GAZALÎ VE İBN RÜŞD'ÜN HÜKÜM İSTİNBÂTINDAKİ TEMEL PARADİGMALARI

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 8, 95 - 131, 28.12.2017

Ümmühan Ark

Öz

Bu makalede İslâm düşünce tarihinde derin izler bırakan,
farklı fıkhî geleneklerden gelen ve farklı havzalarda yetişen iki önemli şahsiyetin
hüküm istinbâtında izledikleri metodlar ile bu metodların izlenmesinde etkili
olan temel tasavvurlar ele alınacaktır. Bu isimlerden birincisi olan Gazalî,
hicri V. yüzyıl’da Bağdat’ta yaşamış ve Şafiî ekole mensuptur. İbn Rüşd ise,
hicri VI. asırda Endülüs’te yaşamış ve Malikî gelenekten gelmiştir.

Zikredilen bu farklılıklarla birlikte her iki isim de
belirli bir ekolün sınırları içine hapsedilemeyecek ve geniş bir yelpazede ele
alınabilecek fikirler ileri sürmüşlerdir. Görüşlerindeki bu esnekliğin, sahip
oldukları bilgi birikimiyle ilgisini kurmak elbette mümkündür. Nitekim her iki
müellif de kelam, felsefe, tasavvuf, fıkıh gibi pek çok disiplini bir araya
getirmeyi başarmasıyla tanınır, özellikle İslami ilimlerde dil ve mantığa dair
görüşleriyle dikkat çekerler. Makalemizde her iki müellifin bu bağlamdaki
görüşlerine genişçe yer verilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Yorum, hukuk, İslam, hüküm çıkarma metodları, dil, mantık

GHAZALI AND IBN RUSHD ON THE METHODS OF MAKING JUDGMENT BASIC PARADIGMS

Öz

In this article, we will focus on the methods used by the two important personalities who have left deep traces in the history of Islamic thought and come from different fiqh traditions and are raised in different basins, and the basic ideas that are effective in the follow-up of these methods. Ghazali, the first of these names, lived in Baghdad in the late 18th century and belonged to the Shafi'i school. Ibn Rushd, the hijri VI. He lived in Andalusia for centuries and came from Maliki tradition.

With these differences mentioned, both names could not be imprisoned within the boundaries of a particular school, and put forward ideas that could be dealt with in a wide range of ways. Of course, it is possible to relate this flexibility in their views to the knowledge they possess. Indeed, both authors are well known for their ability to bring together many disciplines such as kalam, philosophy, mysticism, jurisprudence, and they draw attention with their views on language and logic, especially in Islamic sciences. In our paper, the views of both authors in this context will be given broadly.

