Şeddadiler’den Bahseden Kitabeler

Yıl 2019, Sayı: 14, 128 - 155, 25.12.2019

Zekai Erdal

https://doi.org/10.34085/buifd.622907

Öz

Şeddadilerden
Bahseden Kitabeler

Inscriptions On The Shaddādids

Zekai Erdal, Dr. Öğr. Üyesi, Mardin Artuklu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü

Asist. Prof. Dr, Mardin Artuklu University, Faculty of Letters, Department of History of Art

Mardin, Turkey

[e-mail]

orcid.org/0000-0001-8074-3207

Öz

948
yılında Dvin merkezli olarak kurulan sonrasında, Gence’yi başkent yapan Şeddadiler,
Sultan Alparslan’ın bölgeye gelmesiyle birlikte Ani’yi de içine alacak şekilde
üç kol halinde varlıklarını sürdürdüler. 1088 yılında Gence Şeddadileri’nin
yıkılmasına karşın 1200 yılına kadar Ani’deki şube yaşamaya devam etti.
Kafkasların büyük bir bölümünü kontrol altına alan Şeddadiler, kuzeydeki
Hıristiyan Gürcüler ile Ermenilerin güneye; özellikle de Anadolu’nun doğusuna
inmelerine engel olmuşlardır. Yöredeki politikaları nedeniyle Bizans ordusu
tarafından başkent Gence dahi kuşatılmıştır. Günümüzde Türkiye’nin kuzeydoğusu,
Gürcistan’ın güneyi, Ermenistan ile Nahçıvan’ın tamamı ve Azerbaycan’ın büyük
bir kısmı Şeddadi hakimiyetindeydi.

Hakim oldukları
topraklarda imar faaliyetlerinde bulunan Şeddadi emirleri cami, mescid, köprü,
hamam, kale, sur, burç, saray,  gibi önemli
binalar inşa ettirmiş olmalarına rağmen çok az eser günümüze kadar
gelebilmiştir. Bu eserlerdeki kitabelerin çoğunluğu Arapça ile yazılmış olmakla
birlikte Farsça ve Ermenice yazılanları da vardır.

 Şeddadi kitabeleriyle alakalı bir yayın 11-12
Mayıs 2015 yılında Nahçıvan’da gerçekleştirilen “Nahçıvan ve Doğu Anadolu
Abideleri Uluslararası Sempozyumu’nda anlatılmıştır.

Bu
çalışmada ise Nahçıvan’da anlatılan Deştadem Kale kitabesi ile Ani’deki ferman
haricindeki diğer kitabeler ele alınmıştır. Çoğunluğu Ani’de olmak üzere dini
ve askeri mimaride yer alan İslami ve gayr-i İslami kitabeler ayrıntılı bir
şekilde açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Şeddadiler, Ani, Gence, Dvin, Kitabe.

Abstract

Shaddādids, founded as a Dvin-based dynasty in
948 and making Ganja their capital later, continued
their rule in three branches including Ani with the arrival of Sultan Alp Arslan in the region.
Although Ganja Shaddādids collapsed in
1088, the Ani branch continued their existence until 1200. Bringing a great
part of the Caucasus under control, the Shaddādids stemmed the influx of Christian
Georgians and Armenians in the north to the south and eastern Anatolia in
particular. Due to their policies in the region, even Ganja, the capital, was
besieged by the Byzantine army. Today’s northeastern Turkey, southern Georgia,
all of Armenia and Nakhchivan, and a large part of
Azerbaijan was under Shaddadid
rule.

Although Shaddadid emirs who engaged
in construction work in the lands they ruled had important buildings constructed
such as mosque, masjid, bridge, bath, fortress, city wall, bastion and palace,
very few of them have survived to the present day. While the majority of inscriptions
on these works are written in Arabic, there are also those written in Persian
and Armenian.

A publication on the Shaddadid inscriptions was introduced
in the “International Symposium on Monuments of Nakhchivan and Eastern
Anatolia” held in Nakhchivan on 11-12 May 2015.

This study addresses other inscriptions except the decree
in Ani and the Deştadem Fortress
inscription presented in Nakhchivan. Islamic and non-Islamic inscriptions in religious and
military architecture, mostly in Ani, are explained in detail.

Keywords: Shaddadids, Ani, Ganja, Dvin, Inscription.

