Saraybosnalı Molla Mustafa'nın (c. 1730-1809) Vakayinamesi: Toplumu Gözlemlemek, Kendini İfade Etmek

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 124 - 154, 30.06.2024

Kerima Filan

Öz

Bu çalışma yazarın, 18. yüzyılda kaleme aldığı mecmuasında rastlanan ben-anlatıları nitelikli notlarına odaklanmaktadır. Yazar Molla Mustafa (1730 civarı – 1809) mecmuasında yaşadığı zamanın Saraybosna'sında meydana gelen bazı toplumsal olaylar, doğa olayları gibi çeşitli konulara yer vermiştir. Bununla paralel olarak mecmuanın ikinci bölümünde vefat eden Saraybosna sakinlerini kronolojik olarak kaydetmiştir ki bu iki bölüm – olup bitenler (vakayiname) ile ölümler (vefeyat) – eserinin en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bundan önceki çalışmalarda Molla Mustafa'nın kaleme aldığı notların; 18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nun bir bölgesinde günlük yaşamı nasıl hafızada korudukları gösterilmeye çalışılmıştır.
Bu çalışmanın amacı, öncelikle kendi kendinden bahsettiği notlarını okuyarak Molla Mustafa'nın kimliğini mümkün olduğu ölçüde tanımaktır. Yazarın tasavvuf ilmiyle uğraşmaya kendini ne nekadar verdiği gösterilmektedir. Molla Mustafa'nın dünyaya bakışının, onun iç dünyasının, tasavvuf öğretileriyle belirlendiğine işaret eden doğa olayları konulu birçok notlara rastlanmaktadır. Kendisinin günlük yaşamda insanlara karşı davranışlarına, yaptığı işlere karşı tutumuna dair bilgi içeren notlar – bir camide imam ve hatip idi, aynı zamanda bir kâtib-i âm olarak da çalışmıştır – iç ve dış yaşamını denge içinde tutmaya çalışan bir kişiyi ortaya çıkarmaktadır. Daha sonra çalışmada Molla Mustafa'nın toplumsal olaylara ve insanların davranışlarına ilişkin kendi yorum ve görüşlerini dile getirdiği notlar üzerine odaklanmaktadır. Yazarın, kendi sufi kimliğiyle yaşadığı zaman ve ortamda hangi olayların kayda geçirilmesini önemli gördüğü, hangi olaylar ve insan davranışları hakkında kendi görüşünü kâğıda aktardığı, bu notlarda kendini nasıl sunduğu ve konumlandırdığı irdelenmektedir. Sonuçta o zaman insanının topluma ve temel insani değerlere karşı tavrını nasıl ifade ettiğine dair bazı genel gözlemler ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı devleti, 18. yüzyıl, vakayiname, ben-anlatıları, Molla Mustafa, kimliği, kendiliği

Book of Events by Mulla Mustafa from Sarajevo (c. 1730 – 1809): To observe the society, to express oneself

Öz

The paper explores Mulla Mustafa Basheski’s notes (mecmua) from the 18th century which have a character of self-narratives. In his notes, Mulla Mustafa Basheski recorded (c. 1730-1809) information on different topics about everyday life in Sarajevo during his lifetime, such as descriptions of various events and natural phenomena. In the second part of mecmua, he chronologically recorded names of the deceased citizens of Sarajevo. Therefore, these two parts of mecmua—recorded events (vakayiname) and obituary notes (vefeyat) comprise the majority of the content of his opus. In previous scholarly research on Mulla Mustafa Basheski’s notes it was illustrated how they keep record of the 18th century everyday life in one part of the Ottoman Empire.
The primary aim of this paper is to, as much as it is possible, get acquainted with the identity of Mulla Mustafa Basheski by reading his notes about himself. To which degree the author was dedicated to studying Islamic mysticism (tasavvuf) will also be discussed. A great number of his notes about natural phenomena indicate that the author’s worldview and his inner life were determined by the teachings of tasavvuf. The notes that contain information about Mulla Mustafa Basheski’s conduct in everyday life and his work ethics—he served as an imam and a hatib in one mosque while also working as a public scribe—reveal that he was an individual who was striving to maintain his inner and outer life balance. The paper then focuses on the notes in which Mulla Mustafa Basheski expresses his commentaries and views about social events and human behaviour. Therefore, it will be observed which events in his surroundings the author deemed significant as a Sufi, or relevant to be recorded, about which events and actions of people he gave his opinion, how he represented himself in the notes, and what was his stance towards the content recorded. Concluding and general remarks are given about how an individual living in the 18th century expressed attitude towards the society and fundamental human values.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, 18th century, book of events, self-narratives, Mulla Mustafa, identity, selfhood

