The Mevlevi order in The Aegean Region, Afyonkarahisar, and Muğla during The Time of Şâhidî Dede

Yıl 2025, Sayı: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 138 - 152

Nuri Şimşekler

Öz

The Mevlevi Order was not institutionalized during the time of Mevlâna. However, immediately after his death, it took shape as a ‘civilization school’ with the reading of the Mesnevi, the practice of sema (the whirling dance, meşk), traditional arts, music, vocational training, etiquette education, and primary Islamic sources. Architecturally, the Mevlevi Order also had a unique structural system, and with approximately 140 Mevlevi lodges (Mevlevîhâne), it became influential from the 15th and 16th centuries onwards in Anatolia, the Balkans, North Africa, and the Arabian Peninsula, almost forming the core of the Ottoman Civilization. Before the Ottoman Empire, the Seljuks, the Karamanids, especially in the Konya region, and other Anatolian Principalities gave great importance to Mevlana and his family. They hosted their family members in their cities, even though a movement called Mevlevi order had not yet been established during Mevlana’s time. Mevlâna himself had visited Afyonkarahisar and Karaman, his son Sultan Veled had visited Aksaray, Karaman, Kayseri, Kütahya, and Afyonkarahisar, and Sultan Veled’s son Ulu Ârif Çelebi had traveled to many cities in Anatolia, including Kayseri, Tokat, Amasya, Sivas, as well as the Aegean region, including Afyonkarahisar, Denizli (Lazikiye), Burdur, Isparta, Muğla (Menteşe), Kütahya, and their surrounding areas. As a result, the first seeds of Mevlevi culture were sown. Over time, especially after Sultan Veled’s daughter, Mutahhara Hatun, married into the Germiyanids, her descendant Dîvâne Mehmed Çelebi, a ‘grandson of Hz. Mevlâna’, ‘coming from the Germiyanid family,’ and who, like his ancestor Ulu Ârif Çelebi, traveled extensively and was skilled in organizing, began opening Mevlevi lodges not only across the entire Aegean region but also in Istanbul, which had been conquered only 25 years prior. These Mevlevi lodges, which spread to towns and villages and many of which are not even mentioned in the literature, reflect the Mevlevi activities in the region through the efforts of Dîvâne Mehmed Çelebi. The work Gülşen-i Esrâr by Şâhidî Dede, who can be considered the only source on the Mevlevi movement in the region, vividly illustrates the ‘Mevlevi Organization’ and the ‘Mevlevi movements’ in the Aegean region during the mentioned centuries.
This article aims to convey the situation of the region in the 16th century by evaluating the work Gülşen-i Esrâr, which can be considered the main source on the subject, and other sources, together with the first Mevlevi traces in Afyonkarahisar, Muğla, and the Aegean Region.

Anahtar Kelimeler

Mevlevi Order, Şâhidi Dede, Divane Mehmed Çelebi, Afyonkarahisar, Muğla, Aegean Region

Muğlalı Şâhidî Dede Döneminde Ege Bölgesi, Afyonkarahisar ve Muğla’da Mevlevîlik

Öz

Mevlevîlik henüz Mevlâna döneminde kurumsallaşmamış, ancak vefatının hemen ardından İslâmî ana kaynaklarla birlikte Mesnevî okumaları, semâ meşki, geleneksel san’atlar, mûsıkî, meslek edinme ve âdab-erkân eğitimi ile bir ‘medeniyet okulu’ şeklinde teşekkül olunmuştur. Mevlevîlik mimari olarak da özgün bir yapı sistemine sahip olup 140 kadar Mevlevîhâneler ile özellikle XV ve XVI. yüzyıllardan itibaren itibaren Anadolu, Balkanlar, Kuzey Afrika ve Arap yarımadasında etkin olmuş âdeta Osmanlı Medeniyetinin ana harcını oluşturmuştur. Osmanlı öncesi Selçuklular, Konya bölgesi özelinde Karamanlılar, diğer Anadolu Beylikleri henüz Mevlâna döneminde, Mevlevîlik adında bir oluşum kurulmamışken Mevlâna ve ailesine büyük önem vermiş, aile fertlerini şehirlerinde konuk etmişlerdi. Mevlâna’nın sadece Afyonkarahisar’a ve Karaman’a, oğlu Sultan Veled’in Aksaray, Karaman, Kayseri, Kütahya, Afyonkarahisar’a, onun oğlu Ulu Ârif Çelebi’nin Kayseri, Tokat, Amasya, Sivas başta olmak üzere Anadolu’nun birçok kenti ile birlikte Ege Bölgesinde Afyonkarahisar, Denizli (Lâzıkıyye), Burdur, Isparta, Muğla (Menteşe), Kütahya ve çevrelerini ziyaretleri sonucu Mevlevîlik kültürünün ilk tohumları atılmıştı. Zaman içerisinde özellikle Sultan Veled’in kızı Mutahhara Hatunun Germiyanoğulları’na gelin gitmesinin ardından onun soyundan gelen Dîvâne Mehmed Çelebi’nin ‘Hz. Mevlâna torunu” olması, ‘Germiyanoğulları sülalesinden’ gelmesi ve daha da önemlisi ceddi Ulu Ârif Çelebi gibi çok gezmesi ve teşkilatlandırma konusunda yetenekli olması nedeniyle hemen hemen tüm Ege Bölgesi ve henüz 25 yıl kadar önce fethedilen İstanbul’da dahi ardı ardına Mevlevîhâneler açılmaya başlanmıştır. Bu dönemin kasabalara, köylere kadar yayılan ve birçoğunun isminin literatürde bile adı geçmediği Mevlevî zâviyeleri, Dîvâne Mehmed Çelebi’nin faaliyetleri, bölgenin Mevlevî hareketliliği konusunda tek kaynak diyebileceğimiz Şâhidî Dedenin Gülşen-i Esrâr adlı eseri âdeta anılan yüzyılların Ege Bölgesi ‘Mevlevî Teşkilâtlanması’ ve ‘Mevlevî hareketleri’ni gözümüzün önüne sermektedir.
Bu yazıda, konu ile ilgili ana kaynak diyebileceğimiz Gülşen-i Esrâr adlı eseri de değerlendirerek, diğer kaynaklardan Afyonkarahisar, Muğla ve genel olarak Ege Bölgesi’ndeki ilk Mevlevî izleri ile birlikte XVI. Yüzyıldaki bölgenin durumu aktarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mevlevîlik, Şâhidî Dede, Dîvâne Mehmed Çelebi, Afyonkarahisar, Muğla, Ege Bölgesi

