Purple: The Colour of Status in Antiquity

Yıl 2017, Cilt: 5, 261 - 285, 01.06.2017

Gözde Adıgüzel Bilge Yılmaz Kolancı

Öz

The present study deals with the colour pur­ple, which has been in use since the second millennium B.C.E., taking it into consideration as a whole in the light of information from ancient resources and exca­vations. In antiquity, purple colour, accepted as the colour of divinity, royalty and nobility, was obtained from Murex trunculus Hexaplex trunculus L. , Murex brandaris Bolinus brandaris L. and Purpura haemas­toma Stramonita haemastoma L. belonging to the family of Muricidae, a kind of seashell. The fact that approximately 1.4 – 1.5 grams of pigment is obtained from 12,000 seashells caused the colour to become a luxury item, thus, it came to be used as a symbol of sta­tus. In ancient times colour purple was used for religi­ous offerings. In addition, it was also used by some high level magistrates with special privileges ascribed on them by the emperor. The difficulty of obtaining the colour purple from seashells, higher costs, and increas­ing demand paved the way for invention of easier and less expensive methods of production in time. As a consequence, a big industry and market of purple-dyed textiles emerged in many cities. The colour purple re­tains its importance from antiquity to our times through Christianity and Judaism, which still use it in ceremo­nial items.

Anahtar Kelimeler

Tyrian Purple • Royal Purple • Imperial Purple • Murex • Purpura

Antikçağda Statünün Rengi: Mor

Öz

Bu çalışmada, MÖ II. bin yıldan günümüze kadar yaklaşık 4000 yıldır kullanımı devam eden mor renk, an­tik kaynakların aktardığı bilgiler ve kazılar sonucunda elde edilen veriler ışığında ele alınmıştır. Antikçağ bo­yun­ca, kraliyetin, soyluluğun ve tanrısallığın rengi kabul edilen mor renk Muricidae familyasına ait Murex trun­culus Hexaplex trunculus L. , Murex brandaris Bolinus brandaris L. ve Purpura haemastoma Stramonita hae­mastoma L. olarak isimlendirilen deniz kabukluların­dan elde edilmiştir. Yaklaşık 12.000 adet kabukludan sa­dece 1,4-1,5 gr. civarında boyar maddenin elde edilmesi, rengin lüks mallar sınıfında yer almasına sebep olmuş, bu nedenle kraliyet soyundan gelen kişilerin soylarını be­lirten bir statü simgesine dönüşmüştür. Antikçağda tanrılara yapılan sunularda mor renk kullanılmış ve bazı tanrı ça ların rengi kabul edilmiştir. Krallar veya impa­ra­torlar tarafından tanınan özel imtiyazlarla bazı üst sınıf yöneticiler tarafından da kullanılmıştır. Deniz ka­buk­larından elde edilen mor rengin üretimindeki zor­luk, maliyetindeki yüksek fiyat ve artan talep, rengin sağ­lanmasında kolay ve ucuz yöntemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu durum da, birçok kentte mor renkli dokumaların üretildiği büyük bir endüstri ve pazar doğurmuştur. Mor renk, antikçağdaki önemini günü­müz­de Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi dinlerde de sür­dürmüş olup bu dinlerde kutsal kabul edilen ve seremo­nilerde kullanılan tanrısal renklerden biri durumuna gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tyros Moru • Kraliyet Moru • İm- paratorluk Moru • Murex • Purpura

