Mullā Rajab Ali Tabrīzī's Criticism of Mullā Sadrā in the Context of his Treatise Isbāt al-Wājib and Objections to Tabrīzī

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 25, 333 - 360, 30.06.2024

Sinan Yılmaz

https://doi.org/10.51553/bozifder.1445253

Öz

This study aims to discuss the criticisms of Mullā Sadrā’s philosophy in Mullā Rajab ʿAli Tabrīzī’s treatise “Isbāt al-Wājib” and the objections to Tabrīzī. Mullā Sadrā is one of the most important representatives of Islamic philosophy and contemporary Iranian philosophical thought. While he initially defended the philosophy of quiddity, which Suhrawardī represented, he later abandoned this idea and adopted the philosophy of existence. According to him, truth is equal to existence. For this reason, God, the greatest truth, consists of existence. Existence is a whole, but it has different densities. However, his philosophy of Transcendental Wisdom, which centers on existence, has been criticized in some aspects. One of these criticisms belongs to his contemporary Mullā Rajab Ali Tabrīzī. What makes Tabrīzī’s criticisms valuable is that he was a contemporary of Mullā Ṣadrā, studied in the same area with him, was a philosopher like him and analyzed the issues philosophically. Tabrīzī does not accept Mullā Ṣadrā’s philosophy of existence and criticizes him under various headings in the aforementioned treatise. Tabrīzī begins his criticism of Mullā Sadrā with the issue of existence. He then criticizes the issue of attributes, the nobility of existence and the spiritual participation of existence, respectively. Various objections have been made to Tabrīzī’s criticisms of Mullā Sadrā. One of these objections is the idea that Tabrīzī evaluates the abstract understanding of existence in the mind and the understanding of existence in external reality in the same category. In addition, Tabrīzī has been criticized for considering existence as an accident, for adopting the theory of sudūr (emanation) despite his rejection of spiritual participation in existence, and for his lack of quotations from thinkers of the past to support his own thought. In this study, his criticisms of Mullā Sadrā will be discussed using a dialectical method, and from time to time these criticisms will be criticized both by opposing views and by us.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Mullā Ṣadrā, Rajab ʿAli Tabrīzī, Isbāt al-Wājib, Philosophical Criticism, Shīʿa

Molla Recep Ali Tebrîzî’nin İsbât-ı Vâcib Adlı Risalesi Bağlamında Molla Sadrâ Eleştirisi ve Tebrîzî’ye Yapılan İtirazlar

Öz

Bu çalışma Molla Recep Ali Tebrîzî’nin “İsbât-ı Vâcib” adlı risalesindeki Molla Sadrâ felsefesine yönelik eleştirileri ve Tebrîzî’ye yapılan itirazları ele almayı amaçlamaktadır. Molla Sadrâ, İslam felsefesinin ve çağdaş İran felsefî düşüncesinin önemli temsilcilerindendir. Başlangıçta Sühreverdî’nin temsilcisi olduğu mahiyet felsefesini savunurken daha sonra bu düşünceden vazgeçerek varlık felsefesini benimsemiştir. Ona göre hakikat varlık ile eşittir. Bu sebeple en büyük hakikat olan Tanrı varlıktan ibarettir. Varlık bir bütündür ancak farklı yoğunluklara sahiptir. Ancak onun varlığı merkeze alan Aşkın Hikmet felsefesi bazı yönleriyle eleştirilmiştir. Bu eleştirilerden birisi onun çağdaşı olan Molla Recep Ali Tebrîzî’ye aittir. Tebrîzî’nin eleştirilerini değerli kılan şey, Molla Sadrâ’nın çağdaşı olması, onunla aynı havzada ders görmüş olması, onun gibi bir filozof olması ve meseleleri felsefî açıdan ele almasıdır. Tebrîzî, Molla Sadrâ’nın varlık felsefesini kabul etmez ve söz konusu risalesinde çeşitli başlıklar altında onu eleştirir. Eleştirilerine varlık meselesiyle başlar. Daha sonra sırasıyla sıfatlar meselesi, varlığın asaleti ve varlığın manevî iştiraki meselelerini eleştirir. Tebrîzî’nin Molla Sadrâ’ya yaptığı eleştirilere çeşitli itirazlar da yapılmıştır. Bu itirazlardan biri Tebrîzî’nin zihindeki soyut varlık anlayışı ile dış gerçeklikteki varlık anlayışını aynı kategoride değerlendirdiği fikri gelmektedir. Bunun yanında Tebrîzî’nin varlığı bir araz olarak değerlendirmiş olması, varlıktaki manevî iştiraki kabul etmemesine rağmen sudûr teorisini benimsemiş olması, kendi düşüncesini desteklemek amacıyla geçmiş dönemdeki düşünürlerden yaptığı alıntıların eksik olmasından dolayı eleştirilmiştir. Bu çalışmada diyalektik bir yöntemle Tebrîzî’nin Molla Sadrâ’ya yaptığı eleştiriler ele alınacak ve zaman zaman bu eleştiriler hem karşıt görüşlerle hem de tarafımızca eleştiriye tâbi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Molla Sadrâ, Recep Ali Tebrîzî, İsbât-ı Vâcip, Felsefe Eleştirisi, Şîa

