Günümüze Göre Edirneli Şâhidî’nin Leylâ vü Mecnûn (Gülşen-i Uşşâk) Mesnevisi’ndeki Arkaik Unsurlar

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: TBMM 100. YIL Özel Sayısı, 46 - 59, 30.09.2020

Orhan Balcı

https://doi.org/10.33905/bseusbed.747511

Öz

Kaynak itibariyle Arap coğrafyasında filizlenen Leylâ vü Mecnûn hikâyesi başta Türk edebiyatı olmak üzere, bütün İslâm edebiyatlarında adından söz ettirmiştir. Bu hikâyeyi müstakil olarak kaleme almayanların bile bazı aşk serüvenlerinde saf ve riyasız aşklara örnek olarak zikrettiği, mazmun olarak değindiği bir kıssadır. Bu hikâye, hakiki âşıkların hallerini sembolik dille ifade eden bir maceradır. Çalışmamızda başta edebiyat ve onunla ilgili diğer alanlar olmak üzere çok önemli bir yeri olan bu hikâyedeki arkaik sözcük ve dilbilgisi unsurları incelenecektir. Makalemize konu olan Edirneli Şâhidî'nin Leylâ vü Mecnûn mesnevisinin kaleme alındığı devirde Anadolu’da hem Doğu Türkçesi ve hem de Batı Türkçesini içinde barındıran bir Türkçeyle konuşulması ve incelediğimiz mesnevide de bu durumun net bir şekilde göze çarpması eseri incelemeye değer kılan unsurlardan biridir. Makaleyi oluştururken kullanımdan düşmüş sözcükler, ekler ve bir dilin belki de en önemli kültür aktarım unsurlarından biri sayılan deyimlerdeki kelime değişimleri ve tespit edebildiklerimizin tarihî seyirlerini vermeye çalıştık. Bu sözcükler, ait olduğu devrin Türkçesinin sözcük varlığı ile ilgili önemli ipuçları sunmaktadır. İlaveten bu sözcükler; dönemin toplum yaşayışı, kültürel birikimleri, gelenek-görenekleri hakkında da bizlere önemli ipuçları verebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Edirneli Şâhidî, Leylâ ile Mecnûn, Arkaik Unsurlar, Mesnevi, XV. Yüzyıl.

According To The Today The Archaic Items Of Shahidi Of Edirne Layla And Majnun Mathnawi

Öz

The story of Layla and Majnun, which sprouted in Arabic geography by source, made its name in all Islamic literatures, especially in Turkish literature. It is a short story that even those who did not write this story separately mentioned it in some love adventures as an example of pure and hypocritical love. This story is an adventure that expresses the status of genuine lovers in symbolic language. In our study, archaic vocabulary and grammar elements in this story, which has a very important place especially in literature and related fields, will be examined. In the period when Shahidi of Edirne, who is the subject of our article, had written the Layla and Majnun mathnawi, they have talked with Turkish that includes both Eastern Turkish and Western Turkish in Anatolia, and the fact that this situation is clearly noticeable in the mathnawi we aim to examine is one of the elements that makes it worth to analyze. While writing the article, we have tried to give words, additions and word changes in the expressions, which are considered as one of the most important tool of cultural transfer of a language, and the historical course of words as much as possible. These words provide important clues about the vocabulary of Turkish of the period in question. In addition, these words can also give us important clues about the social life, cultural accumulation and traditions of the period.  

Kaynakça

• Akalın M. (1998), Tarihī Türk Şiveleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• Aksoy, Ö. A. (1994), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, C.I-II, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
• Ayverdi, İ. (2008), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C.I-II-III, İstanbul, Kubbealtı Yayınevi.
• Bingöl, U. (2019), Eleştiri Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Akademik Kitaplar Yayınevi.
• Dilçin, C. (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, TDK.
• Eckmann J. (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Erbay, N. (2012). “Edirneli Şâhidî Leylâ vü Mecnûn (Gülşen-i Uşşâk) (İnceleme-Tenkitli Metin)”, Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi SBE., Erzurum.
• Ercilasun A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara.
• Ergin M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul 1993.
• Ergin, M. (2001), Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul, Bayrak Yayınevi
• Gülmez, M. ve Direkçi, B. (2017), Muhibbî Dîvânı’nda Eski Anadolu Türkçesi Unsurları, Mediterranean Journal of Humanities, VolVII/2, s 272-291.
• Gülsevin, G. (1990), “Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Ekim 1990, C:1990/II, S: 466, s.187-190.
• Gülsevin, G. (2017), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gültekin M. (2006), “Tarihī ve ÇağdaŞ Türk Lehçelerinde Gelecek Zaman Ekleri üzerine Bir Deneme”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi S.20, s.s 33-59
• Karamanlıoğlu A. F. (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Z. (2010), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK.
• Korkmaz Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.
• Özdemir, H. (2012), Günümüze Göre Sehî Bey Dîvânı’ndaki Arkaik Unsurlar, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, s.s.1-11
• Sertkaya O. F. (1988). “Bolsungıl Tep Tediler”. I. Uluslar Arası Türk Dili Kongresi, Ankara.
• Tanyıldız, A. (2007), “Klâsik Dönem Türk Şiiride Atasözü ve Deyim Kullanımı Bir Akımın Göstergesi Midir?” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) s. 6, ss. 101-112.
• TBMM (1953), Düstur Üçüncü Tertip Cilt 34 (Kasım 1952-Ekim 1953), Ankara. TDK (2005),
• Timurtaş, F. K. (1994), Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl Gramer – Metin – Sözlük), Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Türkçe Sözlük, (2011) Ankara, TDK.
• Vardar, B. (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Von Gabaın, A. (2000). Eski Türkçenin Grameri, (Çev: Mehmet Akalın) Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
• Yavuz O. (2006). Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri (İnceleme-Gramer-Metin). Konya.