Müftüzâde Muhammed Sâdık el-Erzincânî ve Arap Dilindeki Yeri

Yıl 2018, Sayı: 11, 259 - 280, 25.06.2018

Muhammed Çetkin

Öz

Müftüzâde Muhammed Sâdık, Erzincan’da (1748?)
dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini burada tamamlamış daha sonra İstanbul’a gitmiş,
orada belli bir dönem müderrislik yapmıştır. İstanbul’da görev yaptığı dönemde
şöhretinin artması sonucu devrin şeyhülislamı olan Samânîzâde Ömer Hulûsî
Efendi onu, padişah III. Selim’in de iradesiyle mukarrir olarak huzur
derslerine davet etmiştir. Ömrünün son dönemini İstanbul, Üsküdar’da geçirmiş,
1808 yılında orada vefat etmiş ve yine aynı ilçede defnedilmiştir.

Müftüzâde’nin yaşadığı dönemin siyâsî, sosyal
ve kültürel yapısının çalkantılı ve değişkenliği, dönemin fikrî hayatına büyük
oranda etki etmişti. Bu etkinin olumsuz yönleri kadar olumlu yanları da
olmuştur. Özellikle dil, lügat ve edebî üslup açısından Arap diline çok yönlü
etkileri olmuştur. Arapçanın dil yapısına tam anlamıyla vakıf olan Müftüzâde
özellikle Arap dili ve edebiyatı üzerine yazdığı eserlerle adından söz
ettirmiştir. Müftüzâde’nin, değişik müelliflerin eserleri üzerine Arapça kaleme
aldığı haşiyelerinde, bu eserleri dakik bir üslupla incelediği, kapalı ve
anlaşılmaz konuları sade bir dille açıkladığı görülmektedir. Müftüzâde’nin Arap
dili ve edebiyatı alanına katkılarının bilim dünyasının dikkatine sunulması
amacıyla kaleme alınan bu çalışmada müellifimizin önce ilmî kişiliği üzerinde
durulmuş, ardından da eserlerinin ilmî değeri göz önünde bulundurularak, müellifin
Arap dilindeki yeri ve önemi ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, Osmanlı, Müftüzâde, Huzur dersleri, Belagat

Müftüzâde Muhammed Sâdık al-Erzincânî and His Place in the Arabic Language

Öz

Müftüzâde Muhammed
Sâdık was born (1748?) in Erzincan. He completed primary school education
there, and later moved to Istanbul where he served as a muderris (madrasah teacher) for a certain period of time. As result
of his growing reputation during his tenure in Istanbul, Samânîzâde Ömer Hulûsî
Efendi, Shaykh al-Islam at that time, invited him with the decree of Selim III
to the lessons before the sultan as mukarrir
(who gives a lecture by repeating). He spent his last days in Istanbul, Uskudar
until his death in 1808, and was buried there.

 Turbulent and changeable political, social and
cultural structure of the period Müftüzâde lived in made a huge impact on the
intellectual life at that time. This impact had negative sides as well as
positive dimensions. There were multifaceted impacts on the Arabic language in
terms of language, lexicon and literary style in particular. Having a complete
command of the language structure of Arabic, Müftüzâde made a name for himself
especially with his works on Arabic language and literature. It is seen in the
footnotes written by Müftüzâde in Arabic on various writers’ works that he
studied these works refinedly, explaining implicit and incomprehensible topics
with a plain language. This study, aiming to present Müftüzâde’s contribution
to the Arabic language and literature to the science world’s attention, first
introduces his scholarly personality, and then, attempts to demonstrate his
place and prominence in the Arabic language considering the scholarly value of
his works.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Ottoman, Müftüzâde, Lessons before the sultan, Rhetoric

