DİYARBAKIR’DA HANBELİ MEZHEBİNİN İZLERİ

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 1 - 14, 29.12.2019

Mahsum Aslan

Öz

İslâm dininin Arap yarımadasından başka coğrafyalara
yayılmaya başladığı bir dönemde Hz. Ömer’in halifeliği sırasında fethedilen
Diyarbakır, İslâmî ilimlerin eğitim-öğretiminde önemli bir merkez olmuştur. Müslümanların
hâkimiyetine girdikten sonra Diyarbakır’da kurulan ilim merkezlerinde (medrese)
fıkıh, tefsir ve hadis başta olmak üzere birçok İslâmî ilimler öğretilmeye
başlanmıştır. Burada yetişen âlimler arasında Amidî, Fârikî, Kürdî ve Hanevî
nispetini taşıyan âlimler dikkat çekmektedir. Tarihi kaynaklar incelendiğinde günümüzde
Şâfiî mezhebine mensup olanların çoğunlukta yaşadığı bu şehrin farklı
mezheplere de ev sahipliği yaptığı görülmektedir. Bu mezheplerden biri de
Hanbelî mezhebidir. Bu çalışmada Diyarbakır şehrinin Hanbelî mezhebi için önemi
irdelenecek ve geçmişte Harran (Urfa) bölgesi ile birlikte Hanbelîliğin kuzeydeki
merkezi olma ihtimali üzerinde durulmakla beraber Hanbelî mezhebinin
Diyarbakır’da yayılmasındaki temel etkenler üzerinde durulacaktır. Bunun yanında
Diyarbakır’da yetişen Hanbelî âlimler başta olmak üzere genelde Hanbelîlik
hakkında bir literatür çalışması yapılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Hanbelî mezhebi, Diyarbakır, Meyyafarikin