Kaynakça

• Arr. an. (= Arrianos, Anabasis) Kullanılan Metin ve Çeviri: Arrian, Anabasis of Alexander(I-IV). Trans. P.
• A. Brunt, Ed. J. Henderson. London 1976 (The Loeb Classical Library) Cass. Dio. (= Dio Cassius Cocceianus, Historiae Romanae) Kullanılan Çeviri: Dio Cassius Cocceianus, Historiae Romanae. Trans. E. Cary. London 1914.
• Diosk. Ped. Mat. Med. (= Dioscourides Pedianus, Peri hyles iatrikes) Kullanılan Çeviri: Dioscourides Pedianus. De Materia Medica: Being an Herbal with many other medicinal materials. Ed. T. A. Osbaldeston. Johannesburg 2000.
• Eutr. (= Eutropius, Breviarum Historiae Romanae) Kullanılan Çeviri: Eutropius, Roma Tarihinin Özeti. Çev. Ç. Menzilcioğlu. İstanbul 2004.
• Hdt. (= Herodotos, Historiai) Kullanılan Çeviri: Herodotos, Tarih. Çev. M. Ökmen. İstanbul 1973.
• Hom. h. (= Homeros, hymni Homerici) Kullanılan Çeviri: Homeros, Homeros İlahileri (Homerik Hymnos’lar). Çev. A. Eti Sina. İstanbul 2008.
• Hom. Il. (= Homeros, Ilias) Kullanılan Çeviri: Homeros, İlyada. Çev. A. Erhat – A. Kadir. İstanbul 2004.
• Hom. Od. (= Homeros, Odysseia) Kullanılan Çeviri: Homeros, Odysseia. Çev. A. Erhat – A. Kadir. İstanbul 2006.
• Ksen. anab. (= Ksenophon, Anabasis) Kullanılan Çeviri: Ksenophon, Anabasis. Çev. T. Gökçöl. İstanbul 1998.
• Paus. (= Pausanias, Periegesis tes Hellados,) Kullanılan Metin ve Çeviri: Pausanias, Description of Greece. Trans. W. H.
• S. Jones. London 1964 –1966 (The Loeb Classical Library) Plin. nat. (= G. Plinius Caecilius Secundus, Naturalis Historia) Kullanılan Metin ve Çeviri: Pliny, Natural History, vols. I-X. Trans. H. R.
• Rackham, W. H. S. Jones – D. E. Eichholz. Cambridge, MassachusettsLondon 1938-1971 (The Loeb Classical Library).
• Plut. (= Plutarkhos, Bioi Paralleloi) Aleks. (Aleksandros), Lyk. (Lykurgos), Sol. (Solon) Kullanılan Metin ve Çeviri: Plutarch, Plutarch’s Lives. Trans. B. Perrin. London – New York 1959 (The Loeb Classical Library).
• Prok. (= Prokopios, bellum Persicum Kullanılan Metin ve Çeviri: Procopius, History of the Wars I-II. Trans. H. B. Dewing. 2005 (http://www.gutenberg.org/ files/16764/16764.txt Erişim Tarihi: 06.06.2017, 15:00).
• Strab. (= Strabon, Geographika)Kullanılan Çeviri: Strabon, Coğrafya (Anadolu XII, XIII, XIV). Çev. A. Pekman. İstanbul 2000.
• Suet. (= Suetonius, The Lives of the Twelve Caesars) Kullanılan Çeviri: Suetonius, On İki Caesar’ın Yaşamı. Çev. F. Telafar –G. Özaktürk. Ankara 2008.
• Verg. (= Vergilius Maro, Aeneid) Kullanılan Çeviri: Vergilius, Aeneas. Çev. İ. Z. Eyüboğlu. İstanbul 2010.
• Vitr. (= Vitruvius, De Architectura) Kullanılan Çeviri: Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap. Çev. S. Güven. İstanbul 2005.
• Abdel-Kareem 2012 O. Abdel-Karem, “History of Dyes Used in Different Historical Periods of Egypt”. Research Journal of Textile and Apparel 16/4 (2012) 79-92.
• Akyürek 2016 T. E. Akyürek, “Andriake: The Port of Myra in Late Antiquity”. Eds. P. Magdalino – N. Necipoğlu, Trade in Byzantium, Papers from the third International Sevgi Gönül Byzantine Symposium, İstanbul 24-27 June 2013. İstanbul (2016) 465-487.
• Alberti 2008 M. E. Alberti, “Murex Shells as Raw Material, The Purple-Dye Industry and Its By-Products. Interpreting the Archaeological Record”. Kaskal 5 (2008) 73-90.
• Alexiou 1991 S. Alexiou, Minos Uygarlığı. Çev. E. T. Tulunay. İstanbul 1991.
• Artüz 1994 M. L. Artüz, “Türkiye Sularında Bulunan Bazı Yumuşakça (Mollusca) Türleri”. Denizler Alemi Popüler Bilim Dergisi (1994) 1-37.
• Aslan – Erdoğan 2015 E. Aslan – L. U. Erdoğan, “Kekova Sualtı Arkeoloji Araştırmaları”. Eds. C.
