دراسة حول النقاشات المعاصرة المتعلقة بفرضية استفادة الشاطبي من علم ابن تيمية

Yıl 2019, Cilt: 2019 Sayı: 39, 391 - 412, 23.12.2019

Sondos Abunasser

https://doi.org/10.28949/bilimname.569561

Öz

أثار بعض من الباحثين المعاصرين سؤالا حول حقيقة تأثر الإمام الشاطبي بعلم الإمام ابن تيمية، حيث أن الناظر إلى كتب كليهما يلاحظ تشابها في الطرح والموضوع في بعض المواضع، إلا أن الإمام الشاطبي لا يذكر اسم الإمام ابن تيمية مطلقا في كتبه التي بين أيدينا، مما أثار سؤالين رئيسيين، جاء هذا البحث ليجيب عنهما الأول: هل استفاد الإمام الشاطبي من علم الإمام ابن تيمية واطلع عليه ونقل منه؟ الثاني: لو ثبتت استفادته منه ونقله عنه ما هي الأسباب التي دفعت الإمام الشاطبي لعدم ذكر اسم الإمام ابن تيمية في كتبه؟ ولأجل ذلك ينقسم هذا البحث إلى ثلاثة مباحث: المبحث الأول: التعريف بكلا الإمامين؛ مولدهما، وأسفارهما، ونبذة حول شخصيتهما الفكرية. والمبحث الثاني: عرض لمن تساءل عن تأثر الإمام الشاطبي بالإمام ابن تيمية من العلماء والباحثين المعاصرين، من الرافضين لفكرة التأثر أو المثبتين لها مع الأدلة. أما المبحث الثالث: البحث في الأسباب التي دفعت الإمام الشاطبي إلى عدم ذكر الإمام ابن تيمية في كتبه.  حيث قد ثبت كما سيظهر خلال البحث استفادة الإمام الشاطبي في مواضع من كتابيه "الاعتصام، والموافقات" من كتاب الإمام ابن تيمية "إقامة الدليل على بطلان التحليل من الفتاوى الكبرى". أما سبب عدم ذكر الإمام الشاطبي اسم الإمام ابن تيمية عندما نقل عنه حرفيا فربما يرجع إلى أسباب متعلقة بشخصية الإمام ابن تيمية والعداوة الموجودة له في نفوس معارضيه، أو من الممكن أن يكون لأسباب متعلقة بأسلوب الإمام الشاطبي البحثي الذي كان يُغْفِل ذكر بعض من نقل منهم بشكل عام فلم يكن الأمر خاصا بالنقل عن الإمام ابن تيمية، أو أن ذلك قد وقع لأسباب مادية حيث أن ما توفر بين يديه من نسخ فيها كلام الإمام ابن تيمية ربما لم تنسب كلامه إليه واكتفت بنسبته لأحد علماء الحنابلة.

Anahtar Kelimeler

الشاطبي، ابن تيمية، مقاصد الشريعة، سد الذرائع، الحيل.

