Esaret ve Utanç: Birinci Dünya Savaşı’nda Esir Düşen Türk Askerlerin Anı ve Günlükleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 35, 1 - 21, 15.10.2023

Rıza Özbölük

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.1220153

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nda on binlerce Türk asker esir düşmüştür. Mısır’dan Malta’ya, Rusya’dan Birmanya’ya kadar çok geniş bir coğrafyada yer alan kamplarda uzun yıllar esir olarak tutulan Türk askerlerin vatanlarına dönüşleri, 1922 yılına kadar devam etmiştir. Esirler içerisinde kayda değer bir çoğunluk bu emsalsiz hayat tecrübesini aktarmayı değil sessizliği tercih etmiştir. Dolayısıyla esir düşen asker sayısına nispetle onlardan geriye kalan günlük ve hatıra gibi metinlerin sayısı şaşırtıcı derecede azdır. Esaret binlerce Türk askerin hayat çizgisinde olağanüstü bir tecrübe dönemiydi fakat birbirinin aynısı olan günler bu tecrübeyi kayda geçirme ihtiyacını törpülemişti. Zira dar alanlarda, yıllar boyunca devam eden monoton kamp hayatı, kayda geçirmeye değecek olayların azlığı, not tutmayı gereksiz hale getirmişti. Dolayısıyla bu durum savaştan yıllar sonra anıları yazma işini de olumsuz anlamda etkilemiştir. Kamplarda bulunduğu dönemde günlük ya da not tutma konusunda ısrarlı davranan az sayıdaki esir ise yıllar sonra anılarını kaleme aldığında geçmişte tutulan notlar üzerinde bazı değişiklikler yapma ihtiyacı hissetmiştir. Savaş esirleri doğrudan ifade etmeseler de esir düşmekten dolayı utanç duydukları izlenimi verirler ve kasten esir düşmediklerini ispatlama çabası içindedirler. Hem Osmanlı İmparatorluğu hem de Türkiye Cumhuriyeti kamuoyunun savaşta esir düşen askerlere yönelik pek de müspet olmayan bakışı, esir anılarını sadece geçmişe dair bir tecrübe aktarımı olmaktan çıkarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk savaş esirleri, günlük, anı, hatıra, otobiyografik metin, Turkish prisoners of war, diary, memoir, memory, autobiographical text.

Captivity and Shame: An Evaluation on Diaries and Memories of Turkish Prisoners of War in World War One

Öz

In the World War I, tens of thousands of Turkish soldiers were taken prisoners. Turkish soldiers, who were held captive for many years in camps located in a wide geography from Egypt to Malta, from Russia to Burma, continued returning their homelands until 1922. A significant majority of prisoners of war preferred silence rather than speaking about this unheard-of experience. Therefore, the number of autobiographical texts such as diaries and memoirs left behind is surprisingly low considering the number of captured soldiers. Captivity was an extreme period of experience for thousands of Turkish soldiers but they did not feel the need to record this experience due to the days being identical. Because the monotonous camp life that continued for years in narrow spaces, the scarcity of events worth recording made it unnecessary to take notes. Therefore, this situation negatively affected writing down the memories years after the war. However, the few prisoners, who insisted on keeping diaries or notes while they were in the camps, felt the need to make some changes on the notes kept in the past when they wrote their memoirs years later. Prisoners of War give an impression that they are ashamed of being captured, but they do not express it directly. Both the Ottoman Empire and the Republic of Turkey's public opinion towards the soldiers who were captured in the war, which was not very positive, made the memories of the prisoners not merely a transfer of past experiences.

