Kaşgarlı Mahmut’un İsim Monizmi ve Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Varlık Kavramları

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 20, 15 - 42, 31.12.2021

İrfan Görkaş

https://doi.org/10.51553/bozifder.990731

Öz

Bu makale, İslam metafiziğinin Türkçe imkânı hakkında yapılan çalışmalardan birisidir. Özgün adıyla bir meta-varlık çalışmasıdır ve Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lügâti’t-Türk adlı eserine odaklanmaktadır. Eser, bir sözlüktür ve grameri barındırmakta, Arapça örnekliğinde Türkçeyi anlatmaktadır. Onun bu anlatımları, içinde felsefî bakıştan izler barındırmaktadır. İşte bu çalışmada, eserde yer alan felsefî izler ile ontoloji kavramları tespit edilmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un dile bakışı, düalizmden monizme yükselen, oradan metafiziğe ulaşan bir bakıştır denilebilir. Onun meselesi, dil, dilin ilkeleri ve unsurlarıdır. Kaşgarlı, dili düalist bir ilkeyle temellendirir. Bu iki ilkeden biri isim, diğeri fiildir. Fiil, isme verilen bir sıfattır. İsim ise kendisinden fiil ortaya çıkan (hudûs) kimsedir. Buna göre fiil, etkin öznedir, teknik Arapça terimle el-ismü’l-fâildir. İsm-i mefûl, fiilden tesir almış isimdir. Zaman, alet, mekân isimleri, etkin özneyle ilişkili olarak var olan isimlerdir. Kaşgarlı Mahmut isim monizmi içerisinde ontik kavramlara da yer vermektedir. Var (bar), öz’ün fiilidir. Bu fiil, öz’ün sıfatıdır. Arapça mukabili kâne’dir, zıddı olan leyse’nin Türkçe mukabili ‘yok’tur. Bir diğer dilci Endülüsî’ye göre bar, “mevcû”dun, yok “madûm”un mukabilidir. Kaşgarlı ontolojisinde bir diğer varlık fiili turur fiilidir. Bu fiil, -dır, -dur bağ fiilidir. Kaşgarlı’nın monizmini ortaya koyan kavramı ise “ol” kavramıdır. Ol hem ismin, yani etkin-öz’ün hem yüklemin yani öz-fiilin yerine kullanılan bir kavramdır.

Anahtar Kelimeler

İslam felsefesi, metafizik, ontoloji, Kaşgarlı, öz, bar-yok, turur, monizm.

THE NAME MONISM OF KASHGARLI MAHMUT AND THE CONCEPTS OF EXISTENCE IN DIVANU LUGATI-TURK

Öz

This article is one of the studies about the possibility of Islamic metaphysics in Turkish. With its original name, it is a meta-varlık (meta-existence) work and focuses on Kashgarlı Mahmut’s work named Divânu Lügatı’t-Türk. The work is a specialized dictionary and naturally contains grammar. These expressions of him contain traces of a philosophical perspective. In this study, the philosophical traces in the view of language and ontological concepts are determined. It can be said that Kashgarlı Mahmut’s view of language is a view rises from dualism to monism and reaches from there to metaphysics. His issues are language, principles and elements of language. Kashgarlı bases the language on a dualist principle. One of these two principles is the noun and the other is the verb. Verb is an adjective given to a name. The name is the person from whom the verb comes out (hudûs). Accordingly, the verb is the active-subject and its name in Arabic as the technical term is ism al-fâil. İsm al-maful is a name influenced by the verb of active-subject. Time, tool, place names are names that exist in relation to the active-object. Kashgarlı Mahmut also includes ontic concepts in his monism of name. Var (bar) is the verb of the essence. This verb or act is the adjective of the essence. Its Arabic synonym is “kâna”, antonym is “laysa” and Turkish antonym is “yok”. According to another linguist al-Andalusî, bar is the synonym of “existence (mavjud)” and yok is “absence (madûm)”. The verb of turur is another being verb in the ontology of Kashgarlı. This verb is the bond verb of - dir and –dur. The concept of Turkish “ol” is the concept reveals the monism of Kaşgarlı. Ol is a concept used instead of the name that the active-essence, and the predicate that the act of essence.