Kaynakça

• KAYNAKÇAABBÂSÎ, Muhammed Abduh, Zeynuddîn el-Amidî: er-Raculu’l-Lezî Sebeke Braille fî Talîmi’l-Kıraat li Gayri’l-Mubsirîn, (Erişim Tarihi: 21.04.2019, https://www.zamanalwsl.net/news/article/737/).ASKALÂNÎ, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali (v. 852/1449), ed-Dürerü’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine I-VI, Thk. Muhammed Abdulmuîd Dân, Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, Saydarabad, 1972. ASLAN, Mahsum, “Hanbelilerin Kuzeydeki Merkezi Harran’ın Hanbelî Fakihleri ve Mezhepteki Konumları”, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Harran I-III, Berikan Yayınları, Ankara, 2018, ss. 263-284. AŞAN, Aziz. “Âmid” Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cilt Kitabı Havî Cesîm Bir Kütüphane”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2 (Kasım 2009): 181-191.BAKKAL, Ali, İslam Fıkıh Mezhepleri, Rağbet Yayınları, İstanbul 2017.BEYYÛMÎ, Ali, Kuruluş Devrinde Eyyûbîler Selahaddîn Eyyûbî Devleti, Çev. Abdulhadi Timurtaş, Kent Yayınları, İstanbul, İstanbul 2005, s. 224-225.BOZAN, Metin, “Hicri I. Asır Mezhep Hareketlerinde Mardin Bölgesi”, Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2006, cilt: 9, s. 25, ss. 125-142.CEZERÎ, Şemsüddin Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed (833/1429), Ğayetü’n-Nihaye fî Tabakati’l-Kurra I-III, Mektebetu İbn Teymiyye, Kahire, ty.ÇELEBİ, Evliya, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I-IV, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.__________ Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Zuhiri Danışman Yay.ÇETİN, Seyfettin, Yakut el-Hamevî’nin Mu’cemu’l-Buldân’ında Kürtler, Nûbihar Yayınları, İstanbul.DİCLEHAN, Şakir-Hülya Mert, “Karakoç’un Bir Kültür Şehri Olarak Gördüğü Diyarbakır”, Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları: 18, Diyarbakır 2017.EBÛ ZEYD, Bekr b. Abdillah b. Ebî Zeyd, el-Medhalü'l-Mufassal ilâ Fıkhi'l-İmâm Ahmed b. Hanbel ve Tahrîcâti’l-Ashâb I-II, Dâru’l-Âsime, Cidde, 1417.Eşit, Davut, “Erbillî Şâfi‘î Fıkıh Âlimleri”, 1. Uluslararası Zap Havzası Uleması Sempozyumu Bildirileri, Hakkari Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2018. FERRÂ Muhammed b. Ebî Ya‘lâ (v. 526/1131), Tabakâtü’l-Hanâbile I-II, Matbaatu Sünneti’l-Muhammediyye, Kahire, ty. ___________ Tabakâtü’l-Hanâbile I-II, Dâru’l-Marife, Beyrut, ty.GÜLDOĞAN, Vedat, Diyarbakır Tarihi I-III, Kripto Kitaplar, Ankara, 2011.https://www.haritamap.com/yer/hambeli-sokak-sur (erişim tarihi: 08.05.2019).https://www.youtube.com/watch?v=-QhWaVoOqcY (erişim tarihi: 26.04.2019).İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed el-İrbîlî (v. 681/1282), Vefeyâtu’l-Ayân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân I-VII, Thk. İhsan Abbâs, Dâru Sâder, Beyrut 1994.İBN HÜCCE EL-HAMEVÎ, Takiyyuddîn Ebû Bekir b. Ali (v. 837/1433), Semerâtu’l-Evrâk fi’l-Muhâderât (Şihâb el-Ebşeyhî’nin el-Müstaref fî Kulli Fennin Mustazref’in kenarında), nşr. Mektebetu’l-Cumhuriyye, Mısır.İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer ed-Dımaşkî (770/1368), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Daru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.İBN KUDAME, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî, (v. 620/1223), el-Kafi fi Fıkhi İmâm Ahmed I-IV, Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994. ____________, el-Muğnî I-X, Mektebetü’l-Kahire, 1968. _____________, el-Muğnî, (Thk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî-Abdulfettah Muhammed el-Hulv) Kahire, 1992._____________, eş-Şerhü’l-Kebîr alâ Metni’l-Mukni’, Darü’l-Kutubi’l-Arabi, Beyrut.İBN MÜFLİH Burhanüddîn İbrahim (884/1479), el-Maksadü’l-Erşed fî Zikri Ashâbi’l-İmâm Ahmed I-II, Thk. Abdürrahman b. Süleymân b. Üseymîn, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1990. İBN MÜFLİH Muhammed b. (763/1361), Kitabü’l-Fürû’ I-XI, Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risale, 2003.İBN RECEB Abdürrahman b. Ahmed, ez-Zeylu alâ Tabakâti’l-Hanâbile I-V, Thk. Abdürrahmân b. Süleymân el-Useymîn, Mektebetu’l-Ubeykân, Mekke, 1425/2005. İBN ŞEDDÂD, İzzuddîn Muhammed b. ‘Alî b. İbrâhîm (v. 684/1285), el-A’lâkü’l-Hatîre fî Zikri Umerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Thk. Yahyâ Zekeriyâ ‘Abbâre, Dımaşk 1991.İBN TAĞRİBERDÎ Yusuf ez-Zahiri el-Hanefi (874/), en-Nücumü’z-zahire fî mulûki Misr ve’l-Kahire I-XVI, Dârü’l-Kutub, Kahire.İBN TEYMİYYE Mecdüddin Abdisselam (652/), el-Muharrer fi’l-Fıkhi alâ Mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel, I-II, Mektebetü’l-Maarif, Riyad, 1984.