Türkiye’de Yükseköğretim Kurumlarındaki Açık Erişim Politikalarının Bilgi Politikası Bağlamında Değerlendirilmesi

Yıl 2024, , 85 - 109, 30.06.2024

Burcu Tığ Demir , Bülent Yılmaz

https://doi.org/10.33721/by.1463825

Öz

Teknolojinin son yıllardaki hızlı gelişimi ile birlikte bilginin üretimi, kullanımı, paylaşılması ve depolanması da açık, hızlı ve sınırsız bir hâle gelmeye başlamıştır. Özellikle bilimsel ilerlemeyi hedef alan yükseköğretim kurumlarında, bilgi kaynaklarına sürekli erişimin sağlanması zorunlu görünmektedir. Yükseköğretim kurumları entelektüel bilgi birikimlerini arşivlemek ve paylaşmak amacıyla kurumsal açık erişim arşivleri oluşturmaya başlamışlardır. Bu bağlamda, açık erişim arşivlerindeki bilgi kaynaklarına sürekli ve ücretsiz erişim sağlamanın hukuksal ve kurumsal zeminini oluşturmak için açık erişim politikaları geliştirilmektedir. Bu çalışma, Türkiye’deki yükseköğretim kurumlarında geliştirilen açık erişim politikalarının özelliklerini/niteliklerini ve olumlu-olumsuz yanlarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Politikalarda yaşanan sorunları saptayabilmek amacıyla ulusal bilgi politikası geliştirme alanında ayrıntılı çalışmalar yapan ve genel bir yaklaşım/teori sunan Montviloff’un (1990) bilgi politikası yaklaşımı kullanılmıştır. Söz konusu yaklaşımda, bilgi politikası kavramı bilgi kaynakları, bilgi hizmetleri, bilgi sistemleri ve bilgi altyapısı bileşenlerinden oluşmaktadır. Çalışmada, bilgi politikasının bu dört bileşeni kapsamında açık erişim ile ilişkili 14 kategori altında 80 alt kavram belirlenmiştir. Açık erişim ile ilişkili (dolaylı/doğrudan) belgeler içerisinde oluşturulan alt kavramlar, içerik analizi yöntemi ile taranmıştır. Çalışmanın sonucunda, Türkiye’deki yükseköğretim kurumları açık erişim politika belgelerinde yoğunluğun bilgi kaynakları ve bilgi hizmetleri bileşenlerinde olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, yükseköğretim kurumları açık erişim politika belgelerinde kavramsal ve yaklaşım netliği de görülmemiştir. Bu kavramsal ve yaklaşım karmaşası ile oluşturulan açık erişim politikaları, sunulan hizmetin bileşenlerini ve kavramlarını tam olarak karşılamamaktadır. Bu çalışmanın sonucunda bilgi politikası yaklaşımı ile oluşturulan ve böylece sürekliliği sağlanan ulusal bir açık erişim politikası geliştirilmesi önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bilgi Politikası, Açık Erişim, Üniversiteler

Evaluation Policy of Open Access in Higher Education Institutions in Turkey in the Context of Information Policy

Öz

With the rapid development of technology in recent years, the production, use, sharing and storage of information has begun to become open, fast and unlimited. Especially in higher education institutions that aim for scientific progress, it seems necessary to provide continuous access to information resources. Higher education institutions have begun to create institutional open access archives to archive and share their intellectual knowledge. In this context, open access policies are being developed to create the legal and institutional basis for providing continuous and free access to information resources in open access archives. This study aimed to reveal the characteristics/qualities and positive and negative aspects of open access policies developed in higher education institutions in Turkey. In order to identify the problems experienced in policies, the information policy approach of Montviloff (1990), who conducted detailed studies in the field of national information policy development and presented a general approach/theory, was used. In this approach, the concept of information policy consists of information resources, information services, information systems and information infrastructure components. In our study, 80 sub-concepts under 14 categories related to open access were identified within the scope of these four components of information policy. Sub-concepts created in documents related to open access (indirect/direct) were scanned with the content analysis method. As a result of the study, it was determined that the intensity in the open access policy documents of higher education institutions in Turkey was on information resources and information services components. In addition, conceptual and approach clarity is not seen in the open access policy documents of higher education institutions. Open access policies created with this conceptual and approach confusion do not fully meet the components and concepts of the service offered. As a result of this study, it is recommended to develop a national open access policy that is created with the information policy approach and thus ensures its continuity.

