Eş‛arîliğin Şam Bölgesinde Yayılma Süreci

Yıl 2021, Sayı: 45, 523 - 548, 31.10.2021

Abdullah Ömer Yavuz

https://doi.org/10.28949/bilimname.942833

Cited By: 2

Öz

Tarihsel süreçte İslam düşünce ekolleri tek tip bir bütüncüllüğe sahip değillerdir. Bundan dolayı mezhepler mekân ve zamanın değişmesi, muhataplık ilişkileri gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak farklılaşmalar gösterebilirler. Sünnîliğin ana mezheplerinden birisi olan Eş‛arîlik, Irak coğrafyasında ortaya çıktı. Farklı bölgelere yayılan Eş‛arîliğin Şam coğrafyasında nasıl ve ne şekilde tezahür ettiği bu araştırmanın ana problemini oluşturmaktadır. İlk olarak İmam Eş‛arî ve Bâkıllânî’nin öğrencileri vasıtasıyla bölgeye intikal eden mezhep Gazzâlî’nin Dımaşk’a gelmesi ile güçlendi. Bölgede Şâfiîlik zemininde nüvelenen Eş‛arîliğin muhatapları arasında Hanbelîler de yer almaktadır. Selçuklular ile başlayan Sünnîlik merkezli siyaset anlayışı Şam coğrafyasına etki etti. Zengîler ve Eyyûbîler’in Selçuklu mirasına sahip çıktılar. Hem Nureddîn Mahmûd Zengî hem de Selâhaddîn-i Eyyûbî bu sürecin önemli aktörleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim bu politikaların sonucunda Sünnî mezheplere alan açan medreseler kuruldu. Kurulan medreselerin Nizâmiye etkisinde kaldığını söylemek mümkündür. Bununla birlikte Eş‛arîliğin bu medreseler vasıtasıyla güçlendiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Sünnîliğin güçlenmesi ile Şam bölgesinde Şiîliğin izleri de silinmeye başlandı. Eş‛arîlik ise Hadis taraftarlığının etkisi ile şekillendi. Aynı zamanda felsefeye yönelik sert tutumların ortaya çıkması Eş‛arî düşüncenin daha da sınırlı kalmasına yol açtı. Dolayısıyla Eş‛arîlik hem bölgedeki düşünce atmosferinden etkilendi hem de siyasi otoritelerin çizdiği Sünnî üst kimliğinin bir parçası oldu. Araştırmamızda sosyal tarihçiliğin yöntemlerinden faydalanıldığı gibi süreç takibi yapıldı.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Eş‛arîlik, Şam, Gazzâlî

Spread Process of Ash‛arism in the Damascus Region

Öz

In the historical process, Islamic thought schools do not have a uniform integrity. For this reason, sects may differ depending on various factors such as the change of space and time, and relations of interlocutorship. Ashʿarism one of the main sects of Sunnism, emerged in the Iraqi geography. The main problem of this research is how and in what way the Ash‛arism, which spread to different regions, manifested in the geography of Damascus. First of all, the sect, which was transferred to the region through the students of Imam As‛harī and al-Bāqillānī became stronger with the arrival of al-Ghazzālī to Damascus. Ḥanbalīs are among the interlocutors of the Ash'arism, which took place on the basis of Shāfiʿīsm in the region. The Sunnite-centered understanding of politics that started with the Seljuks had an impact on the Damascus geography. They protected the Seljuk heritage of the Zengīs and the Ayyūbids. Both Nūr ad-Dīn Maḥmūd Zengī and Salah ad-Dīn al-Ayyūbi appear as important actors of this process. Indeed, as a result of these policies, madrasahs were established that opened up space for Sunni sects. It is possible to say that the madrasahs established were under the influence of the Nizamiyyāh. However, it is understood that the Ash‛arism got stronger through these madrasahs. In addition, with the strengthening of Sunnism, the traces of Shiism began to be erased in the Damascus region. Ash‛arism, on the other hand, was shaped by the influence of the Ashāb al-Hadith. At the same time, the emergence of harsh attitudes towards philosophy led to a further limitation of Ash‛arī thought. Therefore, Ash‛arism was both influenced by the thought atmosphere in the region and became a part of the Sunni supreme identity drawn by the political authorities. In our research, the methods of social historiography were used and the process was followed.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ash‛arism, Damascus, al-Ghazzālī