Kaynakça

• Ahmed Efendi. Rûznâme. nşr. V. Sema Arıkan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993.
• Akgündüz, Ahmed ve Said Öztürk. Bilinmeyen Osmanlı. İstanbul: OSAV (Osmanlı Araştırmaları Vakfı), 1998.
• Arseven, Celal Esat. Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Maarif Basımevi, 1958.
• Bağdatlı İsmâ‘îl Paşa. Hediyyetu’l-‘arifîn esmâ’u’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. nşr. Ş. Yaltkaya ve R. Bilge. İstanbul: Ma’arif Basımevi, 1955.
• Bağdatlı İsmâ‘îl Paşa. İzâhu’l-meknûn. nşr. Ş. Yaltkaya ve R. Bilge. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1947.
• Brockelmann, Carl. Suppl.,= Supplement band. Leiden: 1937.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matba‘a-i Âmire, 1333.
• el-Cürcanî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed Seyyid Şerîf. el-Haşiye ale’l-Mutavvel. thk. Raşid A’razi. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Çelik, İsa. “Muhammed Sadık Erzincanî’de Nefis Kavramı”. Uluslararası Erzincan Sempozyumu (28 Eylül – 1 Ekim 2016 Erzincan): 901-915.
• Develioğlu, Abdullah. Büyük İnsanlar (Üç bin Türk ve İslam Müellifi). İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1973.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Doğuş Mat-baası, 1970.
• Durmuş, İsmail. “Semerkandî, Ebü’l-Kāsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36:472. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Emiroğlu, İbrahim. “Müftüzâde el-Erzincânî’nin Ala’l-Hüseyniyye Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme.” Uluslararası Erzincan Sempozyumu (28 Eylül – 1 Ekim 2016 Erzincan): 957-970.
• Gündüz, İrfan. Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddin Hayatı-Eserleri-Tarikat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarikatı. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• Irmak, Mustafa. “Bir Belâgat Kitabı Olarak Mutavvel ve Osmanlı Medresele-rinde Okunuş Biçimi Üzerine Bir Risâle.” M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 42 (2012/1): 173-196.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18:441-444. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karabulut, Ali Rıza ve İ. Hakkı Mercan. Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesindeki Türkçe, Arapça, Farsça Basmalar Kataloğu. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1993.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994.
• Kaya, İrfan. “Müftüzade Muhammed Sadık Erzincanî ve Hâşiyetün Alâ Şerhi İsti‘âreti’l-‘İsam’ı”. Uluslararası Erzincan Sempozyumu (28 Eylül – 1 Ekim 2016 Erzincan): 1045-1050.
• Kehhâle, ‘Ömer Rızâ. Mu‘cemu’l-mu’ellifîn. Dımaşk: 1960.
• Kemali, Ali. Erzincan Tarihi, Coğrafî, İctimaî Etnografî, İdarî, İhsaî Tedkikât Tec-rübesi. İstanbul: Resimli Ay Matbaası T.L. Şirketi, 1932.
• Komisyon. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1990.
• Mardin, Ebu’l-‘Ulâ. Huzur Dersleri, 3 cilt. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1951, 1956, 1966.
• Müftüzâde, Muhammed Sâdık Erzincânî. Haşiye-i Tasavvurât li-Müftî-zâde. İstanbul: 1276.
• Müftüzâde, Muhammed Sâdık Erzincânî. Haşiye-i Hüseyniyye. İstanbul: Mat-baa-i Âmîre, 1272.
• Müftüzâde, Muhammed Sâdık Erzincânî. Müftî-zâde ‘alâ isti‘âreti’l-‘İsâm. İstanbul: Tabhâne-i Âmire, 1279.
• Omay, Semiha. Huzur Dersleri ile ilgili Konuşmalar. İstanbul: 1965.
• Özkan, Halit. “Yûsufefendizâde” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 42. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Pakalın, Mehmed Zeki. “Huzur-i Hümayun Dersleri.” Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası. sy. 74 (29 Haziran 1918): 816-819.
• Serkîs, Yusuf İlyân. Mu‘cemu’l-Matbû‘âti’l-‘Arabiyye ve’l-Mu‘arraba. 2 cilt. Kahire: Matba‘at-ı Serkîs, 1928.
• Süreyya, Mehmet. Sicill-i ‘Osmanî, 3 cilt. İstanbul: Matba‘a-i Âmire, 1311.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16:421. İstanbul: TDV Yay., 1997.
• Tüyatok= Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu, III (01)
• Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: 1988.