KİTĀBÜ’L‐İDRĀK HAŞİYELERİNİN ÖZGÜN SÖZ VARLIĞI VE ANADOLU TÜRKÇESİNDEKİ KARŞILIKLARI

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 1, 103 - 144, 30.06.2017

Musa Salan

Öz

Tarihî Türkçenin Memlûk sahasında yazılmış yadigârları, Eski Kıpçakça

metinlerin kısıtlı oluşu dolayısıyla hep Kıpçakça cephesinden ele alınmıştır; ancak bu

saha eserleri Kıpçak dil malzemesi taşıdığı kadar, yadsınamaz ölçüde Oğuz dil

malzemesi de içermektedir. Bu eserlerden biri de müstakil bir nüshası olmayıp

Kitābü’l‐idrāk li Lisani’l‐Etrāk adlı eserin derkenarına kaydedilmiş olan sözlüktür.

Kitābü’l‐idrāk haşiyelerinin barındırdığı söz varlığının yarıya yakını Memlûk sahasının

diğer eserlerinde görülmemektedir. Memlûk sahası için farklılık arz eden bu söz varlığı

gerek fonolojik yapıları dolayısıyla gerekse içinde taşıdığı pek çok Rumca ve Ermenice

alıntı dolayısıyla Anadolu Türkçesi ile ilişkili gözükmektedir. Bu çalışmada söz konusu

özgün söz varlığı Anadolu Türkçesi ile üç katmanda (Eski Anadolu Türkçesi XIIIXIX.

yy.; Anadolu ağızları; standart Türkiye Türkçesi) karşılaştırılmış ve eşleşen

sözcükler listelenmiştir. Bu eşleşme ayrıca Memlûk‐Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına

ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kitābü’l‐idrāk haşiyeleri, Memlûk‐Kıpçak, Oğuzcalaşma, Rumca alıntılar, Ermenice alıntılar

ORIGINAL VOCABULARY OF KITĀB AL‐IDRĀK’S MARGIN GLOSSES AND ITS EQUIVALENT IN ANATOLIAN TURKISH

Öz

Since Old Kipchak possesses very few works, Turkic works of Mamluk era have

always been examined within the scope of Kipchak language. These works, however,

also include indisputably large Oghuz vocabulary as much as Kipchak one. One of these

works is a glossary, which has no own manuscript, but is written down on the margins

of Kitāb al‐Idrāk li lisan al‐Atrāk. The margin glosses of Kitāb al‐Idrāk has such a

vocabulary that only half of it can be found in other Mamluk‐Kipchak works. This

original part of the margin glosses seems to have to do with Anatolian Turkish with

respect to their phonological character as well as containing many loanwords from

Greek and Armenian. This paper compares the original part of margin glosses of Kitāb

al‐Idrāk with Anatolian Turkish in three substrata (Old Anatolian Turkish XIII‐XIX. cc.;

Anatolian Turkish dialects; standard Turkish) and lists the words matched. This

matching also sheds light on Oghuzification of Mamluk‐Kipchak language.

Anahtar Kelimeler

Margin glosses of Kitāb al‐idrāk, Mamluk‐Kipchak, Oghuzification, Greek loanwords, Armenian loanwords

Kaynakça

• BAYAR, Nevnihal (2006). Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. BL = TURAN, Fikret (2001). Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük Baḫşayiş Lugati, Dilbilimsel İncelemesi, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım. İstanbul: Bilimsel Akademik Yayınlar. CAFEROĞLU, Ahmet (2001). Türk Dili Tarihi I‐II. İstanbul: Alfa Yayınları. DANKOFF, Robert (1995). Armenian Loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I‐XII (1963‐1982). Ankara: TDK Yayınları. EDPT = CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre‐ Thirteenth‐Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. EMİNOĞLU, Emin (2011). Abbâs ibni Hamza es‐Sabrânî ‐Kitâbü'l‐Ef'âl ‐ Kıpçakça Satır Arası Sözlük‐. Ankara: Akçağ Yay. EREN, Hasan (1999). Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul. ERMERS, Robert (1999). Arabic Grammars of Turkic, The Arabic Linguistic Model Applied to Foreign Languages & Translation of Abû Hayyân al‐‘Andalusî’s Kitâb al‐‘Idrâk li‐Lisân al‐Atrâk. Leiden‐Boston‐Köln. GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü ‐Etimolojik Sözlük Denemesi I (A‐N), II (O‐Z). Ankara: TDK Yayınları. İH = İZBUDAK, Veled (1989). El‐İdrak Haşiyesi. Ankara: TDK Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (2005). Türk Dili Üzerine Araştırmalar‐I. Ankara: TDK Yayınları. LESSING, Ferdinand (1960). Mongolian‐English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. NİŞANYAN, Sevan (2010). Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları. ÖZYETGİN, A. Melek (2001). Ebū Hayyān Kitābu’l‐İdrāk li Lisāni’l‐Etrāk – Fiil: Tarihî‐Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV. RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki. STEINGASS, F. (1998). A Comprehensive Persian‐English Dictionary. Beyrut: Librairie du Liban Publishers. TIETZE, Andreas (1955). “Griechische Lehnwörter im anatolischen Türkisch”. Oriens, V. 8, No. 2, ss. 204‐257. TIETZE, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt: 1 A/E. İstanbul: Simurg Yayınları. TIETZE, Andreas (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı İkinci Cilt F‐J. Viyana: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. TIETZE, Andreas; LAZARD, Gilbert (1967). “Persian Loanwords in Anatolian Turkish”, Oriens V. 20, ss. 125‐168. TOPARLI, Recep (1992). İrşâdü'l‐Mülûk Ve's‐Selâtîn. Ankara: TDK Yayınları. TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. TS = Türkçe Sözlük (2009). Ankara: TDK Yayınları. TTS = Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1965‐1977). Ankara: TDK Yayınları. WEHR, Hans (1998). A Dictionary of Modern Written Arabic, (ed. J. Milton Cowan). New York: Spoken Language Services, Inc. ZTS = Zanaat Terimleri Sözlüğü (1976). Ankara: TDK Yay. Genel Ağ Kaynakları VHTS = Veteriner Hekimleri Terimleri Sözlüğü (http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid= TDK.GTS.58768a1c017fc7.84408835, 11.01.2017)