Existence in al-Husaynī al- Halhālī’s Thought

Yıl 2024, Sayı: 51, 1 - 30, 30.04.2024

Hatice Toksöz

https://doi.org/10.28949/bilimname.1385382

Öz

This study aims to analyze the views of Husayn b. Hasan al-Husaynī al-Halhālī (d. 1014/1605), one of the leading scholars of the 16th century of Islamic thought, on existence (wujūd). In this study, the conception of existence (wujūd) will be analyzed based on Halhālī's works and glosses, most of which are still in manuscript form. In his treatises such as Risāla fī Ithbāt al-wājib, Hāshiya 'alā Sharḥ al-Aqā'id al-'adudiyya and Hāshiya 'alā Sharḥ Hidāyat al-Hikma li-Kādī Mīr, Halhālī both examines the concept of existence (wujūd) and analyzes the debates about it. With reference to Avicenna, Halhālī divides existence into two parts: necessary existence and contingent existence and analyzes the necessary existence (wājib al- wujūd) in terms of the proof of its existence and unity, its attributes and its actions. Additionally, Halhālī discusses whether the reasoning is wajib or not at knowledge of God (ma’rifatullah) in relation to the Necessary Existence. Halhālī defines the Necessary Being as that which is necessary by virtue of its essence and the contingent being as that which is not necessary by virtue of its essence and whose non-existence is permissible. In this framework, the philosopher states that the essence of the Necessary Being and its attributes of perfection are eternal, while the universe, which is composed of substances and accidents, is created.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Husaynī al-Halhālī, Existent, Wājib, Possible.

Proje Numarası

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir.

Hüseynî el-Halhâlî’nin Düşüncesinde Varlık

Öz

Bu çalışma İslam düşüncesinin 16. yüzyılının önde gelen bilginlerinden Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî el-Halhâlî’nin (ö. 1014/1605) varlığa (vücûd) dair görüşlerini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada varlık (vücûd) tasavvuru, Halhâlî’nin büyük çoğunluğu henüz yazma halinde olan telif eserleri ve hâşiyelerinden hareketle incelenecektir. Halhâlî, Risâle fî İsbâti’l-vâcib, Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Akâ‘idi’l-adûdiyye ve Hâşiye ‘alâ Şerhi Hidâyeti’l-Hikme li-Kâdî Mîr gibi risalelerinde hem varlık (vücûd) kavramını incelemiş hem de varlığa ilişkin tartışmaları analiz etmiştir. İbn Sînâ’ya referansla varlığı Zorunlu (Vâcib) ve mümkün (mümkin) varlık şeklinde iki kısma ayıran Halhâlî, Zorunlu Varlık'ı (Vâcibü'l-Vücûd) varlığının ve birliğinin ispatı, sıfatları ve fiilleri açısından incelemektedir. Ayrıca Halhâlî, Zorunlu Varlık ile ilişkili olarak mârifetullah hakkında nazarın vacip olup olmadığı hususunu tartışmaktadır. Halhâlî, Zorunlu Varlık’ın zâtı gereği zorunlu olan, mümkün varlığı da zâtı gereği zorunlu olmayan, yokluğu caiz olan şeklinde tanımlar. Bu çerçevede düşünür, Zorunlu Varlık’ın zâtı ve kemâl sıfatlarının kadîm, cevher ve arazlardan meydana gelen âlemin de hâdis olduğunu ifade eder. Zorunlu Varlık’ın varlığının kanıtlanması meselesinde Devvânî’nin İbn Sînâ’dan naklettiği burhân-ı sıddıkîn delilini açıklayan Halhâlî, Allah’ın bir olması hususunda da hem filozofların yöntemini hem de kelam bilginlerinin burhân-ı temânu‘ delilini anlatır. Ona göre Zorunlu Varlık, bir ve basittir, O’nda bileşiklik gibi bir durumun olması mümkün değildir. Bu bağlamda düşünürün Allah ile âlem ilişkisini de varlık-yokluk, zorunlu-imkân, kadîm-hâdis, illet-ma’lûl, ve zaman gibi kavramlar çerçevesinde açıkladığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Hüseynî el-Halhâlî, Varlık (Vücûd), Vâcib, Mümkün.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir.

Teşekkür

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir. Verdiği destek için TÜBİTAK'a teşekkür ederim.