Anahtar Kelimeler

Islamic philosophy, metaphysics, ontology, Kashgarî, essence, bar, yok, turur, monism., Islamic philosophy, metaphysics, ontology, Kashgarî, essence, bar, yok, turur, monism.

Kaynakça

• Ali Vasfi. Nazari ve Ameli Osmanlıca Sarf ve Nahiv Dersleri. ys.: Nâşiri Tefeyyüz Kitabhanesi, Beşinci kısım, Araks Matbaası, ts.
• Asker, Ramiz. Mahmud Kaşgarî, Divânu Lügati’t-Türk 1. neşr.Ramiz Asker, Bakı: Azerbaycan Milli İlimler Enstitüsü, Ozan Neşriyat, 2006.
• Âşık Paşa. Garibname, 1-2. Haz.Kemal Yavuz, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 2000.
• Atalay, Besim. “Divanı Lügati’t-Türk Nasıl Bir kitaptır? Niçin Yazılmıştır?”, Divanu Lügati’t-Türk Tercümesi 1. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1985.
• Atalay, Besim. Divanı Lügati’t-Türk Dizini Endeks. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1986.
• Cafer Sadık Yaran, Kaşgarlı Mahmud’un Fivanü Lügati’t-Türk’ünde Erdem ve Bilgelik, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 18, 2008, 23-48.
• Doğan, Yusuf. “Kâşgarlı Mahmûd’un Dîvânu Lugâti’t-Türk Adlı Eserinin Dilbilim Açısından İncelenmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Tokat İlmiyat Dergisi = Tokat Journal of Ilmiyat], 4/(2), 1-19, 2016.
• el-Endülüsî, Esirüddin Ebu Hayyan. Kitabu’l-idrak li’l-lisani’l-etrak. yay. Caferoğlu, İslambul: Matbaatü’l-evkaf, 1930.
• Fortacı, Talha. “Kaşgarlı Mahmud’un “Divan-ı Lügati’t-Türk” Adlı Eserinin Dinler Tarihi Perspektifinden Bir Kritiği”, Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal of Turk & Islam World Social Studies, 3/(8), 109-118, 2016.
• Gabain, A. Von. Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Göker, Osman. Üniversite Öğrencileri İçin Türkçe, Ankara: 1998.
• Görkaş, İrfan. “İslam Metafiziğinin Türk Diliyle Buluşması: Âşık Paşa’da Varlık Kavramları”, 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri, ed.Murat Demirkol vd., Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020, ss.241-266.
• Kaçalin, Mustafa S. “Dîvânu Lügâti’t-Türk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi, 9/446-449.. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanu Lügati’t-Türk Tercümesi 1-2-3. çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu Basımevi, 1985.
• Kayadibi, Fahri. “Kaşgarlı Mahmud ve Divan-ı Lügati’t-Türk’te Eğitim ile İlgili Kavramlar”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat], 18/1-21, 2008.
• Mahmud b.el-Hüseyn b. Muhammed el-Kaşgarî, Divânu Lügâti’t-Türk, I, II. Musahhih Muallim Rifat, Darulhilafe: Matbaa-i Amire, 1333.
• Mahmud b.el-Hüseyn b. Muhammed el-Kaşgarî, Divânu Lügâti’t-Türk, III, Musahhih Muallim Rifat, Darulhilafe: Matbaa-i Amire, 1335.
• Mahmud Kaşgarî. Divânu Lügati’t-Türk, I, II, III. neşr.Ramiz Asker, Bakı: Azerbaycan Milli İlimler Enstitüsü, Ozan Neşriyatı, 2006.
• Özkan, Mustafa. Türk Dilinin Gelişme Alanları e Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995.
• Yaran, Cafer Sadık. “Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t-Türk’ünde Erdem ve Bilgelik”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat], 18/23-48, 2008.