Yeni Bir Selçuklu Kitabesi Işığında Emîr Mübârizeddîn Ertokuş’un Antalya’daki Faaliyetleri

Yıl 2024, Cilt: 12, 217 - 230, 11.06.2024

Mahmut Demir

Öz

Antalya Selçuklular tarafından 1207 yılında fethedilmiş ve bir Müslüman-Türk şehri haline getirilmiştir. Şehir 1215 yılında yaşanan bir iç isyan ile Selçuklu hâkimiyetinden çıkmış ve kısa süre sonra 1216 yılı başlarında Selçuklular tarafından ikinci kez fethedilmiştir. Antalya, özellikle ikinci fetihten sonra yoğun imar faaliyetlerine sahne olmuş ve önemli bir liman kenti olarak gelişimini sürdürmüştür. Gerek 1207, gerekse de 1216 yılındaki fetihten sonra şehrin idaresi önde gelen Selçuklu emîrlerinden Mübârizeddîn Ertokuş’un uhdesine verilmiştir. Selçuklu devlet mekanizmasındaki gulam kökenli ve en kıdemli emîrlerden olan Mübârizeddîn Ertokuş’un Antalya’ya iki kez Sübaşı olarak atanması devletin şehre verdiği önemi de gözler önüne sermektedir. Antalya Etnografya Müzesi’nde birkaç yıl önce bulunan yeni bir Selçuklu kitabesi, Mübârizeddîn Ertokuş’un bilinenden daha uzun bir süre Antalya Sübaşılığı yaptığını ve bizzat kendisinin de şehirde imar faaliyetlerinde bulunduğunu ortaya koymuştur. Dahası bu kitabenin emîr Mübârizeddîn Ertokuş’un vakfiye kaydı vasıtasıyla Antalya’da yaptırdığı bilinen, ancak günümüze ulaşamayan camisinin somut bir delili olması da kuvvetle muhtemeldir. Antalya Etnografya Müzesi’nde 2018/26 envanter numarası ile sergilenen kireçtaşından mamul kitabe, 5 satırlık Arapça bir inşa kitabesidir. Hicri 618 senesinde (miladi 1221/1222) yapılan bir binaya aittir. Çalışmamız kapsamında Emîr Mübârizeddîn Ertokuş hakkında genel bilgiler verilmiş, kendisinin Antalya’daki faaliyetleri ele alınmış ve yeni bulunan kitabenin Antalya ve Selçuklu Tarihi açısından sağladığı yeni veriler ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Antalya, Türkiye Selçukluları, Mübârizeddîn Ertokuş, I. Alâeddîn Keykubâd, Kitabe

The Activities of Amir Mubariz-al-din Ertokus in Antalya in the Light of a New Seljuq Inscription

Öz

Antalya was conquered by the Seljuqs in 1207 and became a Muslim-Turkish city. The city fell from Seljuq rule in 1215 due to an internal rebellion and was conquered for the second time by the Seljuqs in early 1216. Especially after the second conquest, Antalya witnessed intensive construction activities and continued its development as an important harbour city. After the conquest in both 1207 and 1216, the administration of the city was entrusted to Mubariz al-din Ertokus, one of the leading Seljuq amirs. The fact that Mubariz al-din Ertokus, one of the most senior amirs of gulam origin and one of the most senior amirs in the Seljuqs state mechanism, was twice appointed as military governor in Antalya reveals the importance the state attached to the city. A new Seljuqs inscription found a few years ago in the Antalya Ethnography Museum reveals that Mubariz al-din Ertokus was the military governor of Antalya for a longer period of time than previously known, and that he himself was involved in construction activities in the city. Moreover, it is highly probable that this inscription is a tangible evidence of the mosque, which is known to have been built by amir Mubariz al-din Ertokus in Antalya through his waqfiyyah, but which has not survived to the present day. The limestone inscription exhibited in Antalya Ethnography Museum with inventory number 2018/26 is a 5-line Arabic construction inscription. It belongs to a building built in 618 AH (1221/1222 AD). Within the scope of our study, general information about Amir Mubariz al-din Ertokus was given, his activities in Antalya were discussed and new data provided by the newly found inscription in terms of Antalya and Seljuq History were revealed.

Anahtar Kelimeler

Antalya, Seljuqs of Türkiye, Mubariz al-Din Ertokus, Alâ al-din Kayqubâd I, Inscription

