Spread of Hanafism to the Different Geographies during the Formation Period

Yıl 2021, Sayı: 45, 1 - 42, 31.10.2021

Soner Duman , Adnan Hoyladı

https://doi.org/10.28949/bilimname.850630

Cited By: 1

Öz

Hanafi sect was born in Iraq as a result of the evolution of the Ra'y tradition as a law school and spread over a very wide geography. The penetration of Hanafi thought into distant cities and its spreading in these regions was in the early periods through Abu Hanifa's students. Generally, new Muslims came to the capital of the state, Kufa and Baghdad, to learn their religion and to study science, and joined the lecture circles there. The racist attitude of the Umayyads towards non-Arab Muslims (mawali) was influential on the students who come to Baghdad to learn fiqh to choose Abu Hanifa, who was a mawâl. Students who completed their education in hadith and fiqh returned to their homeland and formed lecture circles in these places and narrated Abu Hanifa's both fiqh and theological ideas. Abu Hanifa must have asked this from his students. He sent Yusuf b. Hâlid al-Semtî to Basra with various recommendations, but he failed because he did not heed these recommendations. Later Abu Hanifa sent Zufer b. Huzeyl to Basra and he succeeded by following the recommendations of Abu Hanifa. In Basra, where Mu‘tezile was strong, Abu Hanifa's both of fiqh and theological ideas were accepted. This situation shows that Abu Hanifa entered into a planned study at least for Basra. The same may be the case for other regions. The activities of the students returning to their hometowns increased Abu Hanifa's reputation and increased the number of those coming to Abu Hanifa's lecture circles to study fiqh from distant cities. Those who wanted to learn Hanafi thought from its source came to Baghdad and attended the lessons of Abu Yusuf and Imam Muhammad. They took the founding texts to the regions where they lived, both by copying and memorizing, and they contributed to the establishment of Hanafi thought there. This dynamism, which continued intensely in the second century of Hijri, started to decrease in the third century. Especially after the middle of the third century of Hijri, this dynamism increased between the cities of Khorasan and Transoxiana. The death of Abu Hanifa's students and the distribution of the students in the next generation to different cities were influential in this situation.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Hanafi sect, Abu Hanifa, the spread of Hanafism

Teşekkül Döneminde Hanefiliğin Farklı Coğrafyalara Yayılması

Öz

Hanefi mezhebi re’y geleneğinin bir hukuk okulu olarak tekamüle ermesi neticesinde Irak’ta doğmuş, çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Hanefi düşüncenin uzak şehirlere girip buralarda yayılması ilk dönemlerde Ebû Hanîfe’nin öğrencileri vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Genellikle yeni Müslüman olanlar, dinlerini öğrenmek ve ilim tahsil etmek üzere devletin başkenti Kûfe ve Bağdat’a geliyor ve buradaki ders halkalarına katılıyorlardı. Emevilerin Arap olmayan Müslümanlara (mevâlî) karşı ırkçı bir tutumu, fıkıh öğrenmek Bağdat’a gelen öğrencilerin bir mevâlî olan Ebû Hanîfe’yi tercih etmelerinde etkili olmuştur. Hadis ve fıkıh eğitimini tamamlayan öğrenciler, memleketlerine dönmüş ve buralarda ders halkaları teşkil ederek Ebû Hanîfe’nin gerek fıkhî gerekse kelamî görüşlerini rivayet etmişlerdir. Ebû Hanîfe, kendisi de bunu öğrencilerinden istemiş olmalıdır. O, Yusuf b. Hâlid es-Semtî’yi çeşitli tavsiyeler vererek Basra’ya göndermiş, ancak o bu tavsiyelere dikkat etmemesi sebebiyle başarılı olamamıştır. Ebû Hanîfe, daha sonra Basra’ya Züfer b. Hüzeyl’i göndermiş ve o, Ebû Hanîfe’nin tavsiyelerini yerine getirerek başarılı olmuştur. Mu‘tezile’nin güçlü olduğu Basra’da Ebû Hanîfe’nin gerek fıkhî, gerekse de kelamî görüşleri kabul görmüştür. Bu durum Ebû Hanîfe’nin en azından Basra için planlı bir çalışmaya girdiğini göstermektedir. Diğer bölgeler için de aynı durum söz konusu olabilir. Memleketlerine dönen öğrencilerin faaliyetleri, Ebû Hanîfe’nin şöhretini artırmış ve uzak şehirlerden fıkıh tahsili için Ebû Hanîfe’nin ders halkasına gelenlerin sayısını artırmıştır. Hanefi düşünceyi yerinde öğrenmek isteyenler Bağdat’a gelerek Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’in derslerine katılmışlardır. Burada kurucu metinleri gerek istinsah ederek gerekse de ezberleyerek yaşadıkları bölgelere götürmüşler ve oralarda Hanefi düşüncenin yerleşmesine katkıda bulunmuşlardır. Hicri ikinci asırda yoğun bir şekilde devam eden bu hareketlilik üçüncü hicri asırda azalmaya başlamıştır. Özellikle hicri üçüncü asrın ortalarından itibaren Horasan ve Mâverâünnehir şehirleri arasında bu hareketlilik artmıştır. Bu durumda Ebû Hanîfe’nin öğrencilerinin vefat etmesi ve sonraki nesil öğrencilerin farklı şehirlere dağılması etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Hanefi mezhebi, Ebû Hanîfe, Hanefiliğin yayılması