Anahtar Kelimeler

Information Policy, Open Access, Universities

Kaynakça

• Afzali, M. (2009). Türkiye’de açık erişim, kurumsal arşivler ve akademik kütüphaneler [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi. http://bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/141.pdf
• Akbaytürk Çanak, T., Çelik, S., Çetinkaya, İ., Çukadar, S., Güneş, G., Gürdal, G., Holt, İ., Kaya, E. ve Kaygusuz, A. (2014). 2023’e doğru Türkiye’de üniversite kütüphaneleri: Mevcut durum, sorunlar, standartlar ve çözüm önerileri. Yükseköğretim Kurulu. http://hdl.handle.net/11376/474
• Akın, S. (2018). Türkiye’de akademilerde açık erişim ve bir açık erişim modeli önerisi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çankırı Karatekin Üniversitesi. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/82990
• Akıncı, A. ve Seferoğlu, S.S. (2010). Bilişim şuraları, teknoloji politikaları ve eğitim. Akademik Bilişim’10- XII. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri, Muğla Üniversitesi. https://yunus.hacettepe.edu.tr/~sadi/yayin/AB10_Akinci-Seferoglu_BilisimSuralari.pdf
• Al, U. ve Tonta, Y. (2014). Açık erişim politikalarının geliştirilmesi ve PASTEUR4OA Projesi. Türk Kütüphaneciliği, 28(3), 384-387. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/2455/2438.
• Atılgan, D. ve Keten, B. (2008, 5-7 Haziran). Açık erişim olgusu ve Ankara Üniversitesi. E. Bilar ve Y. Ekinci (Ed.), Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Arası Bilgi-Belge Yönetimi ve İşbirliği sempozyumu bildirileri (ss. 92–99). Trakya Üniversitesi, Edirne/Türkiye. http://eprints.rclis.org/12203/
• Budapest Open Access Initiative (BOAI). (2002). Budapest Open Access Initiative (Turkish Translation). https://www.budapestopenaccessinitiative.org/read/turkish-translation/
• Bulut, B., Çelik, S., Gürdal, G., Holt, İ., Kafalı Can, G., Madran, O. ve Tonta, Y. (2020). Türkiye’de açık erişim ve açık bilim. ÜNAK2020 Akademik Yayıncılık, Açık Bilim ve Kütüphane(ci)ler Sempozyumu, Yaşar Üniversitesi, İzmir. https://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/Yayinlar/Unakbildiri3-ekim-2020-v4-ariel.pdf
• Cengiz, E. (2021). Türkiye’deki kurumsal akademik arşivler üzerine bir değerlendirme. Arşiv Dünyası, 8(1), 41-54. https://doi.org/10.53474/ad.855508
• Demirel, M. (2020). Açık erişimde yaşanan sorunlar: Dspace’de yaşanana sorunlar. https://www.unirepos.com/blog/blog-1/post/acik-erisimde-yasanan-sorunlar-41#blog_content
• Doğan, G. (2015, 22 Mayıs). Türkiye’de açık erişim politikaları[sunum]. Açık Erişim Politikaları Yol Haritası Semineri, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. https://bby.hacettepe.edu.tr/akademik/guledadogan/pasteur4oa_22-mayis-2015-semineri_gd-18-5-2015.pdf
• Doğan, G. (2019, 20 Kasım). Akademik arşivler mevcut durum[sunum]. 7. Ulusal Açık Bilim Konferansı, İzmir. Erişim adresi: http://www.bby.hacettepe.edu.tr/akademik/guledadogan/ab2019_guleda-dogan_20-11-2019.pptx
• Doğan, G. (2021). Türkiye’deki üniversitelerin akademik arşivleri: Mevcut durum. Yükseköğretim Dergisi, 20, 65-69. https://bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/guleda_dogan.pdf
• Ekici, S. (2021). Ulusal bilim ve teknoloji politikalarında bilgi yönetimine yaklaşım: Türkiye için bir strateji ve eylem planı model önerisi. [Yayımlanmamış doktora tezi.] Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ertürk, K. L. ve Küçük, M. E. (2010). Bilimsel bilginin görünürlüğü: Hacettepe Üniversitesi’nde açık erişim farkındalığı. Türk Kütüphaneciliği, 24(1), 63-93.
• Gürdal, G. (2014, Ekim). Sayılarla Yükseköğretim Akademik Arşiv Projesi (YAAP) uluslararası görünürlük[sunum]. 3. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı, Ankara. https://slideplayer.biz.tr/slide/10331586/#google_vignette
• Gürdal, G., Türkfidanı, A., Keten, B. ve Holt, İ. (2013, 23-25 Ocak). Kurumsal arşiv kavramı ve OpenAIREplus projesi. Akademik Bilişim 2013, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. http://ab.org.tr/ab13/bildiri/174.pdf.