Anahtar Kelimeler

Turkish prisoners of war, diary, memoir, memory, autobiographical text., Turkish prisoners of war, diary, memoir, memory, autobiographical text.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) BOA. BEO. 4418/331321; 4469 / 335140; 4600 / 344987; 4510 / 338236
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA. 19-37-5; 84-5-1; 90-33-13; 91-38-8; 97-23-7; 101-1-17; 107-32-8
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı Arşivi (ATASE) BDH. K. 4609 D. 11, 002/1-2
• Süreli Yayın Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2004, S. 118
• Rapor Rusya Üsera Murahhası Yusuf Akçura Bey’in Raporu, Matbaa-i Orhaniye, Dersaadet 1335
• Esir Gazeteleri Nâci Kâşif, “Ne Yaptık Ne Yapmalıyız” Yarın, 06.01.1336, S.2, s. 2; “Devrilmiş Tahtlar”, Yarın, 13.01.1336, S.4, s. 3-4; “Türk An’anâtı ve Osmanlı Kanun-ı Esasisi”, Yarın, 20.01.1336, S.6, s. 2; “İktisadiyat ve Türkler, İlk Türkler ve Teşkil Ettikleri Saltanatlar”, Yarın, 25.01.1336, S.7, s. 3-4; “İlk Türkler ve Teşkil Ettikleri Saltanatlar”, Yarın, 6 Şubat 1336, S. 10, s. 2.
• Günlükler ve Hatıralar A. Süleyman, “Esaret Hatıraları”, Vakit, 21 Eylül 1920, s. 2
• AKÇURA, Yusuf, Birinci Dünya Savaşı Sonrası Rusya’da Esaret Hayatı, Yay. Haz. Mehmet Karataş, Kahramanmaraş 2003
• AKGÖL, Eyüb Sabri, Esaret Hâtıraları, Yay. Haz. Nejat Sefercioğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık, İstanbul 1978
• ALTINAY, Ahmet, Katran Kazanında Sterilize, Bir Türk Subayının İngiliz Esir Kampında Üç Yılı, Yay. Haz. Ahmet Uçar, A. Talat Duru, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul 2004
• Arif Cemil, İttihatçı Şeflerin Gurbet Maceraları, Haz. Yücel Demirel, Arma Yayınları, İstanbul 1992
• ATAMAN, Halil, Esaret Yılları, Bir Yedek Subayın I. Dünya Savaşı Şark Cephesi Hatıraları, Yay. Haz. Ferhat Ecer, Kardeşler Matbaası, İstanbul 1990
• AYDIN, Hüseyin, Acı Hatıralar, Sinan Matbaası, İstanbul 1965
• AYKOTA, Ali Vehbi, Tarihçe-i Harb: Üçüncü Alay, Irak Cephesi Harbi, Irak Kanalı Silsile-i Muharebâtı, Eski Türklere Nazaran Yeni Türklerin Cengâverliği, Yay. Haz. Hasan Babacan, Servet Avşar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011
• BAŞKÂTİPZÂDE Ragıp Bey, Tarih-i Hayatım, Tahsil-Harp-Esaret-Kurtuluş Anıları, Der. Ahmet Emin Güven, Yay. Haz. M. Bülent Varlık, Kebikeç Yayınları, Ankara 1996
• BAYKAL, Kadir Yurdakul, ed., Darende’den Sibirya’ya: Mehmet Tahir Baykal’ın Esaret Anıları, Tutkun Matbaacılık, Ankara 2011
• ERBUĞ, Merih Baran, ed., Kaybolan Yıllar, Mülazım Ahmet Hilmi’nin Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Yayınları, Ankara 2007
• EREV, Muhiddin, “I. Dünya Savaşında Bir Yedek Subayın Hâtıraları”, Hayat Tarih Mecmuası, C1, S.4, (1967), s. 21-28; C2, S.8, (1967), s.54-57
• GENİŞOL, Hüseyin Fehmi, Çanakkale’den Bağdat’a Esaretten Kurtuluş Savaşı’na Cephede Sekiz Yıl Sekiz Ay (1914-1923), Yay. Haz. Mustafa Yeni, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014
• GÖZE, Ahmet, Rusya’da Üç Esaret Yılı, Yay. Haz. Ergun Göze, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1989
• Hafız Hakkı Paşa’nın Günlüğü, Yay. Haz. Murat Bardakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014
• Hasan Basri Efendi, Bir Gemi Kâtibinin Esaret Hatıraları, Yay. Haz. Bedrettin Görgün, Çeviriyazı, Ziver Öktem, Cemile Kesim Moralıoğlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009
• İLDEN, Şerif, Birinci Dünya Savaşı Başlangıcında 3. Ordu Sarıkamış Kuşatma Manevrası ve Meydan Savaşı, Yay. Haz. Sami Önal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1998
• İYBAR, Tahsin, Sibiryadan Serendibe, C.H.P Halkevleri Bürosu Yayınları, Ulus Basımevi, Ankara 1950
• JELLER, İshak, “Bir Türk Subayının Birmanya Hatıraları I” Vakit, 12 Haziran 1942, S. 8756
• KICIMAN, Nâci Kâşif, Medine Müdafaası Yahud Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı? Sebil Yayınevi, İstanbul 1994
• Köprülü Şerif, Harb-i Umumi Bidayetinde Üçüncü Ordu: Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muharebesi, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul 1338
• Mehmed Âsaf, Volga Kıyılarında ve Muhtıra: Esâret Hâtıra ve Mâcerâları, Yay. Haz. Murat Cebecioğlu, Akademi Kitabevi, İzmir 1994
• Miralay Arif, Sarıkamış’tan Krasnoyarsk’a Esaret Hatıralarım, Haz. Serkan Erdal, Hasan Demirci, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2019
• ÖLÇEN, Mehmet Arif, Vetluga Irmağı: Çarlık Rusyasında Bir Türk Subayının Tutsaklık Anıları, Yay. Haz. Ali Nejat Ölçen, Ümit Yayınevi, Ankara 2006
• ÖZGEN, Mehmet Sinan, Bolvadinli Mehmet Sinan Bey’in Harp Hatıraları, Yay. Haz. Servet Avşar, Hasan Babacan, Muharrem Bayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006
• PEKER, Nurettin, Öl, Esir Olma, Ankara 2011
• Savaşçı Doktorun İzinde: Kırım, Sarıkamış, Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Yay. Haz. M. Rıza Serhadoğlu, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005
