Ḥikāyah and Riwāyah Concepts in Narrative Sciences in Arabic Language

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 19, 93 - 128, 30.06.2021

Doğan Fırıncı

https://doi.org/10.51553/bozifder.893170

Öz

Although the words “ḥikāyah” and “riwāyah” are a means of transferring information in the Arabic Language, they are also names referring to two independent literary genres (i.e. story and novel) in our present day. However, these two concepts may be misused instead of each other without considering their actual meanings in which they were born and their semantic development based on this. For this reason, it is important to determine their meanings and semantic developments, especially to identify the use of the words “ḥikāyah” and “riwāyah” in Arabic language in the narration of poetry, dictionary, sarf (morphology) and nahv (syntax) knowledge, and the ḥadith, fiqh and tafseer in Islamic sciences. In this respect, the purpose of this study was to reveal the differences between these two words in terms of terminology and lexical meanings, and to avoid their misuse by explaining their linguistic origins and semantic developments. In this study, which was conducted with the descriptive analytical method, it was concluded that the word “riwāyah” was used in areas that necessitates more attention and control because of its linguistic origin; and also that, it reflected the actual news narrated as a term; but that the word “ḥikāyah” tended to animate and imitate the truth and fiction. It was also determined that the word “riwāyah” was included as a term in the transfer of poetry and ḥadith, and that “ḥikāyah” has been used for the transfer of the accumulation of Arabic dialectic knowledge in the framework of the lexical meaning and fiction or real narrations in each field.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Narrative Sciences, Semantics, Ḥikāyah, Riwāyah

Arap Dilinde Naklî İlimlerde Hikâye ve Rivâyet Kavramları

Öz

Hikâye ve rivâyet sözcükleri Arap dilinde bilgi aktarım aracı olmakla birlikte aynı zamanda günümüzde bağımsız iki edebî türü (hikâye ve roman) ifade eden birer isimdir. Ne var ki bu iki kavram, ifade ettikleri asıl mana ve bu mana üzerine kurulu semantik gelişimlerinden bağımsız olarak birbirlerinin yerine yanlış bir şekilde kullanılabilmektedir. Bu nedenle manalarının ve semantik gelişimlerinin ortaya konulması, özellikle de rivâyet ile hikâye sözcüklerinin Arap dilinde şiir, lügat, sarf ve nahiv bilgisi ile İslâmî bilimlerde hadis, fıkıh ve tefsir bilgisi aktarımında kullanımının tespiti önem arz etmektedir. İşte bu araştırmanın amacı, terminoloji ve sözlük anlamları açısından bu iki sözcük arasındaki farkı ortaya koymak ve her ikisinin dil kökenlerini ve semantik gelişimlerini açıklayarak hatalı kullanımlarını önlemektir. Tanımlayıcı analitik yöntemle yürütülen bu araştırmamızda rivâyet sözcüğünün dilsel kökeni itibarıyla daha fazla dikkat ve kontrol gerektiren alanlarda kullanıldığı ve bu sözcüğün terim olarak nakledilen gerçek haberi yansıttığı ancak hikâyenin hakikat ve kurguyu barındırır bir şekilde canlandırma ve taklit etmeye yöneldiği sonucuna ulaşılmıştır. Rivâyet kelimesinin şiir ve hadis naklinde terim olarak yer aldığı, hikâye sözcüğünün ise sözlük anlamı çerçevesinde Arap lehçe bilgisine ait birikimin ve her alandaki kurgu ya da yaşanmış gerçek anlatılara ait malumatın aktarılmasında kullanıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Nakli İlimler, Semantik, Hikâye, Rivayet

