Kilise İçinde Kilise: Lykia’daki Geç Antik Çağ Bazilikal Planlı Kiliselerin Orta Çağ’da İkinci Kullanımları

Yıl 2019, , 663 - 679, 30.06.2019

Orçun Erdoğan Burcu Ceylan Duggan

https://doi.org/10.13113/CEDRUS.201930

Öz

Geç Antik Çağ’da Hristiyan ayinlerinin gerçekleş­tiril­diği
başlıca yapı tipi olan bazilikal planlı kiliseler, ken­di içlerinde farklı
çeşitlemeleri ve boyutlarıyla; yeni me­kân eklemeleri, küçük de­ğişiklikler ve
tamiratlar gibi birtakım müdaha­lelerle, VII. yüzyıla kadar kullanılmaya devam
etmiştir. Doğu Roma İmparatorluğu’nun “Karan­lık Çağ”ının sona ermesiyle, bu
bazilikaların da çoğu yı­kıntı haline gel­miş ve terk edilmiştir. Bunu izleyen
dö­nemlerde, bazı eski yıkıntı bazilikaların içlerine küçük bo­yutlu ve genelde
tek nefli yeni şapeller inşa edilmiştir. Bu yeni şapeller, küçük ölçekleri ve
basit litürjik kurgula­rıyla, düzenli gerçekleşti­rilen büyük ayinlere hizmet
ede­cek kapasiteye uygun tasarlan­mamış görünmekte; dola­yısıyla Geç Antik Çağ
ba­zilikalarının Orta Çağ’daki bu tür­lü dönüşümlerinin başka gerekçeler
temelinde değer­len­dirilmesi gerek­mek­tedir. Bu makalede “kilise içinde
kilise” uygu­laması, eski kilise alanının anlamı ve devamlı­lığı bağlamında
tartışıl­maktadır. Bu giriş niteliğindeki çalışmamız, bir yandan “kilise içinde
kilise” uygula­ması­nın altında yatan temel sebebin eski kutsal alanı canlı tut­makla
ilgili olduğunu gös­ter­mişken; Ly­kia’da tanım­laya­bildi­ğimiz birtakım ör­nek­lerin
hac, anı ve mezarlık kili­seleri işlevinde kulla­nıl­malarının yanı sıra; bazı
du­rum­larda küçük çaplı ve sadece belli başlı ayinlere hizmet eden şapeller
olarak hiz­met gördüklerine işaret etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bazilika, Geç Antik Çağ, İkinci Kullanım, Spolia, Orta Doğu Roma, Lykia