Kaynakça

• ARICI, Müstakim. “İslâm Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü”, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, ed. Ömer Türker-Osman Demir, 167-202. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• CİHAN, Ahmet Kamil. “Şirvani’nin İlimlerin Tanımı ve Meseleleri İlgili Eseri: el-Fevâidu’l-Hakaniyye”. The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science. 6/4, (2013), 229-243.
• CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Tâ’rifât. Beyrut: Mektebü Lübnan, 1985.
• CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• ÇELEBİ, Kâtip. Keşfü’z-Zunûn. çev. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Celâl: Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
• DEVVÂNÎ, Celâleddîn. Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde. Seb’u Resâil. 117-170. nşr. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002.
• DIMAŞKÎ, Muhammed Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbillâh el-Muhibbî el-Ulvânî el-Hamevî. Hulâsatü’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî, aşer, Dâru Sâdır, Beyrut (t.y.).
• EBHERÎ, Esîrüddin. “Hidâyetü’l-Hikme”. nşr. Abdullah Yormaz. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 34 (2008/1): 183-189.
• el-BAĞDÂDÎ, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve asâru’l-müsannifîn. istihsan ve tsh. Kilisli Rifat Bilge-İbnülemin Mahmûd Kemal İnal. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1951.
• el-CEZÂİRÎ, Abdülkâdir. Şerhu Risâleti’l-İsbâti’l-Vâcib. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih, 3031, 1271/1855.
• el-HALHÂLÎ, Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî. Hâşiye ‘alâ Şerhi Hidâyeti’l-Hikme li-Kâdî Mîr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Giresun Yazmalar, 266, İstinsah Yılı 1052/1642.
• el-HALHÂLÎ, Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Akâ‘idi’l-Adudiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Çorum İl Halk Kütüphanesi. 5557, 115b-171a.
• el-HALHÂLÎ, Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî. Hâşiye ‘alâ Tehzîbi’l-Mantık ve’l-Kelâm. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Laleli. 2591, vr. 1b-79b.
• el-HALHÂLÎ, Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî. Risâle fî İsbâti’l-vâcib. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Laleli. 2429, 198b-213a.
• el-HÂMEVÎ, Yâkût. Mu’cemü’l-Büldân. 3 Cilt. Beyrut: D’ar Sâdır, 1977.
• el-KEHHÂLE, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-Müellifîn: Teracim musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye, Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• el-ROUAYHEB, Khaled. Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic, 900-1900, Leiden-Boston: Brill Yayıncılık, 2010.
• er-RÂZÎ, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîiyyât. nşr. Muhammed el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1410/1990.
• et-TEHÂNEVÎ, Muhammed Alî. Keşşâfü Istılâhâti’l-Funûn ve’l-‘ulûm. 2 Cilt. ed. Refik el-Acem. nşr. Ali Dahruc. çev. Corc Zeynati-Abdullah Halidi. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• FÂRÂBÎ. Harfler Kitabı (Kitâbu’l-Hurûf). nşr. ve çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• GAZZÂLÎ, el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi Esmâillâhi’l-hüsnâ. nşr. Fadlou A. Shehadi. Beyrut: 1971.
• GAZZÂLÎ, Mişkâtü’l-Envâr. nşr. ve çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• GÜNAYDIN, Salih. “Nasîruddîn et-Tûsî’nin Tecrîdu’l-i‘tikâd’ı Üzerine Oluşan Şerh ve Hâşiye Literatürü: Türkiye Yazma Eser Kütüphanelerinden Bir Bakış”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 14/28, (2016): 237-272.
• IŞIK, İhsan. Geçmişten Günümüze Diyarbakırlı İlim Adamları Yazarlar ve Sanatçılar, Ankara: Elvan Yayınları, 2014.
• İBN SÎNÂ. İşaretler ve Tembihler (el-İşârât ve’t-Tenbîhât). nşr. ve çev. Ali Durusoy vd., İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İBN SÎNÂ. Metafizik. nşr. ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Abdürrahîm Efendi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/289. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• KARLIĞA, H. Bekir. “Kâdî Mîr Meybüdî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/118-119. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• KİNDÎ. Felsefî Risâleler. nşr. ve çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• KOCA, M. Ali. “Akaid-Kelâm İlişkisi Bağlamında Akaid Literatürünü Okumak: Îcî’nin Akaid Risâlesi Örneği”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî. 229-298.ed. Eşref Altaş, Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• MEYBÜDÎ, Kâdî Mîr. Şerhu Hidâyeti’l-Hikme. İstanbul: 1311/1893.
• ÖRS, Hüseyin. “Taşradan Merkeze Sorular: Molla Çelebi el-Âmidî’nin Sorularında Fıkıh”, Osmanlı’da İlm-i Fıkıh, (ed.) Mürteza Bedir, İstanbul: İsar Yayınları, 2017.
• ÖZGÜR, Ümran. “Hüseyin el-Halhâlî ve Ulûhiyyet Tasavvuru”. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Isparta, 2023.
• SÖZEN, Kemal. “Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Zaman Teorisi”. Dinî Araştırmalar Dergisi. 4/10 (2001): 161-186.
• SÖZEN, Kemal. “Klâsik Dönem Osmanlı Bilginlerinin Felsefeye Karşı Tutumu”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 14. (2005/1): 1-23.
• ŞEYHAM BÂBÂ eş-ŞİRVÂNÎ, Hâşiye alâ Risâle İsbâti’l-vâcib li’l-Halhâlî, İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi. Veliyüddin Efendi. 2024, İstanbul 1003/1595.
• TOKSÖZ, Hatice. “Celâleddin Devvânî’nin İsbât-ı Vâcib Problemine Katkısı”. İsbât-ı Vâcib Tartışmaları. ed. Hatice Toksöz. 13-45. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• TOKSÖZ, Hatice. “İslam Düşüncesinde İsbât-ı Vâcib Problemi: Celâleddîn ed-Devvânî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları. 7/2, (Güz 2014): 25-70.
• TOKSÖZ, Hatice. Celâleddin Devvânî Düşüncesinde Tanrı. Ankara: Kitabe Yayınları, 2022.
• TOKSÖZ, Hatice-Özgür, Ümran. “Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî el-Halhâlî’nin Risâle fî isbâti’l-vâcib Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili”, Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 5/1, (2022): 377-457.
• TOPALOĞLU, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• TURGUT, Ali Kürşat. İbn Nefîs’te İnsanın Zihinsel Tekâmülü. Ankara: TDV. Yayınları, 2014.
• YİĞİT, Fevzi. “İbn Sînâ’da Sıddıkîn Delili: Tanrı Kanıtlaması”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 53, (2021). 89-109.
• YORMAZ, Abdullah. “Hidâyetü’l-hikme’nin Tenkitli Neşri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 34 (2008/1): 145-202.
• YORMAZ, Abdullah. Mevlânâzâde’nin Hidâyetü’l-Hikme Şerhi Tahkik ve Tahlil. Doktora Tezi. M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 2010.
• YÛSUF el-Hüseynî, İsbât-ı Vâcib, İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Arslan Kaynardağ. 35, İstinsah Yılı 1278/1862.