Osmanlı Tefsir Geleneğinde Türkçe Tefsirlerin Yeri

Yıl 2020, Cilt: 17 Sayı: 17, 161 - 187, 30.06.2020

Esat Özcan

Öz

Osmanlı dönemi medreselerinde üzerinde önemle durularak öğretilen ilimlerin başında tefsir ilmi gelmektedir. Tefsir ilmine gösterilen bu özel ilginin neticesinde o dönemde çok sayıda müfessir yetişmiş ve birçok tefsir çalışması yapılmıştır. Bu dönemde tefsirle ilgili kaleme alınan eserler, genellikle şerh ve haşiye türünden olmakla birlikte bunun yanında müstakil tefsirler de tedvin edilmiştir. Öte yandan Osmanlı’da ilim dili Arapça olduğundan tefsirler genellikle Arapça olarak kaleme alınmıştır. Ancak önemli sayıda Türkçe tefsir de yazılmıştır. Ne var ki tedvin edilen Türkçe tefsirlerin birçoğu, derleme ve tercümelerden müteşekkildir. Bu çalışmada, Osmanlı tefsir geleneğindeki Türkçe tefsirlerin yeri incelenmektedir. Öncelikle Türk âlimlerin Arapça ve Türkçe tefsir çalışmaları ile ilgili özet bilgiler aktarılacak, ardından Osmanlı dönemindeki Türkçe tefsir çalışmalarına geçilecektir. Osmanlı dönemindeki tercüme ve Türkçe tefsirin seyriyle ilgili bilgi verilirken genel tefsir çalışmaları içindeki Türkçe olanların az olmasının nedenleri araştırılacaktır. Daha sonra Osmanlı’daki tefsir faaliyetlerinden bahsedilecektir. Osmanlı toplumunda yaygınlık kazanan Türkçe tefsirler ve yazarları tanıtılacak, yaygınlık kazanamayan tefsir çalışmalarıyla ilgili kısa bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı, Türkçe, Müstakil, Derleme

The Place of Turkish Commentaries in Ottoman Commentary Tradition

Öz

One of the most important sciences taught in madrasas during Ottoman period was the science of commentaries. Because of this interest given to the science of commentaries, many commentators were educated and many commentaries were written. Although the works written about the commentaries usually consisted of annotations and footnotes during this period, individual commentaries were also codified. On the other hand, since the language of science was Arabic in the Ottoman Empire, the commentaries were usually written in Arabic, but a significant number of Turkish commentaries were also written. However, many of the commentaries, which were codified in Turkish, consisted of compilations and translations. In the present study, the place of Turkish commentaries in the Ottoman tradition of commentary will be examined. Firstly, information will be given about the Arabic and Turkish commentaries of Turkish scholars. Then, the Turkish commentaries during the Ottoman period will be dealt with. When information is given about the translation and the Turkish commentaries during the Ottoman period, the reasons for the low number of Turkish commentaries among general commentaries will be investigated. Then, the commentaries during the Ottoman State will be mentioned. The Turkish commentaries and their authors, who were respected in the Ottoman Society, will be introduced and brief information will be given about the commentaries that were not so common.

