Zemahşerî’nin Ru’yetullah Görüşü Üzerine Bir Deneme

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 16, 171 - 193, 31.12.2019

Hasan Türkmen

Öz

Tevhit ve adalet ilkesini Allah katında ilimlerin en
şereflisi olarak gören Zemahşerî (ö. 538/1143), bu iki ilke içerisinde tevhidin,
Kur’ân’ın resmettiği Allah tasavvuru açısından öncelikli ve zorunlu olduğunu belirtir.
Ona göre bu ilke, insanın yaratıcısıyla olan irtibatının kalıcı ve sağlam bir
zeminde oluşması noktasında belirleyici ve etkin bir konumdadır. Bu çerçevede
Allah’tan başka ilah olmadığı ve O’nun zatında, sıfatlarında ve fiillerinde
eşi, benzeri ve ortağı olmadığı düşüncesini esas alan tevhit, aynı zamanda dinin
diğer asıllarına da yön ve şekil verir. Nitekim kapsam ve içeriğini Allah-âlem
ilişkisi üzerinden kurgulayan Zemahşerî, onun konularını; âlem ve içindekilerin
sonradan meydana gelmesi, onları varlık sahnesine çıkaran yaratıcının ezelî ve
ebedî oluşu ile bu yaratıcının mutlak birliğinin yanı sıra zatından ayrı olarak
düşünülemeyen sıfatlar ile O’nun bu sıfatları hak etme keyfiyeti ve O’nun
hakkında her zaman muhal olan sıfatlar olarak belirler. Bilhassa o, Allah’ın
duyu algılarından herhangi biriyle idrak edilmesinin imkânsızlığı kabulünden
hareketle ru’yetullahı, Allah için hiçbir zaman düşünülemeyen nitelikler
arasında addeder. Bu çalışmada, ilk olarak onun bu kabulüne rengini veren tenzih
fikrine dayalı tevhit kavramının tanımı ve neyi ifade ettiğine dönük genel
bilgi verilecektir. Daha sonra onun meseleye ilişkin aklî temellendirmesi ve bu
temellendirmeye bağlı olarak delil getirdiği ayetleri ele alış tarzı üzerinde
durulacaktır. Öte yandan Ehli Sünnet tarafından öne sürülen ayetleri nasıl
yorumladığı ve elde ettiği sonuçlara temas edilecektir. Ancak çalışma hacminin
sınırlı tutulmasının zorunlu oluşu ve konunun farklı mecralara kayması adına karşıt
delil olarak sunulan bu ayetler hakkında Ehli Sünnet geleneğinin önde gelen
âlimlerinin ifade ve açıklamalarına değinilmeyecektir.

Anahtar Kelimeler

Tevhit, Tenzîh, Zemahşerî, Allah-Âlem İlişkisi, Ru’yetullah

Kaynakça

• Arpa, Enver. Zemahşerî’nin Tefsirdeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Ay, Mahmut. ‘‘Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları’’. Eskiyeni –Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi- 31 (Güz 2015): 25-50.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Tefsirde Akılcı Eğilim. Trc. Numan Konaklı- Nihat Uzun. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Canan, İbrahim ‘‘Rü’yetullah (Allah’ın Görülmesi)’’. Kütüb-i Sitte Muhtasarı. 14: 473-479. 7. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
• el-Cürcânî, Ali b. Muhammed. “Tevhîd”, Kitâbü’t-ta´rîfat. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• el-Cürcânî, Ali b. Muhammed. “İdrâk”, Kitâbü’t-ta´rîfat. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Drk’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l-mu´cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2: 22. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Lqy’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l-mu´cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 97-98. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003. el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Nzr’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l-mu´cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 237-238. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Vhd’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l-mu´cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 350-351. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. ‘‘Lqy’’, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Trc. Abdulbaki Güneş- Mehmet Yolcu. 2. Baskı. 966-968. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. ‘‘Vhd’’, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Trc. Abdulbaki Güneş- Mehmet Yolcu. 2. Baskı. 1138-1139. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. ‘‘Nzr’’, Mu´cemu mekâyisü’l-lüğati. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 5: 444. 6 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. ‘‘Rey’’, Mu´cemu mekâyisü’l-lüğati. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 2: 472-473. 6 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Drk’’, Lisânü’l-´arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 2: 1363-1366. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Nzr’’, Lisânü’l-´arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 6: 4465-4468. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119. İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Vhd’’, Lisânü’l-´arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 6: 4779-4783. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119.
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2015.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu´tezile Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi: Tevhid İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca´fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (Aralık 2018): 291-327.
• Özler, Mevlüt. ‘‘Allah’ın Zatının Mahiyeti ve Aklen İdrâki Meselesi’’. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997): 91-106.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2005.
• Pakiş, Ömer. ‘‘Rü’yetullah İle İlişkilendirilen Âyetlerin Mu´tezilî Okuma Biçimi (Kâdî Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)’’. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2001): 55-79.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. 3. Baskı. İstanbul: Mahya Yayınları, 2015.
• Topaloğlu, Bekir- Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. 4. Baskı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Türkmen, Hasan. “Söylemin Belirleyicliği Bağlamında Tenzihi Söylemin İzdüşümü”. Artuklu Akademi Dergisi 3/1 (2016): 55-80.
• Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’ın Rü’yetullah’ın Reddine İlişkin Dayanakları’’. Bilimname 28/1 (2005): 201-245.
• Yavuz, Ömer Faruk. Kur’an’da Sembolik Dil. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Yeşilyurt, Temel. Tanrı’nın Aşkınlığı Bağlamında Ru’yetullah Sorunu. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2001.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. ‘‘Nzr’’, Esâsü’l-belâğati, thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd. 2: 282-284. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. ‘‘Vhd’’, Esâsü’l-belâğati. Thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd. 2: 322-323. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Kitâbu’l-Minhâc fî Usûli’d-Dîn. Thk. Sabine Schmidtke. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyyeti li’l-ulûm, 1428/2007.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. 4 Cilt. 5. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Ruûsü’l-mesâil (el-Mesâilü’l-hılâfiyeti beyne’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfi´iyye). Thk. Abdullah Nezîr Ahmed. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-beşâiru’l-İslâmiyye, 1428/2007.