• Dilek-Kayaoğlu, H. (2006). Açık erişim kavramı ve gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye için anlamı. Türk Kütüphaneciliği, 20(1), 29-60. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/79/78
• Liu, Y. Q. (1996). The impact of national policy on developing information infrastructurenation wide issues in P. R. China and the U. S. Libri, 4, 175-183. https://origin-archive.ifla.org/IV/ifla62/62-liuy3.htm
• MedOANet. (2013). Araştırma yapan ve destekleyen kurumlar için MedOANet açık erişim politikaları uygulama rehberi. https://www.medoanet.eu/sites/www.medoanet.eu/files/documents/MEDOANET2013_GUIDLine_dp_TR_ws.pdf
• Montviloff, V. (1990). National information policies: A handbook on the formulation, approval, implementation and operation of a national policy on information. Paris: UNESCO.
• Moore, N. (2000). Enformasyon politikalarına küresel bir bakış. (çev. Selma (Alpay) Aslan). Türk Kütüphaneciliği, 14(1), s. 60-81.
• Menou, M. J. (1991). National information policy in the less developed countries: an educational perspective. International Library Review, 23(1), 49-64.
• OECD. (2015). Making open science a reality. OECD science, technology and industry policy papers, no. 25. Paris: OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/5jrs2f963zs1-en.
• Önal, İ. (2010). Tarihsel değişim sürecinde yaşam boyu öğrenme ve okuryazarlık: Türkiye deneyimi. Bilgi Dünyası, 11(1) 101-121. https://bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/116-164-1-SM.pdf
• PASTEUR4OA. (2015). Araştırma yapan kurumlar için açık erişim politikası geliştirme ve uygulama ilkeleri. https://zenodo.org/records/51940
• Polat, C. (2006). Bilimsel bilgiye açık erişim ve kurumsal açık erişim arşivleri. Journal of Social Sciences, 6 (37), 53-80.
• Sarı, Ö. (2022). Türkiye'deki üniversitelerin açık erişim arşivlerinin ve politikalarının değerlendirilmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Sarı, Ö. ve Doğan, G. (2023). Türkiye’deki üniversitelerin açık erişim arşivleri ve politikaları. Bilgi Dünyası, 24(2), 165-194. https://doi.org/10.15612/BD.2023.727
• Tonta, Y. (2014). Araştırma yapan ve destekleyen kurumlar için MedOANet açık erişim politikaları uygulama ilkeleri. Türk Kütüphaneciliği, 28(3), 418–432. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/2463
• Tonta, Y. ve Gürdal, G. (2012, 9 Kasım). Ulusal Açık Erişim Çalıştayı Sonuç Bildirgesi. http://ae2012.acikerisim.org/wp-content/uploads/sites/6/2016/11/ae2012_sonuc_bildirgesi.pdf
• Tonta, Y. ve Gürdal, G. (2014, 21 Ekim). 3. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı Sonuç Bildirgesi. http://ae2014.acikerisim.org/wp-content/uploads/sites/4/2016/11/ae2014_sonuc_bildirgesi.pdf
• Uçkan, Ö. (2006). Bilgi politikası ve bilgi ekonomisi: Verimlilik, istihdam, büyüme ve kalkınma. Bilgi Dünyası, 7(1), s. 23-48.
• Whalen, M. (1994). National information policy for South Africa: scope and issues. https://idl-bnc-idrc.dspacedirect.org/server/api/core/bitstreams/41fc6d71-f537-4f95-a134-289c0e880f2a/content
• Yılmaz, B. (1997). Ulusal bilgi politikası: Kuramsal bir yaklaşım. 33. Kütüphane Haftası Bildiriler. Ankara: TKD
• Yılmaz, B. (1998). Bilgi toplumu: Eleştirel bir yaklaşım. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 147-158. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/608155
• Yılmaz, B. (2010). Türkiye’nin bilgi toplumu politikasında kütüphane kurumuna yaklaşım. Bilgi Dünyası, 11(2), 263-289.
• Yılmaz, B. ve Aydın, H. (2011). Bilgi politikası konusundaki uluslararası çalışmalarda kütüphane kurumuna yaklaşım: Avrupa Birliği Lizbon Stratejisi ile Birleşmiş Milletler Dünya Bilgi Toplumu Zirvesi. Bilgi Dünyası, 12(1), 46-69. https://bd.org.tr/index.php/bd/article/view/221/217
• YÖK. (t.y.). Açık erişim – açık bilim çalışmaları. https://acikerisim.yok.gov.tr/acik-erisim