• Yemişçi, T. E. Çakır, M. G. Beydiz – C. Çoban, 2. Turgut Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Uluslararası Sempozyumu Cilt III 1-4 Kasım 2013. Bodrum (2015) 70-93.
• Aslan 2010a E. Aslan, “Kekova Bölgesi Liman Araştırmaları 2009: Aperlai Limanı”. ANMED 8 (2010) 181-188.
• Aslan 2010b E. Aslan, “Myra Çevresinde Antik Denizcilik ve Sualtı Kültür Kalıntıları”. Ed. N. Çevik, Arkeolojiden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi.Antalya (2010) 257-272.
• Aslan 2011 E. Aslan, Kekova Bölgesi Limanları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi. Konya 2011.
• Avery 1940 W. T. Avery, “The ‘Adoratio Purpurae’ and the Importance of the Imperial Purple in the Fourth Century of the Christian Era”. Memoirs of the American Academy in Rome 17 (1940) 66-80.
• Aygün 2012 Ç. A. Aygün, Andriake Mureks Boya Endüstrisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi. Antalya 2012.
• Aygün 2016 Ç. A. Aygün, Andriake Mureks Boya Endüstrisi/Andriake Murex Dye Industry. İstanbul 2016.
• Baytop 1984 T. Baytop, Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). İstanbul 1984.
• Booker 1997 C. M. Booker, “The Codex Purpureus and Its Role as an Imago Regis in Late Antiquity”. Ed. C. Deroux, Studies in Latin Literature and Roman History 8 (1997) 441-477.
• Boyana 2004 H. Boyana, Priapos Kültü”. Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 35 (2004) 31-44.
• Brinkmann 2006a V. Brinkmann, “Boyalar ve Boyama Teknikleri”. Renkli Tanrılar, Antik Heykel Sanatında Çokrenklilik. İstanbul (2006) 149-153.
• Brinkmann 2006b V. Brinkmann, “Perslilerin Mavi Gözleri, Büyük İskender Dönemi ve Hellenistik Dönem Heykel Sanatında Çokrenklilik”. Renkli Tanrılar, Antik Heykel Sanatında Çokrenklilik. İstanbul (2006) 121-132.
• Brogan – Betancourt – Apostolakou 2002 T. M. Brogan, P. P. Betancourt – V. Apostolakou, “The Purple Dye Industry of Eastern Crete”. Eds. M. L. Nosch – R. Laffineur, Kosmos: Jewellery Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Age. Liège (2002) 187-191.
• Brøns 2017 C. Brøns, “Sacred colours: purple textiles in Greek sanctuaries in the second half of the 1st millenium BC”. Eds. H. L. Enegren – F. Meo, Treasures from the Sea, Sea Silk and Shellfish Purple Dye in Antiquity. Sea-Silk and Shell Purple Dye in Antiquity International Workshop in Lecce, Italy, May 26-28 2013. Oxford (2017) 158-170. Digital Edition: ISBN 978 – 1 – 78570 – 436 – 9 (epub).
• Bruin 1966 F. Bruin, “Royal Purple and the Dye Industries of the Mycenaeans and Phoenicians”. American University of Beirut Festival Book (1966) 295-308.
• Brunello 1973 F. Brunello, The Art of Dyeing in the History of Mankind. Çev. B. Hickey. Vicenza 1973.
• Burke 1999 B. Burke, Purple and Aegean Textile Trade in the Early Second Millenium B.C.”. In Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as he enters his 65th year. Texas (1999) 75-82.
• Bursa 2007 P. Bursa, Antikçağ’da Anadolu’da Balık ve Balıkçılık. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul 2007.
• Carannante 2011 A. Carannante, “Purple Dye Industry Shell Waste Recycling in the Bronze Age Aegean? Stoves and Murex Shells at Minoan Monastiraki (Crete, Greece)”. Ed. C. Çakırlar, Archaeomalacology Revisited: Non-dietary use of molluscs in archaeological settings, Proceedings of the Archaeomalacology Sessions at the 10th ICAZ Conference, Mexico City 2006. Oxford (2011) 9-18.
• Cleland – Davies – Jones 2007 L. Cleland, G. Davies – L. L. Jones, Greek and Roman Dress from A to Z. London and NewYork 2007.