Kaynakça

• Akyürek 2005 E. Akyürek, “Bizans Dönemi Kalıntıları”. Eds. N. Çevik, B. Varkıvanç E. Akyürek, Trebenna Tarihi, Arkeolojisi ve Doğası/Its History, Archaeology and Natural Environment. Antalya (2005) 99-130.
• Akyürek 2016 E. Akyürek, “Likya’da Bizans Dönemi Mimarlığı/ Byzantine Architecture in Lycia”. Eds. H. İşkan E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi/From Lukka to Lycia the Land of Sarpedon and St. Nicholas. İstanbul (2016) 520-534.
• Akyürek 2018 E. Akyürek, “Alakent Kilisesi: Konumu ve Mimarisi”. Ed. E. Akyürek, Alakent Kilisesi Myra’da Bir Bizans Yapısı (12. – 13. Yüzyıllar). İstanbul (2018) 59-116.
• Arthur 2006 P. Arthur, Bizans ve Türk Dönemi’nde Hierapolis (Pamukkale). Çev. N. Fırat. İstanbul 2006.
• Bayburtluoğlu 1983 C. Bayburtluoğlu, “Arykanda Kazıları”. Kazı Sonuçları Toplantısı V. Ankara (1983) 181-189.
• Bayburtluoğlu 2004 C. Bayburtluoğlu, Lykia. İstanbul 2004.
• Borchhardt 1988 J. Borchhardt, “Bericht Der Grabungskampagne in Limyra 1987”. Kazı Sonuçları Toplantısı X/2. Ankara (1988) 111-185.
• Bruer – Kunze 2010 S. G. Bruer – M. Kunze, Patara I.1 Der Stadtplan Von Patara und Beobachtungen zu den Stadtmauern. İstanbul 2010.
• Buchwald – Savage 2017 H. Buchwald – M. Savage, “Churches”. Ed. P. Niewöhner, The Archaeology of Byzantine Anatolia From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. Oxford (2017) 129-147.
• Buchwald 2015 H. Buchwald, Churches EA and E at Sardis. Cambridge 2015
• Ceylan – Erdoğan 2016 B. Ceylan – O. Erdoğan, “The Architecture and History of the City Basilica of Patara: A Preliminary Report on Four Seasons of Excavations”. Eds. E. Dündar, Ş. Aktaş, M. Koçak, S. Erkoç, Havva İşkan’a Armağan/ Lykiarkhissa. İstanbul (2016) 205-224.
• Ceylan 2005 B. Ceylan, “Spolia: Geç Antik Dönemde Yapılar ve Yapı Elemanlarının İkinci Kullanımları”. Der. L. Özgenel, Eskiçağ’ın Mekânları Zamanları İnsanları. İstanbul (2005) 74-84.
• Courtils 2003 J. D. Courtils, Ksanthos ve Letoon Rehberi. İstanbul 2003.
• Çevik 2010 N. Çevik, “Myra-Demre Çevresinde Bulunan Antik Yerleşimler”. Ed. N. Çevik, Arkeolojisinden Doğasına Myra/ Demre ve Çevresi. Antalya (2010) 181-232.
• Diler 1991 A. Diler, “Lykia, Olympos Dağı’nda bir Ön Araştırma”. Türk Arkeoloji Dergisi XXIX (1991) 161-175.
• Elliot 1838 C. B. Elliot, Travels in the Three Great Empires of Austria, Russia, and Turkey Vol 2. London 1838.
• Erdoğan 2018 O. Erdoğan, Pamphylia Lyrboton Kome Kırsal Yerleşimi: Geç Antik Çağda Yerleşim Kurgusu ve Mimarlık. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi. Antalya 2018.
• Foss 1993 C. Foss, “Lycia in History”. Ed. J. Morganstern, The Fort at Dereağzı. Tübingen (1993) 5-25.
• Foss 1994 C. Foss, “The Lycian Coast in the Byzantine Age”. Dumbarton Oaks Papers 48 (1994) 1-52.
• Greenhalgh 1987 J. Greenhalgh, Roman Pisidia- A Study of Development and Change. Unpublished Doctoral Thesis, University of Newcastle. Newcastle 2018.
• Harrison 1963 R. M. Harrison, “Churches and Chapels of Central Lycia”. Anatolian Studies 13 (1963) 117-151.
• Harrison 2001 R. M. Harrison, Mountain and Plain From the Lycian Coast to the Phrygian Plateau in the Late Roman and Early Byzantine Period. Michigan 2001.
• Hellenkemper – Hild 2004a H. Hellenkemper – F. Hild, Tabula Imperii Byzantini 8: Lykien und Pamhylien, Teil 1. Wien 2004.
• Hellenkemper – Hild 2004b H. Hellenkemper – F. Hild, Tabula Imperii Byzantini 8: Lykien und Pamhylien, Teil 2. Wien 2004.
• Hill 1996 S. Hill, The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Variorum 1996.
• Işık 2011 F. Işık, Patara: Likya Soyunun Başkenti. İstanbul 2011.
• İşler 2009 B. İşler, Likya Bölgesi’nde Karabel Asarcık’taki Erken Bizans Dönemi Yerleşimi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara 2009.