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmûd. 1977, Selçuknâme II. Haz. E. Merçil. İstanbul.
• Artuk İ. & Artuk C. 1987, “Bazı Önemli Kitabeler”. Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Şerif Baştav’a Armağan XXXV/2, 15-24.
• Aslanapa O. 1957, “Selçuk Devlet Adamı Mübarizüddin Ertokuş Tarafından Yaptırılan Âbideler”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi II/I, 97-111.
• Atik N. 2018, “Antalya İli Anadolu Selçuklu Dönemi Kayıp Taş Kitâbeleri”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 10, 111-158.
• Beyazal M. 2019, Antalya ve Çevresinde Bulunan Selçuklu ve Beylikler Dönemi Yapı Kitabeleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi. Antalya.
• Cahen C. 2012, Osmanlılardan Önce Anadolu. Çev. E. Üyepazarcı. İstanbul.
• Çakmak A. & Yağcı M. 2017, “Mübârizüddîn Ertokuş ve Osmanlı Dönemi Atabey Medresesi Evkâfı”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19/1, 59-81.
• Çulpan C. 2002, Türk Taş Köprüleri Ortaçağ’dan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara.
• Dayar E. 2022, “Antalya Kaleiçi Panhagia Kilisesi ve Câmi-i Cedid”. Belleten 86/306, 533-566.
• Demir M. 2018, “Antalya’nın Türkiye Selçukluları Tarafından Fethi”. Cedrus VI, 555-572.
• Demir M. 2022, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi (1237-1246). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Demirci D. 2007, “Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı”. Ed. H. Acun, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. Ankara, 123-139.
• Demirci D. 2018, Ertokuş Kervansarayı. Isparta.
• Doğan N. Ş. 2010, “Selçuklu Döneminde Siyasi ve Bani Kimliği İle Mübarizeddin Ertokuş”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 27/1, 231-251.
• Duggan T. M. P. 2011, “Some Localizations in Western Cilicia Relating to the 1225 Campaign of Sultan Alaed-Din Keykubat”. Ed. M. Kadiroğlu, Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ V. Ankara, 221-238.
• Durukan A. 1995, “Ertokuş Külliyesi”. İslam Ansiklopedisi 11. Ankara, 313-314.
• Erdem İ. 1993, “Bir Ortaçağ Kenti Antalya: Geç Antik Dönem’den Selçukluların Sonuna Genel Bir Yaklaşım II”. Adalya VI, 293-303.
• Flemming B. 2018, Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, Pisidya ve Likya’nın Tarihî Coğrafyası. Çev. H. T. Bağçeci. Ankara.
• Geyikoğlu H. 2002, “Antalya’nın İlk Türk Mülki Amiri ve Kumandanı Mübarizettin Ertokuş’un Faaliyetleri ve Eserleri”. Adalya V, 187-201.
• Gök H. İ. 2009, “Alaaddin Keykubad’ın İç-İl (Kilikya)’deki Ermeniler Üzerine Düzenlediği Sefer ve Mavga Kalesi”. Ed. Y. Özdemir, Mersin Sempozyumu Bildirileri III. Mersin, 2057-2072.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. 2018, Târih-i Güzide. Çev. M. Öztürk. Ankara.
• Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî İbn Bîbî. 1941, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi İbn Bibi’nin Muhtasar Selçuknamesinden. Çev. M. Nuri Gençosman. Ankara.
• Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî İbn Bîbî. 1951, El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye Tıpkıbasım. Haz. A. S. Erzi. Ankara.
• Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî İbn Bîbî. 1996, El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye I. Çev. M. Öztürk. Ankara.
• Kaya S. 2006, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi (1192-1211). Ankara.
• Kaymak G. 2009, Antalya Cumanın Câmii, Mimari Tarihi ve Bizans Kökeni, Rölöve-Yapı Analiz-Anıt Koruma ve Bakımı. İstanbul.
• Kaymaz N. 2009, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Giyâsü’d-dîn Keyhüsrev ve Devri. Ankara.
• Kerîmüddin Mahmud el-Aksarayî. 2000, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr. Çev. M. Öztürk. Ankara.
• Kesik M. 2006, “Antalya’ya Yapılan İlk Akınlar ve Şehrin Selçuklu Hâkimiyeti Altına Girmesi”. Yay. Haz. N. Ekinci & H. Akın, Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu Bildirileri. Antalya, 1-8.
• Koca S. 1997, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220). Ankara.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. 2017, Câmiü’d-Düvel II. Çev. A. Öngül. İstanbul.
• Özden B. 2005, “Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus’un “Sınır Şehri Anlatya” Lâkaplı ve Hicri 661 Tarihli Sikkesi”. Türk Nümismatik Derneği Bülteni Sevgi Gönül Hatıra Sayısı. İstanbul, 69-70.
• Peacock A. C. S. 2010, “Kırım’a karşı Selçuklu Seferi ve Alaaddin Keykubad’ın Hâkimiyetinin İlk Yıllarındaki Genişleme Politikası”. Çev. M. Keçiş & A. Mıynat. Tarih Araştırmaları Dergisi XXIX/47, 243-265.
• Redford S. & Leiser G. 2008, Taşa Yazılan Zafer Antalya İç Kale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi. Çev. İ. Türkoğlu. İstanbul.
• Taneri A. 1995, “Ertokuş”. İslam Ansiklopedisi 11. Ankara, 312-313.
• Tekindağ Ş. 1949, “Alâüddin Keykubâd ve Halefleri Zamanında Selçuklu-Küçük Ermenistan Hududları”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi I/1, 29-34.
• Turan O. 1947, “Selçuk Devri Vakfiyeleri II Mübârizeddin Er-tokuş ve Vakfiyesi”. Belleten XI/43, 415-445.
• Turan O. 1958, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara.
• Turan O. 1971, Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul.
• Uyumaz E. 2003, Sultan I. Alaeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1220-1237). Ankara.
• Uzunçarşılı İ. H. 1932, Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdirdeki Kitabeler. Ankara.
• Uzunçarşılı İ. H. 1933, “Teke Oğulları”. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi 1, 95-98.
• Yazıcızâde Ali. 2017, Tevârih-i Al-i Selçuk. Haz. A. Bakır. İstanbul.
• Yılmaz L. & Tuzcu K. 2010, Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri. Haarlem.