A study on whether Shatibi was influences from ibn Taymiyyah

Öz

this research will investigate the claims of some modern researchers about the influence of Ibn Taymiyyah on Shatibi. Some modern researchers have raised a question that Shatibi was influenced by Ibn Taymiyyah, for it is noticeable when their books are compared that there is a similarity in both the topics covered and the way in which they were dealt with. However, Shatibi does not mention the name of Ibn Taymiyyah in his available books, which raises two questions that this research will answer, firstly: has Shatibi benefited from the works of Ibn Taymiyyah, and quoted from them? Secondly, if those benefits and quotations were proven, what are the reasons that pushed Shatibi not to mention the name of Ibn Taymiyyah?
This research is divided into three parts: the first part: introduction to both scholars, their birth, travels, and an outline of their intellectual character. The second part: a presentation and evaluation of modern researchers approaches who have questioned the influence of Ibn Taymiyyah over Shatibi. The third part: the search for reasons that pushed Shatibi not to mention the name of Ibn Taymiyyah in his writings.
Research has proven the impossibility of a personal meeting between Shatibi and Ibn Taymiyyah personally, whereas Ibn Taymiyyah had died while Shatibi were only eight years old. Another reason was the distance between them; since one of them was born and lived in the east, and the other one in the west and none of them has travelled to the other’s country. Although the only link between them may be Shatibi’s teacher Ibn al-Muqri who had met the disciple of Ibn Taymyyiah Ibn al-Qayyim and through him transferred the books of Ibn Taymiyyah to Shatibi.
Each one of Ibn Taymiyyah and Shatibi shared the interest in Maqasid al-Shari'ah, Ibn Taymiyyah has a part in Maqasid al-Shari'ah as he is considered one of Islamic Jurisprudence scholars who had a part in this modern science since they had used it frequently in doctrine applications. Ibn Taymiyyah was also distinguished by the many evidences that he led in the annulment of Tahleel marriage in his introduction to the tow rules sadd al-dhara'I and hiyal thoroughly. It is said that there is no explanation for someone else that is more than what he said, and that there is not even a similar explanation unless it was derived from him and his explanation to those two rules. Most of Shatibi’s derivations from Ibn Taymiyyah were from his explanation to those two rules. On the other hand, Shatibi is considered a scientist in Maqasid al-Shari'ah. He was unique in his innovative introduction of this science, although he has built his theory on the fundamentals of Jurisprudence scholars before him.  And on the applications of Jurists of this principle and was influenced by them. Such as  al-Juwaini, Al-Ghazali, Al-Razi, Ibn Al-Hajib, al-Baydawi, Ibn al-Subki, Izz al-Din ibn Abd al-Salam, and Ibn Taymiyyah, whom is the subject of this research, so it is clear that this cumulative science was not individually built by Shatibi, although he had an original role in renovating it.
The article concludes that Shatibi benefited in both his Al-i'tisam and Al-Muwafaqat, in some points from Ibn Taymiyyah’s Iqamat Al-Daleel Ala Butlan Al-Tahleel from al-Fatawa al-Kubra. The reason for his not mentioning the name of Ibn Taymiyyah when he literally copied from him may be related to ibn taymiyyah’s personality and the hostility towards him. Ibn Taymiyyah had a debated personality; it had its supporters and also enemies. So maybe Shatibi wanted to deliver Ibn Taymiyyah’s science to the west without letting people feel that it was his work, so that people who opposed him would not shun it away. Or maybe related to Shatibi’s research methodology. According to this methodology, he typically ignored mentioning names of whom he quoted from it is noticeable that Shatibi has refrained from stating the names of the books he has quoted from, as he prefers puzzles and ambiguities when he is quoting other books. While noting that he does not attribute words to their authors except in some rare occasions, and Ghazali is considered one of the most motioned by Shatibi of the fundamentalists followed by a great margin Al-Razi then al-Juwaini, al-Qarafi and ibn Abd al-Salam. It is also noteworthy that Shatibi has a well-known position of contemporary scientists and their books, and he avoided relying on their books, and recommended that. Shatibi did not mention any of his teachers and the scholars of his time while wrote about Maqasid al-Shari'ah. He hand no harmony and understanding except with few of them, so it was clear that the Shatibi’s non-mention of some sources he copied from as books and authors was a method for him and was not specific to Ibn Taymiyyah. In addition to his approach of not favouring coping from his contemporaries, which Ibn Taymiyyah is considered one of them. Or Shatibi mentioned only what was available to him of Ibn Taymiyyah’s manuscripts which were not attributed to him but attributed them to one of the Hanbali scholars. Although Shatibi did not agree with Ibn Taymiyyah in a number of doctrine issues, and supported the opinion of Ashʿarī, the study has ruled out that this might be one of the reasons to Shatibi to avoid mentioning Ibn Taymiyyah because Shatibi as shown by his presentation of doctrine issues was not fanatic. Shatibi saw those issues as matters of discussion, and that the dispute was in the braches not in the fundamentals, especially if they are of good intentions.
And we confirm that Shatibi was influenced by those before him, for the majority of those who came after Ghazali and al-Juwaini was influenced by them and by their evidences, Hence Shatibi and Ibn Taymiyyah Might have met on the books of al-Juwaini or Ghazali or others and there the similarities became apparent. We need a serial study of the science of Maqasid al-Shari'ah to judge the magnitude of this influence. In addition, a wider comparison of Both Imams and their products.

Anahtar Kelimeler

Shatibi، Ibn Taymiyyah، maqasid al-Shariah، sadd al-dhara'i، hiyal.

Şâtıbî’nin İbn Teymiye’nin Görüşlerinden Yararlandığı Varsayımına İlişkin Çağdaş Dönemde Yapılan Tartışmalara Dair Bir Araştırma

