Kemalpaşazâde’nin Hadisçiliği Üzerine: Risâle-i Münîra Örneği

Yıl 2023, Sayı: 6, 175 - 199, 09.06.2023

Hakan Tahtacı

Öz

Kemalpaşazâde, İbn Kemal Paşa ve İbn Kemal isimleriyle anılan Şemseddin Ahmed b. Süleyman (873-940/1468-1532) Osmanlı altın çağlarında, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481), II. Bayezid (1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566) dönemlerinde görev yapmış bir zâttır. Önce medresede müderris olarak başlayıp en üstün vazife olan Şeyhülislamlığa ulaşmıştır. Kemalpaşazâde gerek ilmî kişiliği, gerek yetiştirmiş olduğu talebeleri ve gerekse arkasında bırakmış olduğu 300’den fazla eseriyle, Osmanlı âlimleri arasında müstesna ve önemli bir konuma sahiptir. Onun bu denli önemli bir mertebede bulunması, eserlerinin ve düşüncelerinin incelenmesini gerekli kılmaktadır. Klasik kaynaklarda Kemalpaşazâde’nin hadisçiliğine pek fazla değinilmemiştir. Son dönemde ise Kemalpaşazâde hakkında yapılan çalışmalar artmış olup hadis alanında yazmış olduğu eserler incelenmeye başlamıştır. Kemalpaşazâde hakkında genel kanaat, onun diğer ilimlerdeki üstünlüğünü hadis alanında gösteremediğidir.
Çalışmada Kemalpaşazâde’nin Risâle-i Münîra isimli eseri incelenmiştir. Her ne kadar bu eser akâid ve kelam alanlarında kategorize edilse de, aslında gençlere vaaz ve nasihat tarzında yazıldığı görülmektedir. İlim, iman, ibadet ve ahlak konularını içeren, 53 sayfada 159 rivâyetin nakledildiği muhtasar eserde hadisler taranmış ve kusurlu olarak naklettiği rivâyetlere örneklerle işaret edilmiştir. Eserde nakledilen rivâyetlerin yarısından fazlasının merdûd rivâyetlerden oluşması, Kemalpaşazâde’nin diğer İslâmî ilimlerde göstermiş olduğu başarısını, hadis ilminde gösteremediği, rivâyetleri nakletmekte ve kullanmakta büyük ölçüde titiz davranmadığı hakkında mevcut iddiayı kuvvetlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kemalpaşazâde, İbn Kemâl, Hadis, Rivâyet, Risâle-i Münîra, Tahric

On the Hadithism of Kamāl Pāshā Zādā’s: The Example of Risāle-i Munīra

Öz

Kamāl Pāshā Zādā Şemseddin Ahmed, also known as Ibn Kamāl Pasha and Ibn Kamāl was a prominent figure in the Ottoman golden age, serving as a teacher in a madrasa during the reigns of Fatih Sultan Mehmed (1451-1481), II. Bayezid (1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520) and Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566), eventually rising to the highest position of jurisprudence. Kamāl Pāshā Zādā held an exceptional and important position among Ottoman scholars due to his scholarly personality, his students, and his more than 300 works. His significant status necessitated the examination of his works and thoughts. Although Kamāl Pāshā Zādā 's superiority in other fields of knowledge is well-known, his hadith studies are not discussed as much in classical sources. However, recent studies on Kamāl Pāshā Zādā have focused on his works in the field of hadith, leading to the general consensus that he was not able to demonstrate the same level of superiority in hadith studies.
The work focuses on the analysis of Kamāl Pāshā Zādā’s work, Risāle-i Munīra. Although this work is categorized as belonging to the fields of theology and “kalām”, it is actually noticed as being written in the form of sermons and advice for young people. The concise work, consisting of 53 pages with 159 narrations, covers topics such as knowledge, faith, worship, and morality. The hadiths are evaluated and examined for authenticity and examples are given to demonstrate instances where Kamāl Pāshā Zādā has narrated flawed narrations. More than half of the narrations in the work are deemed unreliable, which strengthens the claim that although Kamāl Pāshā Zādā had shown great success in other Islamic sciences, he was not as proficient in the science of hadith, and did not pay sufficient attention to the meticulous narration and use of hadiths.