Kaynakça

• ACAR, Abdullah. Endülüste Hanefîlik. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2019.
• AVCI, Casim. “Kûfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/339-342. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• BARDAKOĞLU, Ali - ÖZEL, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1-27. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• BÂSELÛM, Mecdî. “Mukaddimetu’t-tahkîk”. Tefsîru’l-Mâturîdî (Te’vîlâtu ehli’s-sünne). Mlf. Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-Mâturîdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• BOYNUKALIN, Mehmet. “Mukaddime”. el-Asl. Mlf. Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• CEZERÎ, Ebû’l-Hasan Ali b. Ebû’l-Kerem. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, 1980.
• DÂRİMÎ, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. Kitabu’l-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ved’duafâ ve’l-metrûkîn. Thk. Mahmûd İbrahim Zâyid. Halep: Dâru’l-Va‘y, 1396.
• EBÛ NUAYM EL-İSFAHÂNÎ, Ahmed b. Abdullah. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1974.
• EBÛ ZEHRA, Muhammed. Ebû Hanîfe. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1960.
• EBÛ’L-HÂC, Salâh Muhammed. el-Medhalü’l-mufassal ilâ ’l-fıkhi’l-Hanefî. Amman: Dâru’l-Feth, 2017.
• EBÛ’L-HÂC, Salâh Muhammed. İmâmü eimmeti’l-fukaha Ebû Hanîfe en-Nu’mân. Amman: Müessesetu’l-Varâk, 2006.
• EBÛ’Ş-ŞEYH EL-İSFAHÂNÎ, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Tabakâtu’l-muhaddisîn bi İsfehân ve’l-vâridîne aleyhe. Thk. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1992.
• FURAT, Ahmet Hamdi. Hanefi Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• HAMÎS, Muhammed b. Abdurrahman. Usûli’d-dîn ‘inde’l-imâm Ebî Hanîfe. Riyad: Dâru’s-Samîî, 1996.
• HÂŞİMÎ, Sa‘dî b. Mehdî. Ebû Zur‘a er-Râzî ve cuhûduhü fî’s-sünneti’n-nebeviyye. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1982.
• HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdât. Thk. Beşşâr Avvad. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdât ve zuyûluhü. Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1417.
• HAVVÂ, Ahmed Saîd. el-Medhal ilâ mezhebi’l-imâm Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mân. Cidde: Dâru’l-Endelüsi’l-Hadrâ, 2002.
• HORASÂNÎ, Ebû Saîd İbrahim b. Tahmân. Meşîhatu İbn Tahmân. Thk. Muhammed Tâhir Mâlik. Dımaşk: Mecmeu‘l-Lugati’l-Arabiyye, 1983.
• İBN ASÂKİR, Ebû’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîhu Dımaşk. Thk. Amr b. Garâme el-Amravî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İBN BEY‘ EN-NÎSÂBÛRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Telhîsu Târîhi Nîsâbûr. Çev. Behman Kerîmî. Tahran: Kitaphane-i İbn Sîna, ts.
• İBN EBÎ HÂTİM, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Haydarâbâd: Tab‘atu Meclisi Dâirati’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İBN EL-CEVZÎ, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mulûk. Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• İBN HACER, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İBN NEDÎM, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• İBN SA’D EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtu’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• İBN YUNUS, Abdurrahman b. Ahmed. Târîhu İbn Yunus el-Mısrî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421.
• İSFAHÂNÎ, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah. Târîhu İsfahân/Ahbâru İsfahân. Thk. Seyyid Hasan Kesrevî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• KALLEK, Cengiz. “Esed b. Furât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 11. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• KARADAĞ, Bekir. “Hicrî Beşinci Asra Kadar Kuzey Afrika’da Hanefîlik”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/35 (2019), 75-100.
• KAZVÎNÎ, Abdülkerim b. Muhammed. et-Tedvînü fî ahbâri Kazvîn. Thk. Azîzullah el-Attârdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• KEHHÂLE, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• KELBÎ, Ebû’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Beşşâr Avvad Ma’rûf. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1980.
