The Nature of Qiyas and Its Value as a Source in Fukaha’s Thoughts on Method

Yıl 2022, Sayı: 48, 173 - 214, 31.10.2022

Akif Dursun , Ahmet Hamdi Yıldırım

https://doi.org/10.28949/bilimname.1054207

Öz

There are basically two methods in the usul al-Fiqh, the Islamic Jurists’ (Fuqaha) and the Theologians’ (Mutakallimun). In later periods, “mamzudj” books were also written combining these two methods. Since the Fukaha’s usul was a method first introduced by them, although there were non-hanafi scholars worked with this method, it has known for Hanafis. Regardless of the method, qiyas is one of the significant subjects of the works. The first discussion about qiyas is whether it could be used to determine the Decree (Hukm). Starting with al-Zahiri’s rejection of qiyas, several debates occured between Zahiris and Hanafis. Since examining qiyas according to all scholars would exceed our article, the definition of qiyas in the Fuqaha’ usul, qiyas’ evidence, the objec-tions and the answers given by the Legal Theorists (Usuliyyun) were examined. This study is carried out within the framework of al-Fusul of al-Jassas, Takvimu’l-adilla of al-Dabusi, al-Usul of Al-Bazdawi and al-Usûl of Al-Sarakhsi which are the four basic works of the Fuqaha’ usul. Proving method of those who reject qiyas and those who accept is the same. Both groups first brought evidence from Qur'an, then Hadith, then from the Companions and finally from the mind. Additionally, both groups examined the evi-dence brought by the other according to their own criteria and rejected it if it was a rational evidence and interpreted it as their own opinion if it was a verse or a authentic (sahih) hadith.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Usul al-Fiqh, Fuqaha’ Usul, Qiyas, Shar’i Hukm

Klasik Dönem Fukaha Usûl Eserlerinde Kıyasın Kaynak Değeri

Öz

Fıkıh usulünde temelde fukaha ve mütekellimin usulü olarak iki yöntem olduğu kabul edilmiştir. Daha sonraki dönemlerde bu iki yöntemi birleştiren (memzuc) usûl kitapları da yazılmıştır. Fukaha usulü ilk olarak Hanefîlerin ortaya koyduğu bir yöntem olması nedeniyle, başka mezheplerden bu usulle eser veren alimler olsa da onlarla anılmıştır. Hangi yöntem olursa olsun üç usulde de yazılan eserlerin en önemli konularından bir kıyastır. Kıyas hakkında ilk tartışma kıyasın şerʽî hükmün tespitinde kullanılıp kullanı-lamayacağı yönündedir. Davud ez-Zâhirî’nin kıyası reddetmesi ile başlayan süreçte Zahirîler adı verilen grupla özellikle Hanefî fakihleri arasında çok şiddetli tartışmalar yaşanmıştır. Bu tartışmanın etkileri, azalmış olsa da günümüzde de devam etmektedir. Tüm usulcülere göre kıyası incelemek bir makalenin boyutlarını çok aşacağından, bu makalede fukaha usûlünde kıyas tanımı, kıyasın hücciyeti, kıyası reddedenlerin itiraz noktaları ile bunlara fukaha usûlü ile eser veren usûlcülerin verdikleri cevaplar ince-lenmiştir. Bu inceleme fukaha usulünün dört temel eseri kabul edilen Cessâs’ın el-Fusûl fi’l-usûl’ü, Debûsî’nin Takvîmü’l-edille’si, Pezdevî’nin el-Usûl’ü ve Serahsî’nin el-Usûl’ü çerçevesinde yapılmıştır. Kıyası reddedenlerin de kabul edenlerin de davalarını ispat yöntemi aynı şekildedir. İki grup da önce Kur’an’dan sonra hadisten ve sahabeden en sonda da akıldan delil getirmişlerdir. Ayrıca her iki grup da diğerinin getirdiği delilleri kendi kriterlerine göre incelemiş ve eğer aklî delil ise reddetmiş, ayet veya sahih hadis ise kendi görüşüne göre tevil etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, fıkıh usulü, fukaha usûlü, kıyas, şerʽî hüküm