Anahtar Kelimeler

Kamāl Pāshā Zādā, Ibn Kamāl, Hadith, Riwāyah, Risāle-i Munīra, Tahreej

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdi’l-Hâdi el-Cerrâhî. Keşfu’l-hafâ. thk. Yusuf b. Muhammed el-Hâc Ahmed. Dimeşk: Matbaatu’l-Âlemiyye, 2001.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultan Muhammed el-Herevî el-Mekkî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu mişkâti’l-mesâbîh. thk. Cemal Îytênî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Atâî, Nev’îzâde Atâullah b. Yahyâ. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-şekâik. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Atsız, Nihal. “KemâlpaşaOğlu’nun Eserleri”. Şarkiyat Mecmuası 6 (1966), 71-112, 7 (1966), 83-135.
• Ayaz, Kadir. Molla Gürânî ve el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâdı ehâdîsi’l Buhârî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Aydınlı, Abdullah. “İhtisar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/572-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aynî, Bedrüddin el-Hanefî. Umdetü’l-kârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. thk. Mahmud Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Bahçıvan, Seyit. İbn Kemâl Bâşâ ve ârâuhu'l-itikadiyye. Mekke: Ümmü’l-Kura Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996.
• Bayraktutar, Muammer. İbn Kemâl Hadis Şerhleri. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2021.
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer b. Muhammed Nâsiruddîn. el-Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn, Şuabü'l-îmân. thk. Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. 10 Cilt. 1. Baskı. Haydar Abad: Dâiretü’l-Maârif, 1344/ 1925.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kâmusu. 10 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mahmud Muhammed Nassâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• Bulgurcu, Kahraman. Kemalpaşazâde’nin Hadis İlmindeki Yeri (Kırk Hadisler Örneği). İstanbul: Kitap Dünyası, 2021.
• Bursalı, Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1915
• Çelebi, İlyas. “Kemalpaşazâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Çetin, Mehmet. "Kemalpaşazade'nin Beşinci Risâledeki Kırk Hadis Şerhi ve Şerh Yöntemi”, Uluslararası Kemalpaşazâde Sempozyumu. 495-525. ed. Murat Demirkol, vd. Ankara: Fecir Yayınları, 2022.
• Deylemî, Şireveyh b. Şehredâr b. Şireveyh el-Hemedânî. Müsnedü’l- firdevs bi me’sûri’l-hitâb. thk. Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 5 Cilt. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Doğan, Halil İbrahim. “İbn Kemâl Paşa’nın et-Tefsîr’indeki Hadisçiliği”, Uluslararası Kemalpaşazâde Sempozyumu. 2/368-404. ed. Murat Demirkol vd. Ankara: Fecir Yayınları, 2022.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşas eş-Şicistânî. Kitâbu’z-zühd. thk. Ebû Temîm; Ebû Bilal. 1. Baskı. Kâhire: Dâru’l-Mişkât, 1993.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b el-Eşas eş-Şicistânî. Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 2015.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali b. El-Müsenna el-Mevsılî. Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed, 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’l-Turâs, 1986.
• Efendioğlu, Mehmet. “Taktî‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Elbânî, Muhammed Nâsiruddîn. Silsiletü’l-ehâdîsid-daîfe ve’l-mevdua ve eseruhâ’s-seyyiu fî’l-ümme, 14 Cilt. Riyad: Dâru’l-Maârif, 1992.
• Erul, Bünyamin. “Telfîk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/ 400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Evliya Çelebi, Mehmed Zıllî b. Derviş. Seyâhatnâme. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: İkdam Matbaası, 1314/1896.
• Faik Reşad. Eslâf. İstanbul: Âlem Matbaası, 1311/1893.
• Fayda, Mustafa. “İbn Kemâl’in Hayatı ve Eserleri”, Şeyhülislam İbn Kemal Sempozyumu. nşr. S.Hayri Bolay ve diğ. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b Muhammed. İhyâu ulumi’d-din ve meahu tahrici ehâdîsi’l-İhya, 16 Cilt. Beyrut: Daru’l-Şu’be, ts.
• Göztepe, Yüksel. “İbn Kemâl’in Risaletü’l-Münîr Adlı Eserinin Bazı Yönlerden Analiz ve Kritiği”. Uluslararası Kemalpaşazâde Sempozyumu. ed. Murat Demirkol vd. 1/412-433. Ankara: Fecir Yayınları, 2022.
• Güler, Zekeriya. “Vesîle ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri”, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi. 4/10, 2003.
• Hâkim, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hamid Vehbi. Meşâhir-i İslâm. İstanbul, Mihran Matbaası, 1301/1884.
• Heysemî, Nuruddin Ali b. Ebî Bekr. Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid. thk. Abdullah Muhammed Derviş. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Hût, Muhammed Derviş. Esnâ’l-metâlib fî ehâdîsi muhtelifi’l-merâtib. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
• Hümeydî, Ebû Bekr Abdullah b Zübeyr el-Kuraşî. el-Müsned, thk. Hüseyin Selim Esed. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Sika, ts.