• KEVSERÎ, Muhammed Zâhid. Lemehâtu’n-nazar fî sîreti’l-imam Züfer. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• KILIÇER, M. Esat. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/520-524. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• KİNDÎ, Ebû Amr Muhammed b. Yusuf. Kitâbu’l-vulât ve kitâbu’l-kudât. Thk. Muhammed Hasan İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• KÖTEN, Arif. “İbn Ferrûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 19. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• KUREŞÎ, Abdülkadir b. Muhammed b. Muhammed Ebî’l-Vefa. Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefiyye. Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hılv. Kahire: Dâru Hicr, 1993.
• LEKNEVÎ, Ebû’l-Hasanât Abdülhayy. Fevâidu’l-behiyye fî terâcîmi’l-Hanefiyye. Thk. Muhammed Bedrettin Ebû’l-Firâs en-Ne‘sânî. Mısır: Dâru’s-Saâde, 1324.
• MAĞRİBÎ, Ebû’l-Arab Muhammed b. Ahmed. Tabakâtu ulemâi İfrîkiyye ve kitâbu Tabakâti ulemâi Tûnus. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnâniyye, ts.
• MAHFÛZ, Muhammed. Terâcîmu’l-müellifîn et-Tûnusiyyîn. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• MAHLÛF, İbn Sâlim Muhammed b. Muhammed. Şeceratu’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Ahmed. Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 3. Basım, 1991.
• MEKKÎ, Muvaffak b. Ahmed - Kerderî, Hâfizu’d-Dîn b. Muhammed. Menâkıbu Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1981.
• MUMİNOV, Ashirbek. “Ebû Mansur el-Mâturîdî’nin Semerkand’daki Muasırları”. Çev. Rysbek Alimov. Uluğ Bir Çınar İmâm Mâtturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. ed. Ahmet Kartal. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• NARŞAHÎ, Ebû Bekir Muhammed b. Ca‘fer. Târîh-i Buhârâ. Çev. Erkan Göksu. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• ÖZEN, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. İstanbul, Doçentlik Tezi, 2001.
• RİBÂT, Hâlid. el-Câmi‘u li ulûmi’l-imâm Ahmed. Kahire: Dâru’l-Felâh, 2009.
• SAYMERÎ, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbihi. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1985.
• SEHMÎ, Ebû’l-Kâsım Hamza b. Yusuf. Târîhu Cürcân. Thk. Muhammed Abdülmuîd Han. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1987.
• SEM‘ÂNÎ, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. Thk. Abdurrahman İbn Yahya. Haydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1962.
• SENÛSÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Osman. Müsâmerâtu’z-zarîf bi husni’t-ta‘rîf. Thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu. Mirâtu’z-zemân fî tevârîhi’l-a’yân. Thk. Ammâr Rîhâvî - Muhammed Rıdvan Irksûsî. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyin. Tabakâtu’s-sûfiyye. Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• ŞİMŞEK, Murat - Kütük, Şaban. “Bekir ez-Zerencerî’nin Menâkıbu Ebî Hanîfe Adlı Eseri: Tahkik ve Değerlendirme”. İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1 (Haziran 2018), 67-167.
• TEMÎMÎ, Takıyyuddîn b. Abdülkâdir ed-Dârî. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hılv. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1970.
• TEYMÛR, Ahmed b. İsmail b. Muhammed. Nazara târihiyye fî hudûsi’l-mezâhibi’l-fıkhıyyeti’l-erbaa. Beyrut: Dâru’l-Kâdirî, 1990.
• TSAFRİR, Nurit. “The Beginnings of The Hanafî School in İsfahân”. İslamic Law and Society 5/1 (1998).
• UZUNPOSTALCI, Mustafa vd. “Ebû Hanîfe”. C. 10. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• VÂİZU Belhî, Ebû Bekir Abdullah b. Ömer. Fedâilü Belh. Çev. Abdullah Muhammed b. Muhammed Belhî. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350.
• VEKÎ’, Ebû Bekir Muhammed b. Halef ed-Dabbiyyi’l-Bağdâdî. Ahbâru’l-kudât. Thk. Abdülaziz Mustafa el-Merâğî. Mısır: el-Mektebetu’t-Târihiyyetu’l-Kübrâ, 1947.
• YAHSUBÎ, Ebû’l-Fadl Iyâz b. Musa. Tertibu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik. Thk. İbn Tâvît et-Tancî vd. Muhammediye: Matbaatu Fidâle, 1970.
• YA‘MERÎ, İbrahim b. Ali İbn Ferhûn. Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ulemâi’l-mezheb. Thk. Muhammed el-Ahmedî Ebû’n-Nûr. Kahire: Dâru’t-Turâs, ts.
• YİĞİT, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 35. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. Thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezhîbu Tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Ganim Abbâs Ganîm - Mecdî es-Seyyid Emîn. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 2003.
• ZİRİKLÎ, Hayreddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.