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. “Sadrettin Şirazî’de Hareket Nazariyesi”. İslami Araştırmalar Dergisi 2 (1986), 63-70.
• Anay, Harun. “Findiriskî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Asgerî, Mehdî. “Pejûheşhâyî Nâbesende der Bâre-i Molla Recepalî Tebrîzî”. Âyine-i Pejûheş 4 (1400), 215-230.
• Asgerî, Mehdî - Sûrî, Muhammed. “Tahlîl-i Dîdgâh-i Molla Recebalî Tebrîzî der Bâre-i İştirâk-i Lafzî Vücud ve Do Tefsîr-i ez Ân”. Nakd ve Nazar 3 (1401), 176-197.
• Berenckâr, Rızâ - Rahîmîyân, Sâîd. “Berresî ve Tahlîl-i Dîdgâh-i Molla Recebalî Tebrîzi der Bâre-i Esmâ ve Sıfât-i İlâhî”. Tahkîkât-i Kelâmî 6/23 (2019), 127-146.
• Corbin, Henry. “Se Feylesûf-i Âzerbâycân”. çev. Muhammed Gurvî. Makâlât-i Henry Corbin (Mecmûaî ez Makâlât-i be Zebân-i Fârısî). ed. Muhammed Emîn Şâhcûyî. Tahran: İntişârât-i Hakikât, 1384.
• Dînânî, Ğulâmhüseyin İbrâhîmî. İslâm Dünyasında Felsefî Düşüncenin Serüveni. çev. Tahir Uluç. 3 Cilt. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Emînî, Cabbâr vd. “Berresîyi İntikâdîyi Edille-i Aklî Molla Recebalî Tebrîzî ber İştirâkî Lafzî Vücûd”. Do Faslnâme-i İlmî-i Hikmet-i Sadrâyi 2 (1399), 65-74.
• Emînî, Cabbâr - Mihr, Muhammed Saîdî. “Asâlet-i Mâhiyet ve Ayniyet-i Vücûd ez Dîdgâh-i Mollâ Recebalî Tebrîzî”. Pejuheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutâleât-i Ferhengî 3 (1394), 1-18.
• Faruque, U. Muhammad - Rustom, Muhammad. “Rajab ’Alî Tebrîzî’s ‘Refutation’ of Sadrian Metaphysics”. Philosophy and The Intellectual Life in Shi’ah Islam. ed. Sayiad Nizamuddin Ahmad - Sajjad H. Rizvi. 1/184-207. Londra: The Shi’ah Insitute Press, 2017.
• Gaffârî, Ebulhasan. “Tahlîl-i İntikâdîyi İşkâlât-i Molla Recebalî Tebrîzî ve Kâdî Saîd-i Kummî ber Nezeriyye-i Molla Sadrâ der Bâb-i Hudûs-i Cismânî-i Nefs”. Ma’rifet-i Felsefî 7/3 (1379), 37-53.
• Hânsârî, Âkâ Cemâl. Resâil (Şânzdeh Risâle). Kum: Kongre-i Muhakkık Hânsârî, 1378.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât; Tercüme ve Şerh. çev. Tahir Uluç. 2 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
• İsfahânî, Ali Kerbâsîzâde - Beheştî, Kûherneg. “Molla Recebalî ve Molla Sadrâ der Muvâcih-i bâ Usûlûciyâ”. Târih-i Felsefe 7/4 (1396), 57-82.
• Kalın, İbrahim. Knowledge in Later Islamic Philosophy Mullâ Sadrâ on Existence, Intellect and Intuition. New York: Oxford University Press, 2010.
• Kamal, Muhammad. Mulla Sadra’s Transcendent Philosophy. Farnham: Ashgate Publishing Company, 2006.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet. çev. Şamil Öçal - Mustafa Borsbuğa. 9 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2023.
• Molla Sadrâ. Metafiziğe Giriş. çev. Ahmet Kamil Cihan vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Molla Sadrâ ve İlâhî Hikmet. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
• Rizvi, Sajjad H. Mullâ Sadrâ Shirâzî: His Life and Works and The Sources for Safavid Philosophy. Oxford: Oxford University Press, 2007.
• Sühreverdî, Şehâbeddin. Hikmetü’l-İşrâk Şerhi. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Nihâyetü’l-Hikme. Kum: Müessetü’n-Neşri’l-İslâmî, ts.
• Tâhirî, Seyyid Sadrüddîn - Mervînâm, Muhsin. “İlel ve Engîzehâyi Dînî Molla Recebalî Tebrîzî ve Kâdi Saîd-i Kummî der İnkâr-i Asâlet-i Vücûd-i Sadrâyî”. Nâme-i Hikmet 2 (1386), 83-94.
• Tebrîzî, Molla Recepalî. el-Aslü’l-asîl. thk. Azîz Cevânpûr Herevî - Hasan Ekberî. Tahran: Encomin-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1386.
• Tebrîzî, Molla Recepalî. “İsbât-i Vâcip”. Müntehebât-i ez Âsâr-i Hükemâyi İlahî İran. 1/220-243. Kum: Merkez-i İntişârât-i Defter-i Tebligât-i İslâmî, 1363.
• Yılmaz, Sinan. Şiî Gelenekte Felsefe Karşıtlığı: Mekteb-i Tefkîk Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.