*Kö- Fiilinin Türevleri Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2, 78 - 94, 31.12.2023

Hami Akman

https://doi.org/10.55024/buyasambid.1329624

Öz

Sondan eklemeli dillerden olan Türkçede bir kelime, bazen kök olarak -ünlü olmak kaydıyla- tek sese kadar indirgenebilmektedir. Yapılan incelemelerle birlikte bazı yapım eklerinin köke karışması sebebiyle kök sayılan birçok kelimenin, aslında kök olmayıp gövdeden ibaret olduğu ortaya konulmuştur. Bu çalışmada farazi bir kök olarak ele alınan kö- fiilinin türevleri ele alınmıştır. Kö- kök fiiline, bazı araştırmacılar tarafından “bağlamak; yanmak” ya da “yükselmek, yüksek olmak” gibi farazi anlamlar verilmiştir. Çalışmada bazı araştırmacılara göre kök sayılan “göbek, gök, göl, köp (çok, fazla), köprü, kötürüm; gövermek (yükselmek), götürmek, köpmek (şişmek), köpürmek”, köp “çok, fazla” ve köp- “şişmek; çoğalmak, artmak” vd. kelimeler *kö- farazi kökünden türeyen birer gövde olarak ele alınmışlardır. Söz konusu kök fiile türevleri olduğu düşünülen bu kelimelerden yola çıkarak “yükselmek, yükseltmek; kaldırmak; şişmek, şişirmek” gibi anlamlar verilmiştir. Çalışmanın giriş kısmında kök terimi hakkında bilgiler verilip bazı araştırmacıların *kö- fiiliyle ilgili görüşlerine değinilmiştir. Ana metinde “yükselmek, yükseltmek; kaldırmak; şişmek, şişirmek” gibi anlamlar yüklenen söz konusu kök fiilden türediği düşünülen isim ve fiil gövdeleri ele alınmıştır. Sonuç kısmında ise ele alınan konu genel bir değerlendirilmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, kök, *kö- fiili, kö- fiilinin türevleri.

Destekleyen Kurum

Yok

D

Öz

On Derivatives of the Werb *Kö-

Öz

In Turkish, which is one of the agglutinative languages, a word can sometimes be reduced to a single sound as a root, provided that it is vowel. Along with the investigations, it has been revealed that many words that are considered as roots due to the mixing of some constructional suffixes with the root, are not actually roots but consist of stems. In this study, the derivatives of the verb kö-, which is considered as a hypothetical root, are discussed. The root verb is "to bind" by some researchers. hypothetical meanings such as "to burn" or "to rise, to be high" are given. In this study, according to some researchers, "navel, sky, lake, dog (many, more), bridge, crippled; bub (rise), take away, froth (inflate), froth”, foam “too much” and foam- “to swell; multiply, increase, etc. The words are considered as stems derived from the root *kö- hypothetical. Based on these words, which are thought to be derivatives of the root verb in question, “to rise, to raise; to pick up; meanings such as “inflate, inflate” are given. In the introduction part of the study, information about the root term is given and the views of some researchers about the verb *kö- are mentioned. In the main text “to rise, to raise; to pick up; The noun and verb stems, which are thought to be derived from the root verb, which means "to inflate, to inflate", are discussed. In the conclusion part, the subject discussed has been subjected to a general evaluation.

Anahtar Kelimeler

Turkish, root, *kö- verb, derivatives of the verb kö-

Kaynakça

• Akar, A. (2019). Düşünen Türkçe. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks (Hazırlayanlar: Osman Fikri Sertkaya - Nuri Yüce - Kemal Eraslan). Ankara: TDK Yayınları.
• Ataniyazov, S. (2004). Türkmen dılının sözkökı (eımologık) sözlügı. Aşkabat: Miras, Aşkabat.
• Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı lugatı, misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Bilgen, İ. (1989). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te söz yapımı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Derleme Sözlüğü (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth -century Turkish. Oxford : Oxford University Press.
• Deny, J. (2012), Türk dil bilgisi (Çeviren: A. U. Elöve). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilçin, C. (2009). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2022). Türk dilinde çekirdek ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. & Akoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş - metin-çeviri – notlar- dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon, I- II. Wiesbaden.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, Ankara.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı - 2 (İndeks - Gramer. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım.
• Eyuboğlu, İ. Z. (2004). Türk dilinin dtimoloji dözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri (Çeviren: M. Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı iyi kalpli ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesi (Çevirenler: E. Korkut & İ. Birkan). Ankara: TDK Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2022). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2017). Türkçe üzerine yazılar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sevan, N. (2018). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojisi. İstanbul: Liber Plus Yayınları.
• Şcerbak, A. (2019). Eski dönem Türk-Moğol dil ilişkileri (Çeviren: R. Alimov). Ankara: TDK Yayınları.
• Şen, S. (2018). Eski Uygur Türkçesi dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2023). Etimolojinin izinde kelimeden kültüre seyahatler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Şirin, H. (2019). Kül Tigin yazıtı notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tarama Sözlüğü (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Taş, İ. (2009). Süheyl ü Nev-bahâr’da eskicil öğeler. Konya: Palet Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (F-J / K-L). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Topralı, R. Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: TDK Yayınları.
• Zülfikar, H. (2011). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: TDK Yayınları.