Kelâm Ekollerine Göre Halifenin Özellikleri ve Seçimi

Yıl 2016, Cilt: 9 Sayı: 9, 91 - 119, 29.06.2016

Osman Oral

Öz

Şia’nın imameti inanca dönüştürmesinden sonra hilafet
meselesi, Kelâm’ın konuları arasına girmiş, mütekellimler de bu konuda fikir
beyan etmişlerdir. İslam Tarihi’nde siyâset düşüncesiyle ortaya çıkan Haricilere
göre seçilmiş Müslüman köle bile halife olabilir. Şii gelenek, Hz.Ali ve soyunu
tartışmasız imam kabul eder, imametin de nübüvvetin devamı ve masum imamların
nass ile tayin edildiği fikrindedir. Mu’tezile’nin genel kanaati her âdil ve
bilgili kişinin Kureyşli olmasa da halife olabileceğidir. Sünni âlimler, halkın
başına geçecek ehil ve yetkin bir halifenin istişare yani insanların özgür
iradeleri ile seçilmesinin gerektiğini söyler, ona itaat edilmesi ile Allah’ın
rahmeti ve inayetinin üzerinde olması için kamuoyu desteğinin sağlanmasının da önemine
işaret ederler. İlk dört halifenin seçilme tarz ve şekilleri de seçim usûlü teorisi
kabul edilir. Toplum yani millet, devletin başına kimi, nasıl geçirecektir? Halife’nin
özellikleri ne olmalıdır? Bu makalede itikadi bir mesele haline getirilen ve bir
çok problemlere konu teşkil eden halifenin özellikleri ve seçimi konusunda kelami
ekollerin görüşleri incelenip değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Halife, Hilafet, İmamet, Başkan, Seçim