Anahtar Kelimeler

Interpretation, law, judicial methods, language, logic

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buhârî, Alâuddîn Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed (v.730), Keşfu’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslam el-Pezdevî, thk. Muhammed el-Mu’tasım billah el-Bağdadî, I-IV, Daru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 1997.
• Abusenna, Mona. “İbn Rushd, Founder of Hermeneutics, (Averroes and Englihtenment içinde) Newyork, 1996.
• Alsaç, Hatice. ed-Darûrî Adlı Eseri Bağlamında İbn Rüşd’ün Usûl Anlayışı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE. 2013
• Apaydın, Yunus.“Kıyas”, DİA, Ankara, 2002, XXV.
• Apaydın, Yunus. “İbn Rüşd”, DİA, İstanbul, 1999, XX.
• Apaydın, “İctihad” XXI, 443.
• Aybakan, Bilal. “İbn Rüşd’ün Fıkhî (Şer’î) Kıyas Hakkındaki Düşünceleri”, Cumhuriyetin Kuruluşunun 75. Kuruluş Yılı Münasebetiyle Ölümünün 800 Yılında İbn Rüşd Uluslararası Sempozyumu, (11-13 Aralık 1998).
• Aydın, Mehmet. “Gazalî’nin Düşüncesinde Dil İncelemesinin Yeri: Dil, Zihin ve Dış Dünya Arasındaki İlişki”, DEÜİFD, 2010, XXXII. Aydın, Mehmet. “Gazalî’nin Dil Felsefesinin Dayandığı İlkeler ve Kavramsal Uzanımları”, DEÜİFD, 2009, XXX.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî (v.403). et-Takrîb ve’l-irşâd, thk. Abdulhamîd b. Ali Ebû Züneyd, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1998.
• Bardakoğlu, Ali. “Fıkıh Özelinde Dini Bilgi ve Günümüzde İslam Algısı”, İslam Hukuk Araştırmaları Dergisi, sy. 25, 2015, s. 11-32.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. Tayyib (v.436). el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh, thk. Halil el-Meys, I-II, Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1983.
• Bravo, Işıl Bayar. “İbn Rüşd’ün Epistemolojisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, sy. 18.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-şerîa” , DİA, Ankara, 2003, XXVII.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Nahnu ve't-turâs: Kırâât muâsıra fî turâsina'l-felsefi, çev. Said Aykut, Felsefi Mirasımız ve Biz, İstanbul, 2000, Kitabevi Yayınları.
• Cüveynî, Kitabu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh, thk. Abdullah Cülem en-Nibâlî-Şebbîr Ahmed el-Umerî, Daru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, Beyrut, 1996
• Çağırıcı, Mustafa. “Gazzâlî” DİA, İstanbul, 1996, XXXIII.
• Çaldak, Hüseyin. “Gazalî’ye Göre Fasid Kıyas”, CÜİFD, 2007, sy. XI/I.
• Çapak, İbrahim. Gazalî’nin Mantık Anlayışı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İslam Hukukunda Müctehidin Nasslar Karşısındaki Durumu ile Modern Hukukta Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4, İstanbul.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı, İsam Yayınları, İstanbul, 2009.
• Duraynî, Fethi. el-Menâhicu’l-Usûliyye fi’l-ictihâd bi’r-Rey’i fi’t-Teşriî’l-İslâmî, Dımaşk 1975.
• Durusoy, Ali. “Gazalî’de Mantık Biliminin Yeri ve Önemi”, İslami Araştırmalar Dergisi, yıl 2000, sy. 3-4.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. Mefhûmu’n-nass dirâse fi ulûmi’l-Kur’an, çev. Mehmet Emin Maşalı, İlahi Hitabın Tabiatı -Metin Anlayışımız ve Kur’an ve İlimleri Üzerine-, Kitabiyat Yayınları, Ankara, 2001, s. 41.
• Fazlurrahman, Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu, çev. Salih Akdemir, Ankara, 2001, Ankara Okulu Yayınları.
• Ferid el-Ensari, Usûl Terminolojisi (Şâtıbî Örneği), çev. Soner Duman-Osman Güman, Işık Akademi Yayınları, İzmir, 2012
• Gazalî, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, Bulak 1322, I-II, el-Matbaatü’l-Âmiriyye (Fevâtihu’r-Rahamût içinde), çev. Yunus Apaydın, İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, Rey Yayıncılık, Kayseri, 1994.
• Gazalî, el-Menhûl min talîkâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Suriye, 1998.
• Gazalî, Şifâü’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhayyel ve mesâliki’t-ta’lîl, thk. Zekeriyya Umeyrat, Beyrut, 1999.
• Gazalî, Esâsü’l-kıyas, thk. Fehd b. Muhammed Serhan, Mektebetü’l-ubeykan, Riyad, 1993.