Kaynakça

• Akyıldız, Ali. “İnsanı Yazmak: 19. Yüzyıl Osmanlı Biyografi Yazıcılığı ve Problemleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Osmanlı Araştırmaları 50 (2017): 219-241.
• Ariès, Philippe. “Za jednu istoriju privatnog života.” Istorija privatnog života. Editör- ler Philippe Ariès & Georges Duby. Çeviren Ljiljana Mirković, 5-19. Beograd: Clio, 2002.
• Aydın, S. Mehmet. “İnsân-i kâmil.” TDV İslam Ansiklopedisi 22: 330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bilge, L. Mustafa. “Mustafa Paşa Buşatlı,” TDV İslam Ansiklopedisi 31: 344-345. An- kara: TDV Yayınları, 2020.
• Braude, Benjamin, and Bernard Lewis, eds. Kršćani i Jevreji u Osmanskoj carevini: funkcioniranje jednog pluralnog društva. Çeviren Mirza Sarajkić & Ahmet Alibašić. Sarajevo: Centar za napredne studije (CNS), 2009.
• Buturović, Đenana. Morići: Smisao sjećanja i pamćenja. Sarajevo: IP Svjetlost d.d., 2009.
• Chartier, Roger. “Zapis i njegove primene.” Istorija privatnog života. Editör Philippe Ariès & Georges Duby, 100-142. Çeviren Ljiljana Mirković. Beograd: Clio, 2002.
• Chittick, William C. Sufijski put spoznaje. Ibn al-’Arabijeva metafizika imaginacije. Çeviren Rešid Hafizović. Sarajevo: Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, 2021.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sabır.” TDV İslam Ansiklopedisi 35: 337-339. İstanbul: TDV Yayın- ları, 2008.
• Demirci, Kürşat ve Ferhat Koca. “Haram.” TDV İslam Ansiklopedisi 16: 97-104. İstan- bul: TDV Yayınları, 1997.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd.” TDV İslam Ansiklopedisi 42: 431-435. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Emecen, Feridun M. “Osmanlı Kronikleri ve Biyografi.” İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999): 83-90.
• Faroqhi, Suraiya. “Ein Istanbuler Derwisch des 17. Jahrhunderts, seine Familie und seine Freunde: Das Tagebuch des Seyyid Hasan.” Selbstzeugnisse in der Frühen Neuzeit: Individualisierungsweisen in interdisziplinärer Perspektive. Editör Kas- par von Greyerz. Munich: De Gruyter Oldenbourg, 2007. 113-126.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Öz.ne’nin Kıyâmı: ‘Ben’, ‘Biz’ ve ‘Kendilik’ Hakkında Nazarî Bir Çö- zümleme.” Ceride 1, no. 1 (2023): 45-63.
• Felman, Shoshana. Skandal tijela u govoru: Don Juan s Austinom ili zavođenje na dva jezika. Çeviren G. Popović. Zagreb: Naklada Mir, 1993.
• Filan, Kerima, haz. Saraybosnalı Molla Mustafa’nın Mecmuası. Sarajevo: Connectum 2011.
• —, “Religious Puritans in Sarajevo in the 18th Century.” OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 33 (2014): 43-62.
• Filipović, Nenad. “Oko kuge u Bosni 1763-1764. godine.” Prilozi 49 (2020): 45-87. Finci, Predrag. Osobno kao tekst. Zagreb: Izdanja antibarbarus, 2011.
• Geertz, Clifford. Yerel Bilgi. Çeviren Kudret Emiroğlu. Ankara: Dost Kitabevi, 2007. Hafizović, Rešid. Temeljni tokovi sufizma. Sarajevo: Bemust, 1999.
• Jolles, André. Jednostavni oblici. Çeviren Vladimir Biti. Zagreb: Biblioteka 1978.
• Kafadar, Cemal. “Ben ve Başkaları: On Yedinci Yüzyıl İstanbulu’nda Bir Dervişin Gün cesi ve Osmanlı Edebiyatında Birinci Ağızdan Anlatılar.” Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun. İstanbul: Metis, 2010: 30-71.