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “Siyâsetnâmeler’in Klasik Kaynakları”, Osmangazi Üniv., Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 5, sayı: 2, Eskişehir 2004.
• Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, yy., İstanbul 1969.
• Âmidî, Seyfeddîn, Ebkâru’l-Efkâr fî Usûli’d-Din, Tahk: A. Muhammed el-Mehdî, Dârü’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-Kavmiyye, Kahire 2004.
• Aydın, Mehmet Âkif, “İstihlâf”, DİA, cilt: 23, İstanbul 2001.
• Aydınlı, Osman, Mu’tezilî İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yayınları, Ankara 2003.
• Bâkıllânî, Ebûbekir, Temhîdu’l-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil, Tahk: İ. A. Haydar, Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekafiyye, Beyrut 1986.
• Bardakoğlu, Ali, “İstilâ”, DİA, cilt: 23, İstanbul 2001.
• Bekiz, Abdülaziz, İslâm Hukuku’nda Siyasi Yönetim, Bekke Yayınları, Kayseri 1998.
• Buhârî, Ebû Abdullâh, el-Câmiu’s-Sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Câbirî, M. Âbid, Arap İslâm Siyasal Aklı, Terc: Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İs-tanbul 2001.
• Canan, İbrahim, Kütübü Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yay., İstanbul 1990.
• Curcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf, Çev. Ömer Türker, İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cuveynî, İmâmü’l-Haremeyn, Gıyâsu’l-Umem fî İltiyâzi’z-Zulem, M. Hilmi, İskenderiye 1979.
• _____, Kitâbu’l-İrşâd, Terc: A.Bülent Baloğlu ve diğerleri, İnanç Esasları Kılavuzu, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010.
• _____, Lumâu’l-Edille fî Kavâidi Akâidi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâa, Terc: M. Serdar, Furkan Yayınları, Kayseri 2012.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdurrahmân, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Demir, A. İshak,“İbnü’l-Mutahhar el-Hilli’ye Göre İmâmet”, AÜİF Dergisi, cilt: XLVI, sayı: I, Ankara 2005.
• Ebû Dâvûd, Suleymân, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, Neşr: M. Hâmid el-Fakkî, yy., Beyrut 1983.
• Ensârî, Abdulhamîd İsmâîl, “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”, DİA, cilt: 10, İstanbul 1994.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Tahk: F. H. Mahmûd, yy., Kahire 1973.
• _____, Kitâbu Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfi’l-Musallîn, Tash: H. Ritter, yy., Wıesbaden 1980.
• Evkuran, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2015.
• Fığlalı, E. Ruhi, İmamiyye Şiâsı, Selçuk Yayınları, İstanbul 1984.
• Gazâlî, Ebû Hâmid, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Çev. Ahmet Serdaroğlu, Bedir Yayınları, Ankara 1974.
• _____, el-İktisâd fî’l-İ’tikâd, Çev. A. Duran, İtikadda Orta Yol, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2004.
• _____, et-Tıbru’l-Mesbûk fî Nasîhatu’l-Mulûk, Çev. Hüseyin Okur, Yöneticilere Altın Öğütler, Semerkand Yayınları, İstanbul 2014.
• Gazâlî, Muhammed, es-Sunnetu’n-Nebeviyye beyne Ehli’l-Fıkh ve Ehli’l-Hadîs, Çev. A. Özek, Ekin Yayınları, İstanbul 1992.
• Gökalp, Yusuf-Yaşaroğlu, Hasan, “Zeydiyye”, DİA, cilt: 44, İstanbul, 2013.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Terc: S. Mutlu-S. Tuğ, yy., İstanbul, trs.
• Hatipoğlu, M. Said, Siyasî İçtimai Hadiselerle Hadis Münasebetleri, Basılmamış Doçentlik Tezi, Ankara 1978.
• _____, “Hilâfetin Kureyşliliği”, Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 23, Ankara 1978.
• İsfehânî, Râğıb, el-Mufredât fî Garîbi’l-Kur’ân, yy., Mısır, trs.
• İbrahim, Haydarizade, Mezahib ve Turuku İslamiye Tarihi, Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye Evkafı İslamiyye Matbaası, İstanbul 1335.
• İbn Abdu Rabbihî, Muhammed, el-Ikdu’l-Ferîd, yy., Beyrut, trs.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca’fer el-Kummî, eş-Şeyh Sadûk, Risâletu İ’tikâdâti’l-İmâmiyye, Trc: E. Ruhi Fığlalı, Şii İmamiyyenin İnanç Esasları, yy., Ankara 1978.
• İbn Haldûn, Ebî Bekir Muhammed, Mukaddime, Terc: Süleyman Uludağ, yy., İstanbul 1983.
• İbn Hanbel, Ahmed, el-Müsned, yy., Mısır 1954.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali, Kitâbu’l-Fasl fî’l-Milel ve’l-Ehvâu ve’n-Nihal, yy., Beyrut, trs.
• İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebeviyye, yy., Kahire 1337.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1966.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl, Lisânu’l-Arab, yy., Kahire, trs.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed, Tabakâtu’l-Kubrâ, yy., Beyrut, trs.