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2008). Şâhidî ve Muğla’da Mevlevîlik. Renk Matbaası.
• Muharrem B. (1996). Bolvadin Mevlevihanesi ve Pendarî Kârî Ahmet Dede. II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi-Tebliğler 2 (ss. 225-231). SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi.
• Çıpan, M. (2002). Dîvâne Mehmed Çelebi Afyon Mevlevîhânesi Şeyhi. Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay.
• Eflâkî (1986). Âriflerin Menkıbeleri. Cilt I, Tahsin Yazıcı (Çev.). MEB Yayınları. (Orijinal kitap 1318).
• Eflâkî (1987). Âriflerin Menkıbeleri. Cilt II, Tahsin Yazıcı (Çev.). MEB Yayınları. (Orijinal kitap 1358).
• Gölpınarlı, A. (1972). Mevlâna Müzesi Yazmalar Kataloğu C. III. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gölpınarlı, A. (1979). Mevlevîlik. MEB İslâm Ansiklopedisi. C. VIII, MEB Yay.
• Gölpınarlı, A. (1983). Mevlâna’dan sonra Mevlevîlik. İnkılâp ve Aka Yay.
• Göyünç, N. (1991). Osmanlı Devleti’nde Mevlevîler. TTK Belleten C. LV 213, ss. 351-358. https://doi.org/10.37879/belleten.1991.351 İlgar, Y. (2008). Karahisâr-ı Sâhib Sultân Dîvânî Mevlevîhânesi ve Mevlevî Meşhurları. Afyonkarahisar Belediyesi Yay.
• İnalcık, H. (1973). The Ottoman Empire: The Classical Age: 1300-1600. London.
• Kara, M. (1996). Bursa Mevlevîhanesi ve Ahmed Cunûni Dede Vakfiyesi. II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi-Tebliğler 2 (ss. 155-165). SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/38
• Ocak, A. Y. (1996). Türkiye Tarihinde Merkezî İktidar ve Mevlevîler (XIII-XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış. II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi-Tebliğler 2 (ss. 17-22). SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/25
• Ocak, A.Y. (1992). Bektaşilik. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. V, 373-379.
• Öcalan, H.B. (2016). Germiyan Sarayından Bursa Sarayına Bir Gelin Gider: Devlet Hatun. UÜ. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 19(30), 57-73. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosbilder/issue/27582/290607
• Öcalan, H. B. (2023). Bursa Mevlevîhânesi. Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay.
• Sâkıb Dede (H. 1283). Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân. C. I. Mısır.
• Seyyid Sahih Ahmed Dede (XIX. Yüzyıl). Mecmû‘atü’t-tevârîhi’l-Mevleviyye. Mevlâna Müzesi İhtisas Kütüphânesi, No: 5446.
• Şâhidî (1544). Gülşen-i Esrâr. Mevlâna Müzesi İhtisas Kütüphanesi, No: 2183.
• Şimşekler, N. (2002). Şâhidî Dede’nin Gülşen-i Esrâr’ına Göre Afyon ve Çevresinde Mevlevî Muhitleri. VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu-Bildiriler (ss. 309-317). Afyonkarahisar Belediyesi Yay.
• Tanrıkorur, B. (2003). Manisa Mevlevîhânesi. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXVII, 1-3.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (1993). 438 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri, 1530 Tarihinde Kütahya, Karahisâr-ı Sâhib, Sultan Önü, Hamid ve Ankara Livaları. Ankara.
• Uykucu, K. E. (1968). Muğla tarihi. As Matbaası.
• Uzluk, F.N. (1969). Germiyanoğlu Yakup II Bey’in vakfiyesi. Vakıflar Dergisi. Sayı: 8, Ayrı Basım.
• Wittek, P. ve Gökyay, O. Ş. (1994). Menteşe Beyliği. Ankara.