• Karahasanoğlu, Selim. Kadı ve Günlüğü: Sadreddînzade Telhisî Mustafa Efendi Günlüğü (1711-1735) Üstüne Bir İnceleme. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• —, “Ben-Anlatıları: Tarihsel Kaynak Olarak İmkânları, Sınırları.” TUHED (Turkish History Education Journal) 8, no.1 (2019): 211-230.
• Kellner-Heinkele, Barbara. “Bir Osmanlı Kadısının Girit’te Çektiği Çileler.” Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler. Editör Elizabeth Zachariadou: 200-8. Çeviren Gül Çağalı Güven ve Saadet Öztürk. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Khoury, Dina Rizk. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Merkez ile Taşradaki Güç Sahipleri Arasındaki İlişkiler.” Türkiye Tarihi 1603–1839: Geç Osmanlı İmparatorluğu, cilt 3. Editör Suraiya Faroqhi, 171–93. Çeviren Fethi Aytuna. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Kılıç, Erol. “İbnü’l-Arabî Muhyiddin.” TDV İslam Ansiklopedisi 20: 493-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kutluer, İlhan. “İlim.” TDV İslam Ansiklopedisi. 22: 109-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Moran, Džo. Čitanje svakodnevnice. Svakodnevnica i njena značenja. Çeviren Vladimir Aranđelović. Beograd: Biblioteka XX vek, 2011.
• Mujezinović, Mehmed. “Turski natpisi u Sarajevu iz 16. vijeka.” Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom 2 (1952): 95–114.
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf.” TDV İslam Ansiklopedisi 40: 119-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, 1971.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700–1850). Çeviren Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Peirce, Leslie. “Maddi Dünya: İdeolojiler ve Sıradan Şeyler.” Erken Modern Osmanlılar (İmparatorluğun Yeniden Yazımı). Editör Virginia H. Aksan ve Daniel Goffman, 285–312. Çeviren Onur Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Sajdi, Dana. Şamlı Berber. 18. Yüzyıl Biladü’ş-Şam’ında Yeni Okuryazarlık. Çeviren Defne Karakaya. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. Çeviren Ergün Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı, 2004.
• Schulze, Winfried. “Ego-Dokumente: Annäherung an den Menschen in der Geschich- te? Vorüberlegungen für die Tagung ‘Ego –Dokumente‘.” BAND 2 Ego Dokumen- te: Annäherung an den Menschen in der Geschichte. Editör Winfried Schulze, 11- 30. Berlin: Akademie Verlag, 1996.
• Sućeska, Avdo. “Seljačke bune u Bosni u XVII i XVIII stoljeću.” Godišnjak Pravnog fa- kulteta u Sarajevu 13 (1965): 223–239.
• Terzioğlu, Derin. “Tarihi İnsanlı Yazmak: Bir Tarih Anlatı Türü Olarak Biyografi ve Osmanlı Tarihyazıcılığı.” Cogito 29 (2001): 284-296.
• —, “Man in the Image of God in the Image of the Times: Sufi Self-Narratives and the Diary of Niyāzī-i Mıṣrī (1618-94).” Studia Islamica 94 (2002): 139-165.
• —, “Modern Bireyin Peşinde Rönesans: Avrupa ve Müslüman Doğu’da Otobiyografik Metinler.” Toplumsal Tarih 116 (2003): 80-83.
• Uludağ, Süleyman. “Sohbet”, TDV İslam Ansiklopedisi 37: 350-51. İstanbul: TDV Ya- yınları, 2009.
• —, “Tevekkül”, TDV İslam Ansiklopedisi 41: 3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Varlık, Nükhet. “Tâun”, TDV İslam Ansiklopedisi 40: 175-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.