Öz

Bu araştırma bazı çağdaş yazarların İmam Şâtıbî'nin İbn Teymiyye’nin görüşlerinden istifade ettiğine dair iddialarını incelemektedir. İmam Şâtıbî'nin ve İbn Teymiyye'nin eserlerine muttali olan kişiler, bu eserlerin içeriklerinde ve başvurdukları delillerde büyük bir benzerlik olduğunu ancak Şâtıbî'nin kitaplarında İbn Teymiyye'nin adını zikretmediğini ya da ona atıfta bulunmadığını fark edeceklerdir. Bütün bunlar bizi şu soruları sormaya sevk etmektedir: İmam Şâtıbî İbn Teymiyye’den etkilenmiş midir? Onun görüşlerinden istifade etmiş ve ondan nakilde bulunmuş mudur? Eğer ondan istifade etti ve eserlerinde ondan alıntılar yaptı ise Şâtıbî'nin kitaplarında İbn Teymiyye'nin adını zikretmemesinin sebepleri nelerdir? Makalemizde bu sorulara cevap bulmaya çalışacağız.
Makalemizin birinci kısmında iki imamın hayatları hakkında kısa bilgi verilmiştir. Bu iki ilim adamının karşılaşmış olma ihtimali sorgulanmış ve her ikisinin doğum ve vefat tarihleri göz önünde bulundurularak bizzat buluşmalarının mümkün olmadığı ortaya konulmuştur. Ayrıca ikisinin yaşadığı yerler birbirinden oldukça uzaktır ve hiçbiri diğerinin ülkesine yolculuk yapmamıştır. Ancak onların arasındaki bağ Şâtıbî’nin hocası İbnü'l-Mukrî tarafından kurulmuş olabilir. İbnü'l-Mukrî, İbn Teymiyye’nin öğrencisi İbn Kayyim el-Cevziyye ile buluşmuştur. Onun vasıtasıyla İbn Teymiyye’nin kitaplarının Şâtıbî’ye ulaşmış olması mümkündür. İbn Teymiyye ve Şâtıbî’nin her ikisi de Makâsıdü’ş-Şerîa’ya ilgi göstermişlerdir. İbn Teymiyye’nin, içtihatta bulunurken Makâsıdü’ş-Şerîa’yı etkin bir şekilde kullanan fıkıh usulcülerinden sayıldığı bilinmektedir. Mesela; İbn Teymiyye hülle nikâhının batıl olduğuna ilişkin deliller öne sürmüş ve bu mesele altında bahsettiği seddi zerâî ve hiyel prensipleri hakkında oldukça geniş ve ayrıntılı bilgi vermiştir. Öyle ki bu kaidelere onun gibi geniş ve özgün bir şekilde değinen bir başkasının olmadığı söylenebilir. Ondan sonra gelen ve bu iki prensipten bahseden âlimler mutlaka onun değerlendirmelerine atıfta bulunmuşlardır. Burada dikkat çekici olan nokta, Şâtıbî’nin, seddi zerâî ve hiyel konusunda İbnTeymiyye’nin görüşlerine benzer değerlendirmelerde bulunmasıdır. Diğer taraftan Şâtıbî’nin makâsıdü’ş-şerîayı kendinden önceki fakihlere göre farklı bir tarzda ele alması da müsellem bir durumdur. Bu husus, Şâtıbî’nin makâsıdu’ş-şerîaya yer veren el-Cüveynî, Gazâlî, Râzî, Âmidî, İbnü'l-Hâcib, Beydâvî, İsnevî, İbnü's-Sübkî, İzzeddin İbn Abdüsselâm ve İbn Teymiyye gibi önceki usulcülerin görüşlerinden bir şekilde yararlandığı düşüncesini akla getirmektedir. Dolayısıyla, Şâtıbî’nin makâsıdu’ş-şerîa ilminde özgün ve yenilikçi bir yaklaşımda bulunurken kendinden önceki usulcülerin görüşlerini de dikkate aldığı anlaşılmaktadır.
Makalenin İkinci kısmında çağdaş yazarların İmam Şâtıbî'nin İbn Teymiyye’nin görüşlerinden istifade edip etmediğine ilişkin değerlendirmelerine yer verdik. Çağdaş âlimlerden bu fikri ilk defa ortaya atan Şennavi idi. Şennavi her iki imamın görüşleri arasında bir benzerlik görerek Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’den etkilendiğini belirtmektedir. Sonrasında Raysüni, Şennavi’nin bu iddiasının bir temelinin olmadığını ileri sürmüştür. Aynı şekilde Şâtıbî’nin Muvâfakât’ını tahkik eden Âl Selman da tahkikinin mukaddimesinde Reysuni’nin görüşünü paylaşmaktadır. Diğer taraftan Elbani, iki imamın görüşleri arasındaki benzerliğin fark edilebilir olduğunu, ancak bu benzerliğin sadece fikir birliğinden kaynaklandığını düşünmektedir. Fakat daha sonra Bedevi bu meseleyi araştırıp Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’den etkilendiğine ilişkin birçok delil ileri sürmüstür. Şâtıbî’nin el-İ'tisâm adlı eserini tahkik eden Âl Selman’ın, Şâtıbî’nin el-İ'tisam kitabına yaptığı tahkikin mukaddimesinde iki bilgin arasındaki etkileşim konusundaki eski görüşünden vazgeçip Bedevi’nin görüşlerini benimsediği görülmektedir.