Kaynakça

• ABDÜLAZÎZ el-Buhârî, Alâüddîn Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• AHMED b. Hanbel, Ebû Abdillâh. el-Müsned. 6 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405–1985.
• ALÎ b. el-Ca‘d, Ebü’l-Hasen. el-Müsned. thk. Âmir Ahmed Hayder. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1410/1990.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Hatîb. Târîḫu Baġdâd. thk. Mustafa Ab-dülkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• BEDİR, Murteza. “Kelamcı ve Fıkıhçı Usul Geleneklerine İlişkin Bazı Eleş-tirel Mülahazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97.
• BEYHAKĪ, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadîr Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• BUHÂRÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Mu-hammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• DÂREKUTNÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• DÂRİMÎ, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüse-yin Selim Esed. 4 Cilt. S. Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 1412/2000.
• DEBÛSÎ, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Halîl Muhyiddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû DÂVUD, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk. Sünenu Ebû Dâvud. 4 Cilt. Bey-rut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû YA‘LÂ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ. el-Müsned. thk. Hüse-yin Selim Esed. 13 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mun, 1404–1984.
• Ebû ZEHRE, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. İslam Hukuk Metodolojisi: Fıkıh Usûlü. çev. Abdülkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınları, 1986.
• Ebû ZEHRE, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Uṣûlü’l-fıḳh. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Ebu’l-MEḤÂSİN et-Tenûḫî, Mufaddal b. Muḥammed b. Mis‘ar. Tariḫu’l-‘ulemai’n-naḥviyyin mine’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn ve ġayrihim. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1412/1992.
• HÂKİM en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1411/1990.
• HEYSEMÎ, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Hisâmüddin el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mekte-betü’l-Kudsî, ts.
• HUDARÎ, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî. Uṣûlü’l-fıḳh. Suse/Tunus: Dâru’l-Meârif, 1989.
• İbn ABDÜLBER en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fażlihî ve mâ yenbaġī fî rivâyetihî ve ḥamlihî. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn EBÎ ŞEYBE, Ebû Bekir ‘Abdullah b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn FÂRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn HACER el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mîzân. Beyrut: Müessetü’l-A’lemî, 1390/1971.
• İbn HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâk, 1403/1983.
• İbn MÂCE, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Mu-hammed Fuad Abdülbakî. 2 Cilt. Dâru İhyâi Kütübü’l-Arabiyye, 1952.
• İbn MANZÛR, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1414.
• İbnü’l-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẓi’l-ʿilm ve ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ. thk. Fuâd Abdülmün‘im. İskende-riye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1412.
• İLTAŞ, Davut. “Fıkıh Usulü Yazımında ‘Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşması”. Bilimname XVII/2009/2 (ts.), 65-95.
• MA‘MER b. Râşid. el-Câmiʿ. thk. Habîburrahman el-A’zamî. 2 Cilt. Musan-nef’in sonunda 10 ve 11. cilt şeklinde: Pakistan: el-Meclisü’l-İlmî, 1403. MEHMED Seyyid. Usûl-i Fıkıh Medhal. haz. Selçuk Camcı. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Mu-hammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• MÜTTAKĪ el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. thk. Bekrî Hayyânî - Safvetü’s-Sekâ. 16 Cilt. Beyrut: Mües-sesetü’r-Risale, 1401/1981.
• NESÂÎ, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen (el-Müctebâ). thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• NESÂÎ, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Mu-hammed Abdülkadîr Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• PEZDEVÎ, Ebü’l-Usr Ebü’l-Hasen Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn. Uṣûlü’l-Pezdevî. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi, ts.
• SERAHSÎ, Ebu Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebi Sehl Ahmed. Uṣûlü’l-fıḳh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• TABERÂNÎ, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. Ivadullah - Abdülmuhsin b. İbrâhim. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415/1995.
• TABERÂNÎ, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdulmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1415/1994.
• TİRMİZÎ, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ es-Sulemî. el-Câmi‘u’l-Kebîr (Sünen-i Tirmizî). 5 Cilt. Mısır: Mustafa Bâbi’l-Halebî, 1975.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.