• Cleland 2004 L. Cleland, “The Shellfish Used in Antiquity to Dye Hyacinthe Purple”. Colour in Ancient Meditterranean World, BAR International Series 1267 (2004) 42-44.
• Collins 2012 A. W. Collins, “The Royal Costume and Insignia of Alexander the Great”. American Journal of Philology 133/3 (2012) 371-402.
• Connor 2011 C. L. Connor, Bizans’ın Kadınları. Çev. B. Cezar. İstanbul 2011.
• Conroy 1921 E. Conroy, The Symbolism of Colour. London 1921.
• Constantinidis – Karali 2014 D. Constantinidis – L. Karali, “Designing a Database to Trace Purple Dye Trade Routes during the Historical Period in Greece”. Eds. C. Alfaro – M. Tellenbach-J. Ortiz, Production and Trade of Textiles and Dyes in the Roman Empire and Neighbouring Regions, Actas del IV Symposium Internacional sobre TextilesyTintes del Mediterráneo en el mundo antiguo. Valencia, 5 al 6 de noviembre, 2010. Valencia (2014) 143-148.
• Çakalgöz – Eltez 2014 S. Y. Çakalgöz – S. Eltez, “Ceroplastes Rusci L. (Hemiptera, Coccidae) Dişi Bireylerinin Kabuklarından Antik Dönemlerde Kullanılan Boya Çıkarma Yöntemleri ile Boya Eldesi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17 (2014) 39-44.
• Çakırlar – Becks 2009 C. Çakırlar-R. Becks, “Murex Dye Production at Troia, Assesment of Archaeomalacological Data from Old and New Excavation”. Studia Troica 18 (2009) 87-103.
• Çevik – Bulut – Aygün 2014 N. Çevik, S. Bulut –Ç. A. Aygün, “Myra’nın Limanı Andriake”. Byzas 19/I (2014) 225-243. Çevik 2015 N. Çevik, Lykia Kitabı. İstanbul 2015.
• Deighton 1999 H. J. Deighton, Eski Roma Yaşantısında Bir Gün. Çev. H. Kökten Ersoy. İstanbul 1999.
• Deighton 2005 H. J. Deighton, Eski Atina Yaşantısında Bir Gün. Çev. H. Kökten Ersoy. İstanbul 2005.
• Demirbağ – Dölen 2015 Ç. Demirbağ – E. Dölen, “Deniz kabuklarında bulunan indigoid boyarmaddelerin metal etkileşimlerinin spektrofotometrik yöntemle incelenmesi”. Marmara Pharmaceutical Journal 19 (2015) 116-120.
• Doxiadis 1995 E. Doxiadis, The Mysterious Fayum Portraits: Faces from Ancient Egypt. London 1995.
• Droysen 2000 J. G. Droysen, Büyük İskender II. Çev. B. Candemir. İstanbul 2000.
• Elliott 2008 C. Elliott, “Purple Past: Color Codification in the Ancient World”. Law & Social Inquiry 33/1 (2008) 173-194.
• Ertekin 2007 E. Ertekin, “Roma Çağında Hierapolis ve Laodikeia’da Tekstil ve Tekstil Sektöründeki Meslek Örgütleri”. Eds. A. Özçelik, M. Y. Ertaş, Y. Kılıç, Y. Avcı, S. İnan – S. Parlaz, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler I. Denizli (2007) 31-41.
• Eyüboğlu – Okaygün – Yaraş 1983 Ü. Eyüboğlu, I. Okaygün – F. Yaraş, Doğal Boyalarla Yün Boyama, Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler. İstanbul 1983.
• Ferrara 2017 B. Ferrara, “ ‘A Lydian chiton with a purple fringe…’: The gift of the garment to the Hera of Samos and Hera of Sele”, Eds. H. L. Enegren – F. Meo, Treasures from the Sea, Sea Silk and Shellfish Purple Dye in Antiquity. SeaSilk and Shell Purple Dye in Antiquity International Workshop in Lecce, Italy, May 26-28 2013. Oxford (2017) 171-187.
• Forbes 1956 R. J. Forbes, Studies in Ancient Technology Vol. IV. Leiden 1956
• Forstenpointer et al. 2007 G. Forstenpointner, U. Quatember – A. Galik -G. Weissengruber - A. Konecny, “Purple-Dye Productions in Lycia-Results of an Archaeozoological Field Survey in Andriake (South-West Turkey)”. Oxford Journal of Archaeology 26/2 (2007) 201-214.
• Freed 1941 D. M. Freed, Trade Routes of the Roman Empire. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kanada 1941.