Kaynakça

• ‘Abdulḥamid Omer, Aḥmed Muḫṭâr. Mu‘cemu’l-luġati’l-‘Arabiyyeti’l-mu‘âṣıra. 4 Cilt. b.y.: ‘Âlemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî. el-Muṣannef. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. 10 Cilt. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Antakyalıoğlu, Zekiye. Roman Kuramına Giriş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Arslan, Ali. “Kur'ân-ı Kerîm'de İşâret Edilen Bazı Rivâyet Kâide ve Esasları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 73-106.
• Altuntaş, Mehmet. “Ebû Alî el-Cübbâî’nin Bazı Fırkalara Yönelik Eleştirilerinde Esas Aldığı ayetlerin Tahlili -Kitâbü’l-Makâlât Özelinde-”. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/2 (Aralık 2020), 433-464.
• Aydın, Atik. İbn Cerîr eṭ-Ṭaberî’nin Kur’an Anlayışı ve Te’vil Tercihleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Aygün, Abdullah. “Tefsirlerin Rivayet ve Dirayet Ayrımının Sorunları”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 4/8 (Aralık 2015), 140-160.
• Birışık, ‘Abdulhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 2011.
• Buhârî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrût: Dâru Ṭavḳu’n-Necât, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed ‘Abdulġafûr ‘Aṭṭâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Curcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rifât. thk. Komisyon. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Ebû ‘Avâne, Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. Musteḫrec Ebî ‘Avâne. thk. Eymen b. ‘Ârif ed-Dımeşḳî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenu Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muḥyiddîn ‘Abdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-Mısriyye, ts.
• Ebû Şuhbe, Muhammed b. Muhammed. el-Vasît fî ‘ulûmi ve musṭalaḥi’l-ḥadîs. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Musennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Musned Ebî Ya‘lâ. thk. Hüseyin Selîm Esed. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1404/1984.
• Edhem, Maḥmûd. Funûnu’t-tahrîri’ṣ-ṣaḥafî beyne’n-naẓariyye ve’ṭ-ṭatbîḳ el-maḳâl eṣ-ṣaḥâfî. b.y.: Mektebe-tu’l-Encelû Mıṣriyye, ts.
• Efendioğlu, Mehmet. “Rivâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/135-137. İstanbul: TDV Yayın-ları, 2008.
• Efendioğlu, Mehmet. “Râvi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/472-474. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ‘Ivaḍ Mur‘ib. 15 Cilt. Beyrût: İḥyâu’t-Turâsi’l-‘Arabî 2001.
• Ferâhîdî, Ebû ‘Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. ‘Amr b. Temîm. el-Cumel fi’n-naḥv. thk. Fahreddîn Ḳabâve. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1995.
• Ferâhîdî, Ebû ‘Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. ‘Amr b. Temîm. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Maḥzûmî - İbrâḥîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Mîzânü’ẕ-ẕeheb fî sınâʿati şiʿri’l-ʿArab. thk. Husnî Yûsuf. Kâhire: Mektebetu’l-Âdab, 1418/1997.
• Hattâb, Ebû ‘Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed b. ‘Abdirrahmân er-Ruaynî. Mevâhibü’l-celîl li-şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1412/1992.
• Hattâbî, Ebû Suleymân Hamd Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Bustî. Ġarîbu’l-ḥadîs̱. thk. ‘Ab-dulkerîm el-Ġurbâvî. Dımeşḳ: Dâru’l-Fikr, 1982.
• Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd el-Yemenî. Şemsu’l-ʿulûm ve devâʾu kelâmi’l-ʿArab mine’l-kulûm. nşr. Hüse-yin b. Abdullah el-Amrî vd. 12. Cilt. Dımeşḳ - Beyrût: Dâru’l-Fikr - Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âṣır, 1420/1999.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî. Mu‘cemu meḳāyîsi’l-luġa. thk. ‘Ab-dusselâm Hârūn. 6 Cilt. Sûriye: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa ve mesâilühâ ve sünenü’l-‘Arab fî kelâmihâ. thk. Muhammed Ali Bîdon. b.y.: y.y., 1418/1997.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İmâduddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkī. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. b.y: Dâru Tayyibetin li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Ṣâdır, 3. Basım, 1993/1414.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn ‘Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muġnî. thk. ‘Abdullah b. ‘Abdulmuhsin et-Türkî - ‘Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyâd: Dâru ‘Âlemi’l-Kutubi li’t-Tıbâ‘a ve’n- Neşr ve’t-Tevzi‘, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursî. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Halil İbrahim Cefâl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî 1417/1996.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’s-Seâdât Mecduddîn el-Mubârek b. Esîruddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. thk. Ṭâhiru’z-Zâvî - Maḥmûd eṭ-Ṭanâḥî. 5 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye, 1979.
• Kahveci, İhsan. Fahreddin er-Razi'nin Mefatihu'l-Ġayb adlı tefsirinde ‘Ulumu'l-Kur'an. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001. Karataş, Ali. “Tefsir İlminde Rivâyet Algısı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (Mayıs 2018), 21-57.