• Gazalî. İlcâmü’l-Avâm an ilmi’l-kelâm, Mısır 1316, s. 17; çev. Sabit Ünal, Halkın Kelami Tartışmalardan Korunması, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İzmir, 1987.
• Gazalî, Faysalatü’t-tefrika beyne’l-İslam ve’z-zendeka, İslam’da Müsamaha, çev. Süleyman Uludağ, Marifet Yayınları, İstanbul, 1990.
• Gazalî, İhyâu Ulûmi’d-din, çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınları, İstanbul, 2011.
• Gazalî, Tehafütü’l-felâsife, çev Bekir Karlığa, Çağrı Yayınları İstanbul, 1981.
• Gazalî, el-Kanûnu’l-Küllî fi’t-Te’vil, çev. Mehmet Görmez, (Gazalî’de Sünnet, Hadis ve Yorum içerisinde), Otto Yayınları Ankara, 2014.
• Gazalî, Meâricü’l-Kuds fî Medârici Ma’rifeti’n-nefs, çev. Serkan Özburun, Hakikatin Bilgisine Yükseliş, İnsan Yayınları, İstanbul 2007.
• Gazalî, Mişkâtü’l-Envâr, thk. Ebu’l-Ala Afifi, Daru’l-Kavmiyye, Kahire, ty.
• Gazalî, Tehafütü’l-Felasife, Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya, Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2009.
• Gazalî, el-Munkızu min ed-Dalâl, çev. Hilmi Güngör, Maarif Basımevi, Ankara, 1960.
• Gazalî, er-Risâletü’l-Ledünniye, çev. A. Cüneyd Köksal, Ledünnî İlim Risalesi, Gelenek Yayınları, İstanbul, 2004.
• Gazalî, Mi’yâru’l-İlm Fi Fenni’l-Mantık, thk. Süleyman Dünya, Daru’l-Mearif, Mısır, 1961.
• Gemuhluoğlu, Zeynep. Teoloji olarak Yorum, Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Te’vîl, İstanbul, 2010, İz Yayıncılık
• Griffel, Frank. “İbn Rüşd ve Gazalî İlişkisine Yeni Bir Yaklaşım”, Cumhuriyetin Kuruluşunun 75. Kuruluş Yılı Münâsebetiyle Ölümünün 800. Yılında İbn Rüşd Uluslararası Sempozyumu” (Proje No: 1999 SOC-114/131200), İstanbul, 2004.
• Güler, Mehmet Nuri. “İbn Rüşd’ün Fıkıhtaki Te’vîli”, Doğu-Batı İlişkisinin Entelektüel Boyutu İbn Rüşd’ü Yeniden Düşünmek, Sivas 2009.
• Hallaq, Wael b. Mantık, “Formel Kanıtlar ve Kanıtların Sünni Fıkıh İlminde Formel Hale Getirilmesi”, (çev. Bilal Aybakan), MÜİFD. sy. 16-17, 1998-1999.
• Hallaq, Wael b. “Sünni Fıkhî Kıyasında Analojik Olmayan Kanıtlar”, çev. Bilal Aybakan, İLAM Araştırma Dergisi, 1998, sy. 2.
• Hourani, George. Averroes on The Harmony of Religion and Philosophy, Londra 1961.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (v.597). el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, Daru’l-Maarifi’l-Osmaniye, Haydarabad, 1359.
• İbn Ferhûn. Ebu’l-Vefâ Burhânuddin İbrahim b. Ali b. Muhammed b. Ahmed (v.799). ed-Dibâcu’l-Müzehheb fi Marifeti Âyâni’l-Ulemâ-i Mezheb, Kahire, 1972.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürâî ed-Dımeşkî (v. 751). İ’lâmu’l-muvakkı’în an rabbi’l-âlemîn, nşr. Muhammed el-Mu’tasım billâh, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 2004.
• İbn Rüşd, ez-Zarûrî fi usuli’l-fıkh: Muhtasaru’l-Mustasfâ, thk. Cemalüddin el-Alevî, Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, Beyrut, 1994.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî (v. 595). Bidâyetü’l-müctehid ve’n-Nihâyetü’l-Muktesıd, Kahire, 1415.
• İbn Rüşd, Kitabu Fasli’l-Makâl ve takrîru mâ beyne’ş-şerîa ve’l-hikme mine’l-ittisâl, Beyrut, 2002, çev. Bekir Karlığa, Felsefe-Din İlişkileri, İşaret Yayınları, İstanbul, 1992.
• İbn Rüşd, el-Keşf an Menâhicü’l-Edille fi Akaidi’l-Mille, şrh. Muhammed Âbid el-Câbirî, Merkezü Diraseti’l-Vahdeti’l-Mürebbiye, Beyrut, 1998.
• İbn Rüşd, Telhîsu Kitabi’l-Muğâlata, thk. Gerard Cihâmî, Beyrut, 1992.
• İbn Rüşd, Telhîsu’l-Kıyas, thk. Gerard Cihâmî, (Telhîsü Mantıkî Aristo içinde), I-III, Beyrut, 1992.
• İltaş, Davud. Fıkıh Usûlünde Mütekellimin Yönteminin Delâlet Anlayışı, (Yayımlanmamış Doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2006, s. 65.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdris b. Abdirrahmân el-Mısrî (v. 684), el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm, thk. Abdülfettah Ebû Gudde, Haleb 1967.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul, 1975.
• Karaman Hayreddin, İslam Hukukunda İctihad, İstanbul, 2010, Ensar Yayınları.
• Karlığa, Bekir. “İbn Rüşd” , DİA. XX.
• Kılıç, Muharrem. İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2005.
