İzmir İktisat Kongresi Sonrasında Kurulan Anonim Şirketlerin Finans Sorunları ve Kamu İktisadi Teşekkülünün Kuruluş Süreci: Sümerbank Örneği

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 35, 47 - 65, 15.10.2023

İbrahim Erdal

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.1307769

Öz

İzmir’de düzenlenen İktisat Kongresinde ülkenin hammadde kaynaklarının çeşitliliğine vurgu yapılarak geleneksel işçilik ve küçük ölçekli imalathanelere sahip olan yerli tüccar sınıfının şirket olması gerekliliği vurgulanmıştır. Çeltik, dokuma, iplik, un gibi tarımsal üretim malları üzerinden tüccar sınıfının şirketleşmesinde bir ölçüde başarı sağlanmış ise de bu yatırım çeşitliliği sanayi ve madenler bağlamında istenilen düzeye gelememiştir. Bu süreçte Anadolu’da kurulan Anonim Şirketlerin ve küçük işletmelerin finans ihtiyacını karşılayacak bir bankacılık sisteminin olmaması kalkınma modelinde en önemli sorun olmuş, bu sorunu çözmek amacıyla 19 Nisan 1925 tarihinde Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuştur. Ancak hisse ortaklığı ve kredi ile destek olunan Anonim Şirketler bir süre sonra modernizasyona ayrılan aşırı bütçesi, üretim ve pazarda yaşadıkları sorunları sonucunda mali durumlarını geliştiremedikleri için Banka’ya devredilmiştir. Bundan dolayı banka hem piyasada şirketlere destek veren hem de bu şirketlerle rekabete giren bir duruma düşmüştür. Hisse çoğunluğu bankanın idaresine geçtiği için devletin elinde kalan ve kamu iktisadi teşekküllerine dönüşen bu anonim şirketlerin yeniden düzenlenmesi, üretime dâhil edilmesi ve devlet eliyle işletilmesi amacıyla 1933 yılında Sümerbank kurulmuştur. Bu makalede bir kamu iktisadi teşekkülü olan Sümerbank'ın kuruluşuna kadar geçen süreç, daha önce kurulmuş olan banka ve anonim şirketlerin faaliyetleri üzerinden arşiv belgelerine dayalı olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sümerbank, Anonim Şirket, Türkiye Sanayi ve Maadin bankası

Financial Problems of Joint Stock Companies in the Established After the İzmir Economic Congree and the Establishment Formation Process of State-Owned Enterprises: The Case of Sümerbank

Öz

At the Economics Congress held in Izmir, the diversity of the country's raw material resources has emphasized, and it has been stressed that the domestic merchant class, which had been occupied with traditional craftsmanship and small-scale workshops, had to be transformed into companies. Although some success has been achieved in the foundation of companies of the merchant class in the field of agricultural production goods such as paddy, weaving, yarn and flour, this investment diversity has not reached the desired level in the context of industry and mines. In this process, the lack of a banking system to meet the financial needs of Joint Stock Companies and small businesses established in Anatolia was the most important problem in the development model Industry and Mines Bank of Turkey was established on 19 April 1925 to solve this problem. However, the Joint Stock Companies supported by shareholding and credit has transferred to the Bank after a while because they could not improve their financial situation as a result of their excessive budget allocated for modernization, production and market problems. Therefore, the bank has fallen into a situation that both supports companies in the market and competes with these companies at the same times. Sümerbank was established in 1933 for the purpose of reorganizing these joint stock companies, which remained in the hands of the state and turned into state-owned enterprises, as the majority of their shares passed under the administration of the bank, to include them in production and to operate them by the state. In this article, the process until the establishment of Sümerbank, a state-owned enterprises, has been by considering the activities of previously established banks and joint stock companies based on archival documents.