Anahtar Kelimeler

Commentary, Ottoman, Turkish, Individual, Compilation

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Osmanlı Dönemine Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası”. Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 1 (1999), 258-303.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Âlûsî, Mahmud b. Abdullah. Rûhu’l-me‘ânî. thk. Ali Abdülbari ‘Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994-1995.
• Arpa, Recep. “Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri: Te’lîf mi Tercüme mi?”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2016), 55-96. Aydar, Hidayet. Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Aydar, Hidayet. “Osmanlı Tefsir Kültürü Açısından Mühim Bir Eser; Bursa Ulucami 435 Numaralı Tefsir Nüshası”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic 7/3 (2012), 307-327.
• Aydar, Hidayet. “Türkler’de Kur’an Çalışmaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 159-235.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn, Esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Birışık, Abdulhamit. “Osmanlı Döneminde Türkçe Tefsirler”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu. 199-240. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2012. Bursalı, Mehmet Tahir. “Musa Bin Hacı Hüseyin İznikî”. Türk Yurdu 6/70 (1914), 2329-2331.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matba‘a-ı ‘Âmire, Ali Şükrü Matbaası, 1333/1914-1915, 1338/1919-1920, 1342/1923-1924.
• Bûtî, Muhammed Said Ramazan. Fıkhü’s-sîreti’n-nebeviyye. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 25. Basım, 1426/2005-2006.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-i Tibyân Adlı Eserinin Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetindeki Yeri ve Dönemin Siyasi-Sosyal Yapısı İçin Anlamı”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I. ed. Bilal Gökkır vd. 215-240. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Dalkıran, Hasan. Ahmed-i Dâ‘î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’L-Leys-i Semerkandî Yûsuf-Ra‘d-İbrahîm Sûreleri (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2006.
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Edenevî (Edirnevî), Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Salih b. Muhammed el-Huzzî. Medine: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Gümüş, Sadrettin. “Kur’an ve Tefsirin Türkçe’ye Çevirisinin Tarihi Süreci”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu. 25-40. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2012.
• Hattâb, Enver Mahmud. “Tefsîrü’l-İmâm Ebi’l-Leys es-Semerkandî: Nazarât fî tahkîki ismi’l-kitâb”. Merkezü tefsîr li’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye (2019), 1-18.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddin Kasım. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• İsmail Ferruh Efendî. Tefsîr-i Mevâkib. 2 Cilt. İstanbul: Matba‘a-ı ‘Âmire, 1865.
• Kâtip Çelebi (Hacı Halife), Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Kaya, Murat. “Osmanlı Ulemâsının Tanzimat Sonrası Tefsîr Çalışmaları”. Bişkek Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 15-16 (2013), 65-97.
• Kaya, Murat. “Tanzimat Sonrasındaki Tefsir Faaliyetleri”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri Sempozyumu. 301-338. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2012.
• M. Hüseyin ez-Zehebî. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Olimov, Yunusdjon. Alaeddin es-Semerkandî’nin Bahru’l-Ulûm Adlı Tefsiri ve Kaynakları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010. Özaydın, Abdülkerim. “Türkler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/474-480. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Özcan, Esat. Eyyûbî-Memlûk Döneminde Tefsir (Ezdî Örneği). İstanbul: Kitap Dünyası, 2019.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesinde Yapılan Sure Tefsirleri ve Üveys b. Hoca Osmân b. Emîr İlyâs b. Evliyâ’nın Amme Cüzü Tefsiri”. Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. ed. Mustafa Özkan - Enfel Doğan. 315-368. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Osmanlı Tefsir Mirası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa. “Türkçe’deki Telif/Tercüme Meallerin Tanıtılması”. Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru Tefsir ve Toplum. 149-201. İstanbul: Ensar Yayınları, ts.
• Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I-. 63-89. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Pak, Süleyman. “Abdülmecîd b. Nasûh b. İsrail Amâsî’nin Tefsir İlmine Katkıları”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. 1/235-248. Amasya: y.y., 2017.
• Pak, Süleyman. “Tokatlı Bir Müfessir: Muhyiddin Muhammed İbn İbrahim Niksari’nin Tefsir İlmine Katkıları (İhlas Suresi Tefsiri Örneği)”. Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu. 3/243-257. Tokat: y.y., 2017.
• Savab, Salih Yahya. “Bahrü’l-‘Ulûm’ leyse ismen sahîhan li-tefsîri Ebi’l-Leys es-Semerkandî”. Mültekâ ehli’t-tefsîr. Erişim 18 Ocak 2020. https://vb.tafsir.net/tafsir4199/#.XoY8h4gzaMo
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Mahmud Fehmî Hicâzî. 10 Cilt. Riyad: y.y, 1991.
• Şehhâte, Abdullah Mahmud. Târîhu’l-Kur’ân ve’t-tefsîr. Kahire: y.y., 1972.
• Taş, İsmail. 15. Yüzyıla Ait “Enfesü’l-Cevâhir” Adlı Yazma Üzerinde Dil İncelemesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Mûsâ İznikî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/218-219. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Yazıcı, İshak. “Semerkandî, Ebü’l-Leys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Yazıcı, İshak. “Tefsiru Ebi’l-Leys Tercemeleri Hakkında Kısa Bir Araştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1992), 79-83.
• Ziriklî, Hayrüddin b. Mahmud. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.