• Hüseyin Hüsameddin, Abdizâde Hüseyin Hüsameddin Yaşar. Amasya Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1927.
• Irâkî, Ebû’l-Fadl Zeynuddin Abdurrahim b. Hüseyin. el-Muğnî an hamli’l-esfâr. 2 Cilt. 1. Baskı. Riyad: Mektebetü Dâru’t-Taberiye, 1995.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin Ömer b. Abdulaziz b. Ahmed. Reddu’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr şerhi tenvîri’l-ebsâr. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud. 2. Baskı, 14. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379/1959.
• İbn Hibbân, Muhammed b Hibbân b. Ahmed Ebû Hâtim et-Temîmî. Sahih. thk. Şuayb Arnavut. 18 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshak. Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İslâmiyye, 1970.
• İbn Kemâl, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Hadîs-i Erbaîn Tercümesi. trc. Âşık Natâî. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1316/1898.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. "Risâle fî Şerhi’l-Ehâdîsi’l-Erbaîn li’n-Nebî”, Resâilü İbn Kemâl. ,1/41-60 (5. Risâle). nşr. Ahmet Cevdet. tsh. Ahmed Râmiz eş-Şehrî. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1316/1898.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Risâle-i Münîra. İstanbul: Cemal Efendi Matbası, 1308/1890.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Tevârih-i Âlî Osman. nşr. Şerafettin Turan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• İbnü’l İmâd, Ebû’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî ed-Dımeşkî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. nşr. Abdülkâdir el-Arnâût, Mahmûd el-Arnâût. 1. Baskı, Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1412/1991.
• Kılıç, Mustafa, İbn Kemal, Hayatı, Tefsire Dair Eserleri ve Tefsirindeki Metodu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1981.
• Kınalızâde, Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şu’arâ. nşr. İbrahim Kutluk. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Koçyiğit, Talat. Tercüman Hadis-i Şerif Külliyâtı. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1983.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdulhayy. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. nşr. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na’sânî. 1. Baskı. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1324/1906.
• Makdisî, Muhammed b. Tâhir. Zehîratü’l-huffâz. thk. Abdurrahman b. Abdilcebbâr Feryevâî. 5 Cilt. 1. Baskı. Riyad: Dâru’s-Selef, 1996.
• Mehmed Süreyya. Sicil-i Osmânî Yâhûd Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Muhyiddin Seydî Çelebi. Buhârî’de Yönetim Esasları, haz. Mehmet Erdoğan. İstanbul: Dârulhadis, 2000.
• Müslim, Müslim b. Haccâc en-Nisâburî. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen, thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. Ankara: 2002.
• Özer, Salih. “Şeyhu’l-İslam Kemâl Paşazâde’nin (ö. 1534) Hadis İlmine İlişkin Faaliyetleri, Şerhçiliği ve Hadis Usûlü Risalesinin Tercümesi”, Dini Araştırmalar. 9/26 (Eylül-Aralık 2006).
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimler Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Parmaksızoğlu, İsmet. ”Kemalpaşazâde Maddesi”, İslam Ansiklopedisi. 6/561. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Peçevi, Peçuylu İbrahim. Târîh-i Peçevî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281/1864.
• Saraç, M. Ali Yekta. Şeyhülislâm Kemalpaşazâde. İstanbul: Şûle Yayınları, 1999.
• Sehâvî, Abdurrahman. el-Mekâsıdu’l-hasene. thk. Muhammed Osman el-Hût. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1985.
• Sehî Bey. Tezkire-i Sehî. nşr. Mehmed Şükrü. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1325/1907.
• Şemseddin Sami. Kâmûsü’l-a’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, ts.
• Taberânî, Süleyman b Ahmed b. Eyyub Ebû’l-Kâsım. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Muhammed Şakûr Mahmud el-Hâc. 2 Cilt. 1. Baskı. Beyrut: Mektebu’l-İslâmiyye, 1985.
• Taşköprîzâde, Ebü’l-Hayr İsâmudddîn Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-osmâniyye. nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985.
• Tirmîzî, Muhammed b. İsa. Sünen. thk. Hâlid Abdu’l-Ğanî Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Tuğlu, Nuri. Mâturîdîlik ve Hadis: Mâturîdî Kelam Ekolü Çerçevesinde Kelâmî Hadislerin Değerlendirilmesi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Uğur, Ahmet. İbn-i Kemal. İzmir: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Uysal, Muhittin. Erba'u erba'inat ve şürühuha İbn Kemal ve Dört Demet Kırk Hadis Şerhi. Konya: Aybil Yayınları, 2013.
• Yazıcı, Yunus. “Şeyhulislâm Kemalpaşazade'nin Hadis Alanı ile İlgili Eserleri ve Hadis İlmî Müktesebatı”. Uluslararası Kemalpaşazâde Sempozyumu. ed. Murat Demirkol vd.. 2/347-364. Ankara: Fecir Yayınları, 2022.