İBNÜ’L-ESİR, Ebu’l-Hasan İzuddîn Ali b. Muhammed İbnu’l-Esîr el-Cezerî (v. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh I-X, Thk. Ömer Abdusselâm Tıdmırî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1997.İBNU’L-İMÂD, Abdülhayy b. Ahmed el-Hanbelî (v.1089/1679), Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb I-X, Thk. Abdülkâdır el-Arnavût-Mahmûd el-Arnavût, Dâru İbn Kesîr, Beyrut, 1986.İĞDE, Muhyettin, Hanbeliliğin Teşekkül Süreci, Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2014.İLHAN, M. Mehdi, 16. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları 1518-1540 tarihli tapu tahrir defteri, Tarih Araştırmaları Dergisi, 1992-1994, Ankara Üniv., DTCF Tarih Bölümü, cilt 16, sayı 27.JUMAAH, Okâb Yousif, “el-Medresetu’l-Hanâbile fî Bağdâd ve Eseruhâ fi’l-Fikri’d-Dînî Ebâne Asri’l-Selçûkî”, II. Uluslarası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu (Selçuklarda Bilim ve Düşünce), 19-21 Ekim 2011, Konya, ss. 361-391.KOCA, Ferhat, İslâm Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi, Ankara 2002.KONAK, İbrahim, “Abbâsîler Döneminde el-Cezîre Bölgesindeki Hâricî Ayaklanmaları”, İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4 Autumn – 2018, ss. 4-38. KORKUSUZ, M. Şefik, Cumhuriyet Öncesi Diyarbekir’de Maarif, Kent Işıkları, İstanbul 2013,KOSTANTİNÎ, Mustafa b. Abdillah el-Osmânî (Kâtip Çelebî), Sülemu’l-Vusûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl I-X, Thk. Mahmud Abdulkadir el-Arnavût, Ircica, İstanbul, 2010.MALATÎ Zeynüddîn b. Abdilbasıt b. Ebi Safâ (v. 920/1514), Neylü’l-Emel fi Zeyli’d-Düvel I-IX, Thk. Ömer Abdüsselam et-Tıdmırî, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 2002.MEMDUHOĞLU, Adnan, “Çağını İyi Okuyan Bir Fakih Olarak Âmidî ve Sahabe İctihadı Konusundaki Yaklaşımı”, Uluslararası Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri, ed. Ahmet Erkol, İstanbul 2009.MÜDERRİS, Abdulkerim Muhammed, Ulemâunâ fi Hizmeti’d-Dîn, yy., 1983.NECDÎ, Salih b. Abdilaziz b. Ali el-Hanbelî (v. 1320/1410), Teshîlu’s-Sâbile li Müridi Marifeti’l-Hanâbile I-IV, Thk. Bekr b. Abdillah Ebû Zeyd, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1422/2001.ÖZÇELİK, Fatih-Nurdan Seda Özçelik, “20. Yüzyıl Başlarında Diyarbakır Şehri Surlarının Yıkılmasını Düşündüren Gerekçeler”, Diyarbakır: Mekân, Toplum, Ekonomi, ed. İbrahim Özcoşar, Ali Karakaş, Mustafa Öztürk, Ziya Polat, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2018, ss. 65-81.ÖZKAYA, Vecihi, Aytaç Coşkun, Nevin Soyukaya, Körtik Tepe (Uygarlığın Diyarbakır’daki İlk Adımları), Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları: 9, Diyarbakır 2013. SAFEDÎ, Selahuddîn Halil b. Aybek (v. 674/1275), Nektu’l-Himyân fî Nüketi’l-Umyân, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1428/2007.SİLEFÎ, Sadruddîn Ebu Tâhir Ahmed b. Muhammed el-İsbahânî (v. 576/1180), Mu’cemu’s-Sefer, Thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, el-Mektebetu’t-Ticâriyye, Mekke.SÜBKÎ, Tacuddin Abdulvahhab, Tabakâtu’ş-Şâfiîyeti’l-Kübrâ, Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hılû-Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire, 1979.ŞİMŞEK Mehmet, Amid’den Diyarbekir’e Eğitim Tarihi, Kent Yayınları, İstanbul, 2006.TOKUŞ, Ömer, “Dokuzuncu Asırda Dımaşk, Diyarbekir ve Ermeniyye’de Bir Emirlik “Şeyhoğulları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017.TOP, Mehmet, “Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, Ed. İrfan Yıldız, Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları, Diyarbakır 2001, ss. 185-226.TUFANTOZ, Abdurahim, Mervânîler, TDV, Ankara 2004.VÂDÎ ÂŞÎ, Şemsuddîn Muhammed b. Câbir et-Tunusî (v. 749/1348) Bernâmıc İbn Câbir el-Vâdî Âşî, Thk. Muhammed el-Habîb el-Hîle, Tunus 1981.ULEYMÎ, Abdurrahman b. b. Muhammed el-Makdisî el-Hanbelî (v. 928/1521), el-Menhecu’l-Ahmed fî Terâcimi Ashâbi’l-İmâm Ahmed I-VI, Thk. Abdulkadir el-Arnavût-İbrahim Salih, Dâru Sader, Beyrut 1997.YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Diyarbakır”, MEB İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basım Evi, İstanbul 1983.YÜKSEL Emrullah, Amidî Seyfeddin, TDV, Ankara.ZEHEBÎ Şemsuddin Muhammed b. Ahmed (v. 748/1347), Tarihü’l-İslam ve Vefeyâtü’l-Meşahîri ve’l-A’lâm I-XV, Thk. Beşşâr Avvâd Marûf, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.___________ Mucemu’ş-Şuyûh (el-Mu’cemu’l-Kebîr) I-II, thk. Muhammed el-Habîb el-Hîle, Mektebetu’s-Sıddîk, Tâif 1988. ____________ el-İber fi Haberi men Ğaber, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, ty.ZİRİKLÎ Hayreddîn (ö. 1976), el-A’lâm I-VIII, Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, Beyrut, 2002.