• İşler 2010 B. İşler, “Myra ve Çevresinde Bizans Dönemi”. Ed. N. Çevik, Arkeolojisinden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi. Antalya (2010) 233-255.
• İşler 2016 B. İşler, “Orta Likya Bölgesi’nde Yeni Bir Keşif: Günağı Kilisesi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25 (2016) 363-392.
• Kolb 2008 F. Kolb, Burg-Polis-Bischofssitz. Mainz am Rhein 2008.
• Mango 2013 C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312-1453 Sources and Documents. Toronto 2013.
• Mathews 1971 T. F. Mathews, The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. Pennsylvania 1971.
• Morganstern 1993 J. Morganstern, “The Fort: Description and Analysis”. Ed. J. Morganstern, The Fort at Dereağzı and other Material Remains in its Vicinity: From Antiquity to the Middle Ages. Germany (1993) 27-64.
• Özkan 2015 H. Özkan, “Patara’da 1989-1990 Yıllarında Kazılan Bizans Kiliseleri”. Eds. H. İşkan F. Işık, Patara VII.1/Kum’dan Kent’e Patara Kazılarının 25 Yılı/ From Sand into a City 25 Years of Patara Excavations. İstanbul (2015) 451-461.
• Öztaşkın – Sertel 2017 G. K. Öztaşkın – S. Sertel, “Olympos Piskoposluk Kilisesi’ndeki Nef Ayrımı Düzenlemeleri ve Levha Yanı Uygulaması”. Adalya 20 (2017) 357-372.
• Öztaşkın 2012 G.K. Öztaşkın, “Yanartaş (Khimera)’taki Bizans Dönemi Bazilikası”. Eds. K. Dörtlük, T. Kahya, R. B. Seyhan T. Ertekin, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu. İstanbul (2012) 313-327.
• Öztaşkın 2013 G. K. Öztaşkın, Olympos Antik Kenti Episkopeion Yapı Topluluğu. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi. Eskişehir 2013.
• Parman et al. 2006 E. Parman, A. Orhan, Y. O. Uçkan, E. Uçkan, Y. Mergen, E. Uğurlu, A. N. Topoğraf, S. Evcim, G. Öztaşkın, M. Bursalı, H. Yeşilova, Z. D. Gökalp – Z. Kaya, Lykia’da Bir Korsan Kenti Olympos. İstanbul 2006.
• Patricios 2014 N. N. Patricios, The Sacred Architecture of Byzantium: Art, Liturgy and Symbolism in Early Christian Churches. London 2014.
• Pena 1997 I. Pena, The Christian Art of Byzantine Syria. Madrid 1997.
• Peschlow 2006 U. Peschlow, “Dividing Interior Space in Early Byzantine Churches: The Barriers Between the Nave and Aisles”. Ed. S. E. J. Gerstel, Thresholds of the Sacred: Architectural, Art Historical, Liturgical and Theological Perspectives on Religious Screen, East and West. Washington (2006) 53-71.
• Peschlow 2015 U. Peschlow, “The Cemetery Church at the Tepecik Necropolis of Patara A Preliminary Report”. Eds. H. İşkan F. Işık, Patara VII.1/ Kum’dan Kent’e Patara Kazılarının 25 Yılı/ From Sand into a City 25 Years of Patara Excavations. İstanbul (2015) 463-473.
• Saradi 1997 H. Saradi, “The Use of Ancient Spolia in Byzantine Monuments: The Archaeological and Literary Evidence”. International Journal of the Classical Tradition 3/4 (1997) 395-423.
• Severin – Grossman 2003 H. G. Severin – P. Grossman, Frühchristliche und Byzantinische Bauten im Südöstlichen Lykien. Tübingen 2003.
• Smith 1990 J. C. Smith, “Form and Function of the Side Chambers of Fifth- and Sixth- Century Churches in Ravenna”. Journal of the Society of Architectural Historians 49/2 (1990) 181-204.
• Taft 1992 R. F. Taft, The Byzantine Rite: A Short History. Minnesota 1992.
• Tekinalp 2000 V. M. Tekinalp, Geç Antik Dönem Sonrasında ve Ortaçağ’da (M.S. 4.- 14. y.y.) Andriake Kenti. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara 2000.
• Thurston et al. 1990 J. H., S. J., D, Attwater, Butler’s Lives of the Saints Complete Edition. Westminster, Maryland 1990.
• Varalis 2006 Y. D. Varalis, “Prothesis and Diakonikon: Searching the Original Concept of the Subsidiary Spaces of the Byzantine Sanctuary”. Ed. A. Lidov, Hierotopy: the Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Medieval Russia. Moscow (2006) 282-298.
• Yıldırım 2013 Ş. Yıldırım, Side Antik Kentinin Bizans Dönemi Dini Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi. Eskişehir 2013.