• TAŞER, Mustafa Fevzi, Cepheden Cepheye Esaretten Esarete (Ürgüplü Mustafa Fevzi Taşer’in Hatıraları) Yay. Haz. Eftal Şükrü Batmaz, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000
• TAŞKÖPRÜLÜ Mehmed Efendi, Irak Cephesi’nden Burma’ya Savaşın ve Esaretin Günlüğü, Yay. Haz. Mesut Uyar, Ahmet Özcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015
• TOKAD, M. Fuad, Kibrit Kutusundaki Sarıkamış-Sibirya Günlükleri (1915-1918), Yay. Haz. Jack Snowden, Timaş Yayınları, İstanbul 2010
• TONGUÇ, Faik, Birinci Dünya Savaşı’nda Bir Yedek Subayın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1999
• TUĞAÇ, Hüsamettin, Bir Neslin Dramı, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1975
• TÜTÜNCÜ, Mustafa, Hatıra Defterimdir, Yay. Haz. Abdulkadir Ozulu, Lider Matbaacılık, Çorum 2006
• Telif-Tetkik Eserler
• ARIKAN, Mustafa, “Birinci Dünya Savaşı Türk Esirlerinin Kaleminden Esarette Bayram”, Tarihin Peşinde, 2019, S. 22, s. 309-336
• _________, “Rifat Rami (Arıncı) ve Esaret Dönemi Şiirleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (2016), 39, s. 101-145
• ARINCI, Rifat Rami, Ülküç, Vilayet Basımevi, Çorum 1934
• AVŞAR, Servet, Birinci Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası, Kim Yayınları, Ankara 2004
• BEŞİKÇİ, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015
• _________, Cihan Harbi’ni Yaşamak ve Hatırlamak: Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’de Birinci Dünya Savaşı Hafızası, İletişim Yayınları, İstanbul 2019
• BİRİNCİ Ali, Tarihin Hududunda: Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012
• _________, Tarihin Kara Kitabı, Kopernik Kitap, İstanbul 2018
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi İran-Irak Cephesi, 1914-1918, Cilt 3, Kısım 2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2002
• ÇAKMAK, Fevzi, Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi Harekâtı- 1935 Yılında Harp Akademisinde Verilen Konferanslar, Yay. Haz. Ahmet Tetik, Sema Kiper, Ayşe Seven, Y. Serdar Demirtaş, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2005
• ÇEVİKEL, Nuri, “Çanakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi Yeni Bir Belge: Hâtırât-ı Esâret”, History Studies, 2/3, (2010), s. 85-123
• GEÇER, Genç Osman, Türk Esaret Edebiyatı –Vâveylâ- (Krasnoyarsk-Sibirya), Bengü Yayıncılık, Ankara 2022
• HALE, William, Turkish Politics and the Military, London and New York 1994
• HYNES, Samuel, The Soldiers’ Tale Bearing Witness to Modern War, The Penguin Press, New York, (Elektronik basım), 2003
• KESER, Ulvi; Turgay Akkuş, Kıbrıs’ta Çanakkale Esirleri (1916-1923), Tulpars Yayınları, Ankara 2016
• KOÇAK, Cemil, Belgelerle Heyet-i Mahsusalar, İletişim Yayınları, İstanbul 2005
• KUTLU, Cemil, I. Dünya Savaşında Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, (Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi), Erzurum 1997
• LEJEUNE, Philippe, On Diary, Ed. Jeremy D. Popkin, Julie Rak, University of Hawaii Press, Hawaii 2009
• LEJEUNE, Philippe, Victoria Lodewick, “How Do Diaries End?”, Biography, 24/1 (2001) s. 99-112
• LUNDEN, Walter A., “Captivity Psychoses among Prisoners of War”, Journal of Criminal Law and Criminology, 39/ 6, (1949), s. 721-733
• MORAN, Joe, “Private Lives, Public Histories: The Diary in Twentieth-Century Britain”, Journal of British Studies, 54/1 (2015), s. 138-162
• Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hatırat Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı C.1-4, Ed. Musa Gümüş, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2022
• ÖZBÖLÜK, Rıza, Birinci Dünya Savaşı’nda Hindistan’da Türk Esirleri, (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi), Konya 2020
• ÖZKAN, Asaf, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Askerî ve Mülkî Bürokraside Tasfiyeler, Askerî ve Mülkî Heyet-i Mahsûsalar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2014
• PONSONBY, Arthur, English Diaries, London 1923
• RACHAMIMOV, Alon, “The Disruptive Comforts of Drag: (Trans)Gender Performances among Prisoners of War in Russia, 1914-1920”, The American Historical Review, 111/2, (2006), s. 362-382
• SARISAMAN, Sadık, Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1999
• TETİK, Ahmet; Gülcan Işık, Mısır’daki İngiliz Osmanlı Esir Kampından Maziye, Bugüne, Yarına Işık (1919-1920), Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2018
• YANIKDAĞ, Yücel, Ill-Fated Sons of the ‘Nation’: Ottoman Prisoners of War in Russia and Egypt, 1914-1922, (The Ohio State Üniversitesi, Doktora Tezi), 2002
• _________, Millete Deva Olmak, Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp ve Milliyetçilik, 1914-1939, Çev. Nurettin El Hüseyni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014