Makalemizin üçüncü kısmında Şâtıbî’nin, eserlerinde İbn Teymiyye’nin adını zikretmemesine neden olabilecek sebeplerden bahsettik. İmam Şâtıbî'nin hem el-İ’tisam hem de el-Muvafakat kitaplarının bazı bölümlerinde İbn Teymiyye'nin İḳāmetü’d-delîl ʿalâ ibṭâli’t-taḥlîl isimli eserinden istifade ettiği anlaşılmaktadır. Şâtıbî'nin İbn Teymiye'den birebir nakilde bulunmasına rağmen ismini zikretmemesinin sebepleri şunlar olabilir: Şâtıbî, İbn Teymiyye'nin farklı görüşleri dolayısıyla muhaliflerinin düşmanlığından sakınmak için onun adını zikretmemiş olabilir. İbn Teymiyye hayatı boyunca bir kısım vâli, âlim ve hâkimden eziyet görmüş, birkaç kere hapse atılmış ve orada ölmüştür. Emevi Camii’nde ölüm fermanı okunmuş, dönemin emiri insanlardan İbn Teymiyye’nin itikadına muhalefet etmelerini ve bunun tüm Şam halkına duyurulmasını istemiştir. Diğer bir sebep, Şatıbî'nin eserlerinde takip ettiği yöntem olabilir. Nitekim o, eserlerinde sadece İbn Teymiyye'den değil başka âlimlerden de alıntılar yapmış fakat isimlerini zikretmemiştir. Şâtıbî, alıntı yapmış olduğu yazar ve kitapların isimlerini nadiren zikretmiştir. En çok zikrettiği alimler sırası ile Gazalî, Râzî, Cüveynî ve İbn Abdüsselâm’dır.  Şâtıbî’nin kendi çağındaki âlimlerin kitaplarına atıftan sakınmak ve başkalarına da bunu tavsiye etmek gibi bir tutumu vardı. İbn Teymiyye de çağdaşı âlimlerden sayılabileceği için bu tutumu sergilemiş olabilir. Diğer bir sebep ise, Şatıbî'nin istifade ettiği eserlerde İbn Teymiyye'nin görüşleri "Hanbeli bir âlim dedi ki” şeklinde aktarılması ve Şatıbî’nin de bu görüşleri İbn Teymiyye'nin ismini zikretmeden aynı şekilde nakletmesi olabilir. Şâtıbî’nin birçok Eş'arî görüşü benimsemesi ve İbn Teymiyye’nin de birçok inanç meselesinde bu görüşlere katılmamasının Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’nin adını zikretmeme nedeni olduğunu düşünmüyoruz. Çünkü Şâtıbî’nin itikâdî konularından bahsederken tutucu olmadığı ve bu konuları kat’î değil içtihadî gördüğü bilinmektedir.
Bu araştırma, Şâtıbî’nin kendinden önceki bilginlerden istifade ettiğini ortaya koymaktadır. el-Cüveynî ve Gazâlî’den sonra gelen tüm usulcülerin onlardan etkilendiği bilinen bir gerçektir. Şâtıbî ve İbn Teymiyye arasındaki benzerliklerin de kendilerinden önceki usulcülerden etkilenmiş olmalarından kaynaklanması mümkündür. İki alim arasındaki bu görüş benzerliğinin boyutlarını tam olarak görebilmek için Makâsıd ilmine ilişkin kronolojik ve paralel okuma ve incelemelerin yapılması gerekir

Anahtar Kelimeler

Şâtıbî، İbn Teymiyye، makāsıdü’ş-şerîa، sedd-i zerâi، hiyel

Kaynakça

• 1. ابن تيمية، تقي الدين أبو العباس أحمد. الفتاوى الكبرى. الطبعة الأولى. بيروت: دار الكتب العلمية، 1987.
• 2. البدوي، يوسف أحمد محمد. مقاصد الشريعة عند ابن تيمية. عمان: دار النفائس للنشر والتوزيع.
• 3. الشاطبي، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي. الموافقات. تح: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان. الطبعة الأولى. دار ابن عفان، 1997.
• 4. الشاطبي، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي. الاعتصام. تح: سليم بن عيد الهلالي. الطبعة الأولى. السعودية: دار ابن عفان، 1992.
• 5. الريسوني، أحمد. نظرية المقاصد عند الإمام الشاطبي. الطبعة الرابعة. المعهد العالمي للفكر الإسلامي، 1955.