• Ḳālî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım b. Ayzûn el-Bağdâdî. el-Maḳṣûr ve’l-memdûd. thk. Ahmed ‘Abdulmecîd Herîdî. Kâhire: Mektebtu’l-Ḥancî, 1419/1999.
• Ḳālî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım b. Ayzûn el-Bağdâdî. el-Emâlî. nşr. Muhammed ‘Abdulcevâd el-Esmâî. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1344/1926.
• Kaya, Remzi. “Kur’an-ı Kerîm Kıssaları ve Düşündürdükleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2002), 31-58.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhiru’r-rivâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/101-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Mu‘avvaḍ - Âdil Ahmed ‘Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1999.
• Meydânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. Mecma‘u’l- emsâl. thk. Mu-hammed Muhyiddîn b. Abdilhamîd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Muhtar, Cemal. “Antere Kıssası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/237-238. İstanbul: TDV Yayın-ları, 1991.
• Mureydin, ‘Azîze. el-Ḳıṣṣa ve’r-rivâye. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âṣır, 1980.
• Müslim b. Ḥaccâc, Ebu’l-Huseyn el-Kuşeyrî. el-Musned eṣ-ṣaḥîḥ el-muḫtaṣar. thk. Muhammed Fuad. ‘Abdul-baḳî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu‘cemu’l-vasîṭ. Kuveyt: Dâru’d-Da‘ve, 1989.
• Mübârekpûrî, Ebu’l-Ulâ Muhammed ‘Abdurrahmân b. ‘Abdirrahîm. Tuḥfetü’l-aḥveẕî şerḥu Câmiʿi’t-Tirmiẕî. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. ‘Abdilekber b. ‘Umeyr el-Ezdî es-Sumâlî. el-Muḳteḍab. thk. ‘Abdulḫâlık ‘Uḍayme. 4 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 2010.
• Pekdemir, Şevket. “Fakihlere Göre Rivâyetin Kapsamı ve İslam Hukukuna Etkileri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (Nisan 2018), 165-198.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. ‘Abdirrahmân b. Hallâd el-Fârisî. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed Muhibbuddin Ebû Zeyd. b.y.: Dâru’l-Zeḥâir, 2016.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık b. ‘Abdirrezzâk b. Saîd b. Ahmed b. ‘Abdilkādir. Târîḫu âdâbi’l-ʿArab. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Küttâbi’l-Arabî, ts.
• Râzî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahruddîn. Mefâtîhu’l-ġayb. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr, 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-‘ulûm. thk. Na‘îm Zerzûr. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1407/1987.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenu’t-Tirmîẕî. thk. Aḥmed Şâkir vd. Mısır: Matba‘atu Muṣtafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 1975.
• Ṭaberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Türcan, Saliha. “Rivâyet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümünde İbn Kesîr’in Yeri”. Turkish Academic Research Re-view 4/3 (September 2019), 337-364. https://doi.org/10.30622/tarr.601381
• Türcan, Saliha. “İbn Kesîr’in Tefsirinde Rivâyet Kullanımı”. Turkish Academic Research Review 4/3 (Septem-ber 2019), 377-396. https://doi.org/10.30622/tarr.613761
• Türken, Çakır. Mürüvvet. XIX. ve XX. Yüzyıl Arap Edebiyatında Tarihi Roman Mısır, Suriye, Lübnan Örneği. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ugan, Zâkir Kâdirî. “Dinî Rivâyetler”. sad. Mustafa Karataş. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 4 (2001), 207-257.
• Ugan, Zâkir Kâdirî. “Gayr-ı Dinî Rivâyetler”. sad. Musa Alak. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 4 (2001), 259-289.
• Uğur, Mücteba. “Edâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ulutürk, Veli. “Bin Bir Gece”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/180-181. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ürün, Ahmet Kazım. Çağdaş Mısır Romanında Necîb Mahfûz ve Toplumcu Gerçekçi Romanları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Fuad Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1998.
• Vâdî, Ṭâhâ. Dırâsetun fî naḳdi’r-rivâye. Ḳāhira: Dâru’l-Meârifi, 3. Basım, 1994.
• Yazıcı, Hüseyin. “Hikâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/479-485. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zebîdî, Ebu’l-‘Abbâs Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. ‘Abdillatîf eş-Şercî. Sahîh-i Buhârî muhtasarı tecrîd-i sarîh tercemesi ve şerhi. çev. Babanzâde Ahmed Naim. 12 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, 7. Basım, 1982.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. ‘Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Heyet. 10 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kāsım ‘Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. el-Emâlî. thk. ‘Abdusselâm Hârûn. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1987.
• Ziriklî, Ḫayru’d-Dîn b. Maḥmûd b. Muhammed b. ‘Ali b. Fâris ed-Dımeşḳî. el-A‘lâm. Beyrût: Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn, 15. Basım, 2002.