• Freeman 2003 C. Freeman, Mısır, Yunan ve Roma. Çev. S. K. Angı. Ankara 2003.
• George 2008 M. George, “The ‘Dark Side’ of the Toga”. Eds. J. Edmonson-A. Keith, Roman Dress and the Fabrics of Roman Culture. London (2008) 94-112.
• Gillis 2010 C. Gillis, “The Color Purple”. Eds. F. Faegersten, J. Wallensten – I. Östenberg, Tankemönster En festskrift till Eva Rystedt (2010) 84-91.
• Giner – Nieto 2017 C. A. Giner – J. F. Nieto, “ ‘Purple Wars’: fishing rights and political conflicts concernig the production of marine dyes in Hellenistic Greece”, Treasures from the Sea, Sea Silk and Shellfish Purple Dye in Antiquity. Sea-Silk and Shell Purple Dye in Antiquity International Workshop in Lecce, Italy, May 26-28 2013. Oxford (2017) 212-226.
• Giner 2013 C. A. Giner, “Purple and Aristocracy: Colour, Blood and Luxury as Social Identifiers in Antiquity”. Eds. C. A. Giner, J. O. García – M. J. M. García, Luxury and Dress: Political Power and Appearance in the Roman Empire and Its Provinces. València (2013) 75-98.
• Higgins 2005 R. Higgins, Minoan and Mycenaean Art. London 2005.
• Hohlfelder – Vann 1998 R. L. Hohlfelder – R. Vann, “Uncovering the Maritime Secrets of Aperlae, A Coastal Settlement of Ancient Lycia”. Near Eastern Archaeology 61/1. (1998) 26-37.
• Hurschmann 1999 R. Hurschmann, Der Neue Pauly Enzyklopädie der Antike, Band 6: Iul-Lee. (1999) 505-513.
• İznik 2011 E. İznik, “İmparator Diocletianus’un Tavan (En Yüksek) Fiyatlar Fermanı”. Tarih Araştırmaları Dergisi XXX/49 (2011) 97-130.
• Jenner 1910 H. Jenner, Christian Symbolism. London 1910.
• Jensen 1963 L. B. Jensen, “Royal Purple of Tyre”. Journal of Near Eastern Studies 22/2 (1963) 104-118.
• Kanold 2017 I. B. Kanold, “Dyeing wool and sea silk with purple pigment from Hexaplex Trunculus”. Eds. H. L. Enegren – F. Meo, Treasures from the Sea, Sea Silk and Shellfish Purple Dye in Antiquity. Sea-Silk and Shell Purple Dye in Antiquity International Workshop in Lecce, Italy, May 26-28 2013. Oxford (2017) 100-107. Digital Edition: ISBN 978 – 1 – 78570 – 436 – 9 (epub).
• Karadağ 2007 R. Karadağ, Doğal Boyamacılık. Ankara 2007.
• Kırımlı 2011 R. H. Kırımlı, Büyük İskender’in Liderlik Sırları. İstanbul 2011.
• Kitab-ı Mukaddes 1996 Kitabı Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit(Tevrat ve İncil), İbrani, Kildani ve Yunani Dillerinden Son Tashih Edilmiş Tercümedir. Stuttgart 1996.
• Koren 2005 Z. C. Koren, “The First Optimal All-Murex All-Natural Purple Dyeing in the Eastern Mediterranean in a Millennium and a Half”. Dyes in History and Archaeology 20 (2005) 136-149.
• Korfmann 2002 M. Korfmann, “2000 Yılı Troia Kazı Sonuçları”. Kazı Sonuçları Toplantısı 23/I. Ankara (2002) 1-10.
• Kremer 2017 C. Kremer, “The Spread of purple dyeing in the Eastern Mediterranean – a transfer of technological knowledge?”. Eds. H. L. Enegren – F. Meo, Treasures from the Sea, Sea Silk and Shellfish Purple Dye in Antiquity. Sea-Silk and Shell Purple Dye in Antiquity International Workshop in Lecce, Italy, May 26-28 2013. Oxford (2017) 141-157. Digital Edition: ISBN 978 – 1 – 78570 – 436 – 9 (epub).
• Le Roux 2011 P. Le Roux, Roma İmparatorluğu. Çev. İ Yerguz. Ankara 2011. Leadbetter 2003 B. Leadbetter, “Diocletian ant the Purple Mile of Aperlae”. Epigraphica Anatolica 36 (2003) 127-136.
• Magie 2002 D. Magie, Anadolu’da Romalılar 2, Batı Anadolu ve Zenginlikleri. Çev. N. Başgelen – Ö. Çapar. İstanbul 2002.
• Melo 2009 M. J. Melo, “History of Naturel Dyes in the Ancient Meditterranean World”. Eds. T. Bechtold-R. Mussak, Handbook of Natural Colorants (2009) 3-20.
