Batman Han Mimarisi Takip Edilerek Şehrin Önemli Ticari Yollarının Tespiti

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 2/1, 133 - 142, 27.12.2017

Hazal Ceylan Öztürker

Öz

Eski
Türk devletlerinde “Ribat” olarak adlandırılan bu ticari yapılar, daha
sonraları ise; tamamıyla Türkçe’ ye ait bir kelime olan “Han” olarak
adlandırmıştır.  Prototipi Orta Asya’da
Gazneli, Karahanlı, Büyük Selçuklu rıbatlarına dayanmakta olan hanlar,
sonrasında Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı mimarisinde de plan ve işlev
özellikleri olarak gelişerek inşa edilmeye devam edilmiştir. Anadolu
coğrafyasında IX. yüzyıldan itibaren inşa edilmeye başlanıp tarihsel süreç
içerisinde artan ticaret organizasyonu ve buna paralel önemli ticaret
merkezleri ve yol ağları güzergâhında han inşasına ayrıcalıklı bir önem
verildiği bilinmektedir.

            Ticari hayatın, kervan eşliğinde;
binek hayvanların taşıdıkları ticari eşyayı bir kentten diğer kente götürülerek
sürdürüldüğü dönemlerde, ticaret yolları üzerinde 30-40 km. aralıklarla hanlar
inşa etmek hem zaruri bir ihtiyaç hem de bir imar prensibi haline gelmiştir.
Hanlar, ticari yapılar grubunu temsil etmenin yanı sıra zamanla ihtiyaç
doğrultusunda bünyesine dâhil ettiği konaklama barınma dışında hekim, baytar,
nalbant, mescit, hamam gibi birimlerle çok fonksiyonel yapılar haline
dönüşmüştür. Tüm bunların dışında ticari yolların ve kervanların korunması
gerekliliği ve stratejik noktalarda yer alması sebebi ile bir karakol
niteliğini de zamanla kazanmış ve savunma mimarisi ile de
ilişkilendirilebilecek yapı grupları niteliğini kazanmıştır. Gelişen ve değişen
sınırlara bağlı olarak pek çok plan tipinde karşımıza çıkan han mimarisi,
bölgenin; malzeme, teknik ve bölgesel bir takım mimari ihtiyaçları doğrultusunda
açık avlulu, kapalı avlulu ve değişen kat sayılarına sahip plan tipleriyle inşa
edilmiştir.  

            Çalışma konumuzun ana arterini
oluşturan Batman ili tarihsel süreç içerisinde, her zaman stratejik önemini
korumuş bir yerleşimdir. Mevcut jeopolitik konumu ile önemli ticari yollar
üzerinde kalan özellikle Dicle vadisini takip eden verimli topraklar üzerinde
çevre illere de geçiş güzergâhı sağlaması sebebi ile han inşasına önem
verilmiştir. Bu çalışma ile Batman’da tespit edilen Han örneklerinin, konumlanışı,
mimari biçimlenişi, malzeme ve tekniği değerlendirilmeye çalışılarak plan
tipleri ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Anadolu örnekleri ile benzerlik ve
farklılıklarının belirlenmesi ve Anadolu kentleşmesi içerisinde önemli bir yapı
grubunu temsil eden hanlar ile bölgenin ticari yollarının tespitinin yapılması
amaçlanmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Batman, Ticari yollar, Ulaşım, Han, Kervansaray

Kaynakça

• ASLANAPA. O. (1991), Anadolu da İlk Türk Mimarisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara.
• Karamağaralı, H. (1970) ”Anadolu da Selçuklu Kervansarayı”, Ön Asya, s.61-62, Ankara.
• Kozbe, G. (edt), 2017, Batman İli Kültür Envanteri, T.C. Batman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, C. I-II-III.
• Ödekan, A. (1995), “Mimarlık ve Sanat Tarihi”, Türkiye Yayınları, C.I, Cem Yayınları, s. 388.
• Öztürker, H.C. (2013), “Kervansaray Tipolojilerinin Türk Coğrafi Sahasındaki Genel Gelişimi Üzerine Bir Bakış”, I Uluslararası Iğdır Sempozyumu Sosyal Bilimler Bildiri Kitabı, (Edt: Cengiz Atlı), s. 173-184, Iğdır.
• Uğurlu, K. (1989), “Ribat, Hanekah,Kervansaray”,Kubbe Altı Akademi Mecmuası ,İstanbul,S.4,s.35- 41, İstanbul.
• Üstüner, A. (2000), Cengiz ” Kervansaraylar”, Türk Dünyası Tarih Ve Kültür Dergisi S. 4, s. 23-27, Ankara.
• Develioğlu, F. (1990), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Sözlük, “Karban, Karbansaray Maddesi”, TÜRKDAV, s. 501, İstanbul.
• Tuncel, M. (1992), “Batman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Balaban – Beşir Ağa, Ankara: TDV, C. 5, s. 200.