Anahtar Kelimeler

Sumerbank, joint stock companies, Industry and mines bank of Turkey

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri, Meclis zabıtları ve Raporlar
• BCA: 30.18.1.1./013.24.10.
• BCA: 30.18.1.1./10.33.10
• BCA: 30.18.1.1./10.37.15.
• BCA: 30.18.1.1./11.48.16.
• BCA: 30.18.1.1./13.18.10.
• BCA: 30.18.1.1./13.19.9.
• BCA: 30.18.1.1./13.29.5.
• BCA: 30.18.1.1./16.64.11.
• BCA: 30.18.1.1./19.32.10.
• BCA:30.18.1.1./11.53.20.
• BCA:30.18.1.1./13.26.10.
• BCA:30.18.1.1./17.83.20.
• BCA:30.18.1.1./7.16.16.
• BCA:3018.1.1./13.31.10.
• BCA: 30.18.1.1./13.31.5
• BCA:3018.1.1./15.49.20.
• TBMMZC, Devre: II, İçtima senesi: III, 108. İçtima, C.25, 25 Mayıs 1926.
• Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası Sekiz Aylık Bilanço Raporu 1925.
• Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası, 1926 Senesi Bilançosu Raporu.
• Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası 1927 Senesi Bilançosu Raporu.
• Ticaret-i Berriye Kanunu, Cihan matbaası, İstanbul 1919.
• Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası Hakkında Başvekâletten Mevrut (1/672) Numaralı Kanun Layihası ve Ticaret e Muvazenei Maliye Encümenleri Mazbataları, (y.y.), 29 Mart 1925.
• Kitaplar ve Makaleler
• Akgüç, Öztin, Atatürk Döneminde Türkiye Ekonomisi Semineri, Yapı Kredi Yayınları. İstanbul 1982.
• Akgüç, Öztin, Cumhuriyet Döneminde Bankacılık Alanında Gelişmeler, Türkiye İzmir İktisat Kongresi Sonrasında Kurulan Anonim Şirketlerin Finans Sorunları ve Kamu İktisadi Teşekkülünün Kuruluş Süreci: Sümerbank Örneği
• Bankalar Birliği Yayını, Ankara 1971.
• Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi, İstanbul 2001.
• Altay, N. Oğuzhan, “Türkiye’de Liberal Politikaların Bankacılık Sektörüne Etkileri (1847- 1979)”, Ege Akademik Bakış, 2010, Cilt. 10 Sayı:1, ss. 319-350.
• Atatürk Dönemi Maliye Politikası, Maliye Bakanlığı Yayını, Ankara 2008.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.I-II, ATAM yayını, Ankara 2006.
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Tekin Yayınevi, Ankara 1965.
• Aydemir, Şevket Süreyya, (1988) Tek Adam, III, Remzi kitabevi, İstanbul 1988.
• Başol, Koray, Türkiye Ekonomisi, İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF yayınları No:2, İzmir 1983.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi (1908-2002), İmge kitabevi, Ankara 2003.
• Boztemur, Recep, “Özel Girişimciliğin Gelişiminde Devletin Rolü: İş Bankası Örneği”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 1996, S: 29, Ankara, ss.63-79.
• Eldem, Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, TTK yayını, Ankara 1994.
• “Ekonomi Tarihi, Cumhuriyetin Sanayi Okulu: Sümerbank”, Ekonomik Forum Dergisi, TOBB Yayını, S 266, Ekim 2016, s.100-105.
• Erdal, İbrahim, Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası, Cumhuriyetin Milli Burjuva Oluşturma Girişimi, İdeal Kültür yayınevi, İstanbul 2021.
• Eren, Ali Asgar, Tuna, Serkan, “Birinci sanayi Planı kapsamında Kurulan Sümerbank Dokuma Fabrikalarında Beslenme, Giyim, Kreş ve Okul Olanakları (1935-1950), Atatürk Yolu, Yıl:2018, S:63, ss.165-202.
• Ergin, Feridun, Atatürk Zamanında Türk Ekonomisi, Yaşar Kültür ve Eğitim Vakfı yayını, Ankara 1977.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, Türkiye’de İktisat Tedrisatı ve İktisat Fakültesi Teşkilatı, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1946.