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Mâturîdîliğin Halep ve Şam’a Gelişi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVI/1 (2016), 119-138.
• Baran, İlhan. Büyük Selçuklu ve Eyyubiler’de Siyaset Eksenli Sünni Faaliyetler. Dicle Üniversitesi SBE, 2017.
• Bulliet, Richard W. The Particians of Nishapur: A Study in Medieval Islamic Social History. Cambridge: Harvard University, 1972.
• Burke, Peter. Annales Okulu: Fransız Tarih Devrimi. çev. Mehmet Küçük. İstanbul: Doğu Batı Yay., 4. Basım, 2014.
• Coşar, Hakan. “İşârât Geleneği İçinde Fahreddin er-Râzî Eleştirileri: Seyfeddin el-Âmidî Örneği”. İslâm Düşüncesinin
• Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker, Osman Demir. 555-577. İstanbul: İSAM Yay., 2013.
• Çapak, İbrahim. Gazali’nin Mantık Anlayışı. Ankara: Elis Yay., 2. Basım, 2011.
• Ebû Şâme, Ebû Muhammed Şihabuddin Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. thk. İbrahim ez-Zeybak. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. Fedâihü’l-Bâtıniyye. Kahire: ed-Dârü’l-Kavmiyye, 1964.
• Gilderhus, Mark T. Tarih ve Tarihçiler - Tarih Yazıcılığına Giriş. çev. Emine Sonnur Özcan. Ankara: Birleşik Dağıtım Yay., 2011.
• Gözütok, Şakir. “İslam Medeniyetinin Öncü Eğitim Kurumları: Nişabur Medreseleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 185 (2010), 33-64.
• Gürbüz, Osman. “XII. Yüzyıl İslâm Dünyasında Örnek Bir Yönetici: İmâmeddin Zengi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 51-66.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Târîhu Medineti Dımaşk. thk. Muhibüddin Ebû Said. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîma nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbau ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1994.
• İbn Kādî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed. Tabakātü’l-fukahâi’ş-Şâfiîyye. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
• İbn Şeddâd, Bahauddîn Ebu’l-Mehâsin b. Yusuf. en-Nevadirü’s-sultaniyye ve’l-mehasinü’l-Yusufiyye. thk. Cemalüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1994.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim. el-A‛lâkü’l-hâtîre fî zikri ümerâi’ş-Şam ve’l-cezire. Dımeşk: Vizaretü’s-Sekâfe, 1991.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. el-Muntazâm fî târîhi’l-müluk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kāmil fi’t-târîh. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. et-Târîhü’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atabekiyye. thk. Ahmed Tuleymât. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, ts.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân. Fetâvâ ve mesâilu İbni’s-Salâh fi’t-tefsir ve’l-hadis ve’l-usûl ve’l-fıkh. thk. Abdülmu’tî Emin Kal’acî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1986.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Eş’arî ve Eş’arîlik. Ankara: Anadolu Ay Yay., 2019.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2013.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş’ari ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yay., 2013.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekāsîm fî ma‘rifeti’l-ekālîm. thk. Muhammed Emin ed-Dannâbî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’arî’nin Kelam Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yay., 2018.
• Melchert, Christopher. Sünni Düşüncenin Teşekkülü. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yay., 2018.
• Nizâmülmülk, Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: İş Bankası Yay., 14. Basım, 2018.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. Ca’fer el-Hasenî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1988.
• Ocak, Ahmet. Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizamiye Medreseleri. İstanbul: Nizamiye Akademi Yay., 2017.
• Orman, Sabri. “Gazâlî’nin Hayatı ve Eserleri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 13/3-4 [Gazâlî Özel Sayısı] (2000), 237-248.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, ts.
• Sübkī, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmut Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1964.
• Uludağ, Süleyman. “Bir Mutasavvıf Olarak İmam Gazâlî”. Vefatının 900. Yılı Anısına Büyük Mütefekkir Gazâlî. 65-81. Ankara: DİB Yay., 2013.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1977.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluş Devrinde Mezhep Politikaları”. Bilimname 34 (2017), 511-532.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Horasan’da Eş’arîlik. Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE, 2019.
• Yılmaz, Harun. Zengi ve Eyyubi Dımaşk’ında Ulema ve Medrese. İstanbul: Klasik Yay., 2017.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Hudûdü’l-âlem mine’l-meşrik ile’l-mağrîb. thk. Yusuf Hâdî. Kahire: ed-Dârü’s-Sekâfeti li’n-Nâşir, 2002.