• İbn Teymiyye, es-Siyâsetu’ş-Şer’iyye fî Islâhi’r-Râî ve’r-Raiyye, Çev. Vecdi Akyüz, Siyâset, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Kâmil fî’t-Târîh, Tash: Abdulvahab en-Neccâr, yy., Mısır 1929.
• Haydarizade İbrahim, Mezahib ve Turuku İslamiye Tarihi, Dâru’l-Evkâfı İslâmiyye Matbaası, İstanbul 1335.
• Îcî, Adûduddîn Abdurrahmân, el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm, yy., Beyrut, trs.
• Kâdî Abdulcebbâr, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Neşr: İbrâhîm Med-kur-Tâhâ Hüseyin, Kahire 1962.
• _____, Şerhu Usûli’l-Hamse, Terc: İlyas Çelebi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
• Kadı Beyzâvî, Muhammed Nasiruddîn, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, yy., Beyrut 2011.
• Kallek, Cengiz, “Biat”, DİA, cilt: 6, İstanbul 1992.
• Keskin, Mehmet, Caferî İlmihâli, DİB Yayınları, Ankara 2012.
• Kevserî, M. Zâhid, İhkâku’l-Hak bi İbtâli’l-Bâtıl fî Muğîsi’l-Halk, Neşr: Mektebe-tü’l-Ezheriyye, Kahire 1988.
• Kutlu, Sönmez, “Ehl-i Sünnet Siyâset Anlayışının Dinî Temellerinin Sorgulanması”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, I/1, Bahar 2008.
• Malatî, Ebû’l-Hüseyin, Kitâbut-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bedâ, Tahk: M. Zâhid el-Kevserî, yy., Kahire 1949.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr, Te’vîlâtu’l-Kur’ân, Kont: Bekir Topaloğlu, Mîzân Yay., İstanbul 2005.
• _____, Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, Tahk: Mecdi Basellum, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiye, Beyrut 2005.
• Mâverdî, Ebû’l-A’lâ, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, yy., Beyrut 1985.
• Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdînu’l-Cevher, Tahk: M. Abdulhamîd, yy., Beyrut 1988.
• Mevdûdî, Ebû’l-A’lâ, el-Hilâfe ve’l-Mülk, Çev: Ali Genceli, Hilâfet ve Saltanat, yy., İstanbul, trs.
• Mûsevî, Seyyid İbrâhîm Zencânî, Akâidu’l-İmâmiyye el-İsnâ Aşeriyye, yy., Beyrut 1982.
• Muslim, Ebû’l-Hüseyin el-Kuşeyrî, Sahîh-i Muslim, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, Tahk: H. Atay-Ş. Ali Düzgün, DİB Yayınları, Ankara 2003.
• _____, Bahru’l-Kelâm fî Akâidi Ehl-i İslâm, Terc: Cemil Akpınar, yy., Konya, trs.
• Nevbahtî, Ebî Sehl, Firaku’ş-Şiâ, Neşr: Hellmut Ritter, yy., İstanbul 1931.
• Oral, Osman, İslâm Mezhepleri Tarihi ve Terimleri, Tiydem Yayınları, Ankara 2014.
• _____, Kelâm ve İslâm Mezheplerine Göre Başkanlık ve Seçimi, Tiydem Yay., Ankara 2014.
• _____, “Kelâm Ekollerine Göre Halife/Devlet Başkanı’nın Görevleri ve Hakları”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 19, Sayı: 62, Bahar 2015.
• Öz, Mustafa-İlhan, Avni “İmâmet”, DİA, cilt: 22, İstanbul 2000.
• Özarslan, Selim, Pezdevi’nin Kelâmi Görüşleri, DİB Yayınları, Ankara 2010.
• Râzî, Fahreddîn, el-Muhassal, Çev. Hüseyin Atay, Kelâm’a Giriş, yy., Ankara 1978.
• _____, Mefâtîhu’l-Ğayb, yy., Beyrut 1990.
• _____, Meâlimu Usûli’d-Dîn, Çev. Nadim Macit, yy., Erzurum 1996.
• Reyyis, M. Diyauddîn, en-Nazariyyatu’s-Siyâsiyyetu’l-İslâmiyye, Çev. A. Sarıkaya, İslâm’da Siyasî Düşünce Tarihi, Nehir Yayınları, İstanbul 1990.
• Seyyid Bey, Hilâfetin Mahiyeti Şer’iyyesi Risalesi, TBMM Matbaası, Ankara 1923.
• Sofuoğlu, Cemal, “Gadir-i Hum Meselesi”, AÜİF Dergisi, cilt: 26, Ankara 1983.
• Suyûtî, Celâleddîn, Târîhu’l-Hulefâ, Tahk: M. Muhiddîn Abdulhamîd, Mısır 1952.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth, Kitâbu’l-Milel ve’n-Nihal, Kahire 1968.
• Şevkânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ali, Neylu’l-Evtâr Şerhu Münteka’l-Ehbar, yy., Mısır 1961.
• Şeyzerî, Abdurrahmân, en-Nehcu’l-Meslûk fî Siyâseti’l-Mulûk, Çev. Osman Arpaçukuru, Devlet Başkanının Nitelikleri, İlke Yayınları, İstanbul 2003.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, Târîhu’l-Umem, Târîhu Rusul ve’l-Mulûk, Tahk: M. Ebû’l-Fadl, yy., Kahire 1961.
• Taftazânî, Sadeddîn, Şerhu’l-Makâsıd, Tahk: A. Umeyre-S. M. Şeref, Ale-mü’l-Kütüb, Beyrut 1998.
• _____, Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye, Tahk: A. Hicâzî Sakka, Külliyyeti Ezheriyye Matb., Kahire 1988.
• Tirmizî, Ebû Îsâ, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İstanbul 1985.
• Trıtton, A. S., Muslim Theology, Çev. M. Dağ, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1983.
• Uludağ, Süleyman, “Basiret”, DİA, cilt: 5, İstanbul 1992.
• Vloten, Gerlof Van, Emevî Devrinde Arap Hâkimiyeti, Şiâ ve Mesih Akideleri üzerine Araştırmalar, Çev. M. S. Hatipoğlu, Ankara 1986.
• Yılmaz, Saim, “Veliaht”, DİA, cilt: 43, İstanbul 2013.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, yy., Beyrut 1947.
• Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmiyye, Terc: Yunus Vehbi Yavuz vd., yy., İstanbul 1994.