• Güran, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları”, 150.Yılında Tanzimat, Ankara: TTK yayını, Ankara 1992, ss.239-249.
• Gürer, Turgut, Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer, Gürer Yayınları, İstanbul 2008.
• Hatipoğlu, Zeyat, Cumhuriyet Rejiminde Türkiye Ekonomisinin Gelişimi, Yalçın Matbaası, İstanbul 1974.
• İnan, Afet, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1932, TTK yayını, Ankara 1972.
• İnan, Afet, İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat- 4 Mart 1922), TTK yayınları, Ankara 1989.
• İnönü, İsmet, İnönü’nün Hatıraları, Bilge yayınları, Ankara 1991.
• KAL, Nazmi, “Atatürk Modeli Fabrika”, Ekonomik Forum Dergisi, TOBB Yayını, S 258, Eylül 2016, s.84-87.
• KAL, Nazmi, 1923-1939 Kalkınma Mucizesi-Atatürk’ün Diktiği Ağaçlar, Atay Yayınları, Ankara 2014.
• Kılıçbay, Ahmet, Türkiye Ekonomisi, Türkiye İş Bankası Kültür yayınları: 263. Ankara 1984.
• Kipal, Ulaş ve Uyanık, Özgür, Türkiye Millî İktisat Tarihi (Devletçilik), Kaynak Yayınları, İstanbul 2001.
• Ökçün, Gündüz, “1909-1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurulu Yayını:58, Ankara 1997.
• Ökçün, Gündüz, “1909-1930 yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar 8-10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi yayını, Ankara 1975.
• Ökçün, Gündüz, Türkiye İktisat kongresi 1923 İzmir, AÜSBF yayını, Ankara 1981.
• Özer, Halis, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Millî Tüccar Oluşturma çabalarında İş Bankası’nın Rolü”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Dergisi, C:69, S:2, Ankara 2014, ss.351-377.
• Sarc, Ömer Celal, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul 1940.
• Şam, Leyla, Türkiye’de Karayolları ve Demiryollarının Gelişim Süreci, Tesav yayını, Ankara 2003.
• Sümerbank Kanunu, Ulus Basımevi, 1934.
• Sümerbank Bankacılık, Sınai, İşletmecilik, Mağazacılık, DSİ Matbaası, Ankara 1971.
• Toprak, Zafer, Millî İktisat- Millî Burjuvazi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayını, İstanbul 1995.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Millî İktisat (1908–1918), Yurt Yayınları, Ankara 1982.
• Toprak, Zafer, İttihat-Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul
• İzmir İktisat Kongresi Sonrasında Kurulan Anonim Şirketlerin Finans Sorunları ve Kamu İktisadi Teşekkülünün Kuruluş Süreci: Sümerbank Örneği 1995.
• Töre, Nahit, “Atatürk Döneminin (1923-1938) Dış Ekonomik İlişkiler Politikası”, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi, AÜ. Siyasal Bilgiler Fakültesi yayını:513, Ankara 1982.
• Tural, Mehmet Akif, Atatürk Devrinde İktisadi Yapılaşma ve Celal Bayar (1920-1938), Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını: 848, Ankara 1987.
• Türkiye İş Bankası Tarihi, Editör; Uygur Kocabaşoğlu, Yayın Kurulu; Güven Sak, Sinan Sönmez, Funda Erkal, Özgür Gökmen, Nesim Şeker, Murat Uluğtekin, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2001.
• Türkiye’de Bölge Kalkınmasının Evreleri, Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Yay. No: 2, Ankara 1993.
• Yüzgün, Arslan, Cumhuriyet Dönemi Türk Banka Sistemi (1923-1981), Der yayınları, İstanbul 1982.
• Zarakolu, Avni, Cumhuriyetin 50. Yılında Memleketimizde Bankacılık, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği yayını: 61, Ankara 1974