Anahtar Kelimeler

Şeddadiler, Ani, Gence, Dvin

Kaynakça

• Alishan, Ghewond. Shirak teghagrutʿiwn Patkeratsʿoytsʿ, Veneta, 1881.
• _________. Ajrarat, Veneta1890.
• Aslan, Kevork. Armenia and Armenians From The Earliest Times Until The Great War,Fransızca’dan Çev. P. Crabités Newyork, 1920.
• Basmadjıan. Les Inscriptions Arméniennes D’Ani de Bagnair et de Marmachen, Revue de L’orient Chrétien, Vol. 23, 1922:47-81.
• Blair, S. Sheila. The Monumental İnscriptions From Early İslamic Iran and Transoxiana, Leiden, 1992.
• Brosset, M. Les Ruines D’Ani, St. Petersburg, 1860.
• ___________. Rapports sur un Voyage Archeologique dans la Georgie et dans L’Armenie, St. Petersburg, 1851.
• Erdal Zekai. “Büyük Selçuklular Öncesi Kafkaslardaki Beylikler: Şeddadiler”. V. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, 121-137. İstanbul, 2010.
• ___________. “Şeddadi Kitabeleri”. Nahçıvan ve Doğu Anadolu Abideleri Uluslararası Sempozyumu. 481-489. Ankara, 2016.
• Frehn, M. “Traduction De l’inscription Arabe Qui se Trouve Sur un Battant De Porte au Couvent de Gelath en Imereth”. Journal Asiatique, Tome II, Paris, 1836:177-180.
• __________. “Erklaerung der Arabischen Inschrift des Eisernen Thorfluegels zu Gelathi in Imerethi”. Memoires de L’Académie Impériale des Sciences de Saint-Petersbourg, Tome III, 1836: 531-546.
• Güler, Gül. Ani Ortaçağ Eserlerindeki Taş Süsleme (Geometrik Süsleme). Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2001.
• Hüseynî. Sadrüddin, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye. Trc. Necati Lügal. Ankara, 1999.
• Keleş, Nevzat. Şeddâdîler, İstanbul, 2016.
• Kesrevi, Ahmed. Şehriyârân-ı Gumnam, Tahran, 1956/1335.
• Khachatryan, A. A. “Nijnetalinskaya Arabskaya Nadpis 570/1174 Goda”. Patma-Banasirakan Handes, IV, 1979: 188-198.
• _____________. Korpus Arabskih Nadpisey Armenii VIII-XVI vv,I, Erivan, 1987.
• Khanikoff, M. N. “Excursion a Ani, en 1848”, Rapports, Sur un Voyage Archéologique Dans la Georgie et Dans l’Arménie. St. Peterburg, 1849: 121-152.
• Khanykov, M. “Voyage A Ani”, Revue Archéologiqueou Recueil de Documents et de Mémoires, XV Année. Paris, 1858: 401-420.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars Tarihi, I. Cilt, İstanbul, 1953.
• ___________. “Selçuklular’ın Anı’yı Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 1970, II, Ankara, 1971: 111-139.
• ___________. Ani Şehri Tarihi, Ankara, 1982.
• Krachkovskaya V. A. - Krachkovskiy İ. Y., “İz Arabskoy Epigrafiki v Ani”. Nadpis na Meçeti Manuçehra, XLV Akademiku N. Ya. Marru, 1935: 671-695.
• Krachkovskaya, V. A. “Arabskaya Hadpis iz Raskopak N. Ya. Marra”. Kratkie Soobsçeniya İnstitut İstorii Materialnoy Kulturı İmeni N. Ya. Marra, XV., Moskova, 1947: 15-26.
• Lynch, H. F. B. Armenian Travels and Studies, C. I, London, 1901.
• Marr, N. Y. “Raskopki v Ani v 1904 godu, 1906”. Izviestiia Imperatorskoi Akademii Komissii, 18, Saint Petersburg, 1906: 73-94.
• _______. Ani Knijnaya İstoriya Goroda i Raskopki na Meste Gorodişça, Moskova, 1934.
• Mateos, Urfalı. Vekayi-Nâmesi ve Papaz Grigor'un Zeyli, trc. H. Andreasyon, Ankara, 2000.
• Minorsky, V. Studies in Caucasian History,Taylor’s Foreign Press, London, 1953.
• Orbeli, H. A. Divan Hay Vimagrutyan I, Ani Kağak, Erivan, 1966.
• Öney, Gönül, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü”. Anadolu (Anatolia), XIII, 1971: 1-64.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, 1997.
• http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#36:40. (11 Nisan 2019)
• http://e-derslik.edu.az/books/223/units/unit-1/page64.xhtml (11 Nisan 2019)