• Moscati 2004 S. Moscati, Fenikeliler. Çev. S. Gül. Ankara 2004.
• Piening 2006 H. Piening, “Görkemli Bir Miras, İstanbul’daki ‘İskender Lahdi’nin Renkleri”. Renkli Tanrılar, Antik Heykel Sanatında Çokrenklilik. İstanbul (2006) 133-134.
• Pulak 2006 C. Pulak, “Uluburun Batığı”, Uluburun Gemisi, 3000 Yıl Önce Dünya Ticareti. İstanbul (2006) 57-104.
• Reese 1987 D. D. Reese, “Bronze Age Purple-Dye Production in the Mediterranea Basin”. BSA 82 (1987) 201-206.
• Reese 2010 D. S. Reese, “Shells from Sarepta (Lebanon) and East Mediterranean Purple-Dye Production”. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 10/1 (2010) 113-141.
• Reinhold 1969 M. Reinhold, “On Status Symbols in the Ancient World”. The Classical Journal 64/7 (1969) 300-304.
• Ritti 2006 T. Ritti, Phyygia Hierapolis’i (Pamukkale) Eski Yazıtlar Rehberi. Çev. N. Fırat. İstanbul 2006.
• Ruscillo 2005 D. Ruscillo, “Reconstructing Murex Royal Purple and Biblical Blue in the Aegean”. Eds. D. E. Bar – Y. Mayer, Archaemalacology Molluscs in Former Environments of Human Behaviour. Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology Oxford (2005) 99-106.
• Ruscillo 2006 D. Ruscillo, “Faunal Remains and Murex Dye Production”. Kommos V (2006) 776-840.
• Schaff 2005 P. Schaff, The Twelve Patriarchs, Excerpts and Epistles, The Clementia, Apocrypha, Decretals, Memoirs of Edessa and Syriac Documents, Remains of the First Age. Edinburgh 2005.
• Smith 2012 J. M. Smith, Antik Yunan Kadın Kıyafetleri. Çev. İ. Dağlı. Ankara 2012.
• Stieglitz 1994 R. R. Stieglitz, “The Minoan Origin of Tyrian Purple”. The Biblical Archaeologist 57/1 (1994) 46-54.
• Stone 2001 S. Stone, “The Toga, From National to Ceremonical Costume”. Eds. J. L. Sebesta – L. Bonfante, The World of Roman Costum. London (2001) 13-45.
• Şeki 1985 M. Şeki, Eski Yunan’da ve Roma’da Günlük Giysiler.Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul 1985.
• Şimşek – Okunak – Bilgin 2011b C. Şimşek, M. Okunak – M. Bilgin, Laodikeia Nekropolü (2004-2010 Yılları) Laodikeia Çalışmaları 1. Ed. C. Şimşek. İstanbul 2011.
• Şimşek – Sezgin 2011a C. Şimşek – M. A. Sezgin, “Laodikeia Kuzey Tiyatrosu”. Olba XIX (2011) 173-201.
• Şimşek 2013 C. Şimşek, Laodikeia (Laodicea ad Lycum), Laodikeia Çalışmaları 2. İstanbul 2013.
• Takmer 2006 B. Takmer, Lex Portorii Provinciae Lyciae: Lykia Eyaleti Gümrük Yasası. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi. Antalya 2006.
• Tekkök 2013 B. Tekkök, “Antik Çağda Boya Kullanımı”. Ed. G. Kökdemir, Orhan Bingöl’e 67. Yaş Armağanı. Ankara (2013) 631-640.
• Votruba 2006 D. Ş. Votruba, M.Ö. 2. Binde Batı Anadolu’nun Deniz Ticareti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi. Ankara 2006.
• Wolk – Frimer 2010 J. L. Wolk –A. A. Frimer, “Preparation of Tyrian Purple (6,6I -Dibromoindigo): Past and Present”. Molecules 15/8 (2010) 5473-5508.
• Yakar 1966 N. Yakar, Renkli Türkiye Bitkiler Atlası III. Fasikül. İstanbul 1966.
• Yıldız 1993 N. Yıldız, Eski Çağda Deri Kullanımı ve Teknolojisi. İstanbul 1993.
• Yıldız 2014 N. Yıldız, Eskiçağda Yazı Malzemeleri ve Kitabın Oluşumu. Ankara 2014.
• Ziderman 1990 I. I. Ziderman, “Seashells and Ancient Purple Dyeing”. Biblical Archaeologist 52 (1990) 98-101.
• Ziderman 2001 I. I. Ziderman, “Purple Dyeing in the Ancient Mediterranean World: Characterisation of Biblical Tekhelet”. Lecture Text. (Lecture delivered before the International Conference on Colours in Antiquity (11th September 2001). Edinburgh 1-9.
• Kaynak: http://www.tekhelet.com/pdf/ziderman_icca.pdf