• Kılıç, Muharrem. “Felsefi-Etik Açıdan İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi”, Doğu-Batı İlişkisinin Entelektüel Boyutu, (09-11 Ekim 2008), Sivas, I-II.
• Koca, Ferhat. “İstinbat”, DİA, İstanbul, 2001 XXIII.
• Koca, Ferhat. “İstidlâl”, DİA, İstanbul, 2001, XXIII.
• Koşum, Adnan. Nassları Anlama ve Yorumlamada Yöntem Sorunu Fazlur Rahman Örneği, İstanbul, 2004, İz Yayıncılık.
• Maribel Fierro, “The Legal Policies of The Almohad Caliphs and Ibn Rushd’s Bidâyat al-Mujtahid”, Journal of Studies, 10/3, 1999.
• Merrâkûşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed b. Saîd el-Evsî el-Ensârî, (v. 703), ez-Zeylu ve’t-Tekmile li-kitâbeyi’l-Mevsûl ve’s-Sıla, nşr. İhsan Abbas, Beyrut, 1973.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali (v. 885), Mir’âtu’l-usûl fî şerhi Mirkâtu’l-vusûl, nşr. Ahmed Hulûsî, Daru’l-Âmire, İstanbul, 1308.
• Muhammed, Mahmud Muhammed Ali. el-Alâkât beyne’l-mantık ve’l-fıkh inde mütefekkiriyyi’l-İslam: Kırâe fi’l-fikri’l-Eş’arî, Ayn li Dirâsât ve’l-buhûsu’l-insaniyye ve’l-ictimâiyye, Kahire, 2000.
• Münzirî, Ebû Muhammed Abdülazim b. Abdilkavi (v.656). et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nekale, Bağdat, 1981.
• Okumuş, Mesut. “İbn Rüşd’ün Te’vîl Anlayışı ve Aktüel Değeri Üzerine”, İslami İlimler Dergisi, Kelam Sayısı, Yıl 4, sy. 1-2, Bahar-Güz, 2009.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn et-Taberistânî, el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh, thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî, I-VI, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1992.
• Sa’dî, M. Sabrî. Tefsîru’n-Nusûs fi’l-Kanun ve’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Kahire, 1979.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd el-Mahbûbî el-Buhârî, et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkîh, Taftâzânî’nin Şerhu’t-telvîh’inin kenarında, Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, ty.
• Sarıoğlu, Hüseyin. İbn Rüşd Felsefesi, Klasik Yayınları, İstanbul 2003.
• Semerkandî, Alauddin Ebi Bekr Muhammed b. Ahmed (v.539), Mizanü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl, Bağdat 1987.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl (v.490), Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebu’l-Vefâ el-Efğânî, Dâru’l-Marife, Beyrut, 1973.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî (v.771). Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ, nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, (I-VI), Kahire 1324, 1348; I-X, Kahire, 1383-1396.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs (v. 204), er-Risale, thk. Ahmed Şâkir, Mısır 1940, çev. Abdülkadir Şener, İbrahim Çalışkan, Ankara, 1996, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî (v.790). el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa, nşr. Abdullah Dıraz, I-II, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991, çev. Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık, İstanbul, 1990.
• Şener, Abdülkadir. İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve Istıslah, Ankara, 1971, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Tatar, Burhanettin. “Gazalî’de Metin-Yorum İlişkisi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, c. 13, sy. 3-4, 2000.
• Tûfî, Necmuddin Ebi’r-Rebî’ Süleyman b. Abdilkavî b. Abdilkerîm (v.716), Şerhu Muhtasarı’r-Ravza, Beyrut, 1987.
• Watt, W. Montgomery. İslamî Tetkikler: İslâm Felsefesi ve Kelâmı, çev. Süleyman Ateş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1968. Vezâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslamiyye, el-Mevsuatü’l-fıkhiyye, “İstinbat” mad. Kuveyt 1970. Yıldırım, İlyas. “Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi, Eskiyeni Dergisi, sy. 29, Ankara, 2014.
• Zebîdi, Tâcü’l-Arûs min cevahiri’l-kâmus, Beyrut, 1994, Dâru’s-Sadr.
• Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkî (v.748). Tarihu’l-İslam ve Vefeyatu’l-Meşâhir ve’l-Â’lâm, Beyrut, 1990.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah (v.794). el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdülkadir Abdullah el-Ânî, Vezaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1992.