FİRDEVSÜ’L-İKBÂL’DE GEÇEN AĞIRLIK, MESAFE VE UZUNLUK ÖLÇÜ ADLARI

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 48 - 68, 02.07.2018

Sevda Kaman

https://doi.org/10.30804/cesmicihan.433133

Öz

Orta
Asya Türk tarihinin son döneminin en önemli yerli kaynaklarından birisi olan Firdevsü’l-İkbâl, Hîve hanlarından El
Tüzer Han’ın (1804-1806) emri üzerine Kongrat hanedanının ilk tarihçisi Mûnis
ile Mûnis’in ölümünden sonra eserin kalan kısmını (eserin beşte birini) kaleme
alan Âgehî tarafından yazılmış bir tarih kitabıdır. Bu eseri değerli kılan Kongrat sülalesinden olan Muhammed
Emin İnak (1760-1790)’ın, Avaz İnak (1790-1804)’ın, El Tüzer Han (1804-1806)’ın,
I. Muhammed Rahim Han (1806-1825)’ın Harezm’de tahtta bulundukları devirleri aydınlatması
ve son dönem Çağataycasının özelliklerini yansıtmasıdır. Bu çalışmada Firdevsü’l-İkbâl’de geçen ağırlık,
mesafe ve uzunluk ölçü adları incelenmiştir. Çalışmada eserin içeriği ve
müellifleri hakkında kısa bilgiler aktarılmıştır. Eserde geçen ağırlık,
mesafe ve uzunluk ölçü adları; yapı, anlam ve köken bilgisi açısından analiz
edilmiş, dilbilimsel kavram alanları eserden örnek cümleler verilerek ortaya
konmaya çalışılmıştır. Ayrıca eserden hareketle tespit edilen ölçü adlarının
ağızlardaki ve Türkiye Türkçesi ölçünlü dildeki durumları hakkında da bilgiler
verilmiştir.  

Anahtar Kelimeler

Çağatayca, Hive Hanlığı, Firdevsü’l-İkbâl, Mûnis, ölçü adları

Kaynakça

• KAYNAKÇAAKSAN Doğan, (2006), Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlam Bilimi, Ankara: Engin Yayınevi.ARAT Reşit Rahmeti, (1987), Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayi, Babur’un Hatıratı, C. 1-2, Ankara: TTK yay.ATALAY Besim, (1991-1992), Divanü Lugât-it-Türk Tercümesi I-IV, Ankara: TDK yay.ATMACA Emine, (2009), "Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları", Türk Dil Kurumunun Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27. sayı, s. 21-48.AYVERDİ, İlhan ve TOPALOĞLU Ahmet, (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.BREGEL Yuri, (1999), Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Rıza Mirab Agahi, Fırdaws Al-ıqbāl (History of Khorezm), Brill, Leiden-Boston-Köln.CLAUSON S. G., (1960), Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Han, Facsimile Text with an Introduction and Indices, London.----------------------- (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.DOĞAN Levent, (2005), “Türk Dilinde Organ Adları Üzerine Bir İnceleme -Ana ve Ara Temel Kelimeler”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S.1, s. 141-163.ERKAL Mehmet, (1991), “Arşın”, DİA, C. 3, s. 411-413.EREN Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.FAYDA Mustafa, (1993), “Cerib”, DİA, C. 7, s. 402.GÜL Bülent, (2004), Eski Türk Tarım Terimleri, “Ölçüler”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.GÜLENSOY Tuncer, (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.GÜMÜŞATAM Gürkan, (2012), “Eski Türk Tıbbında (XIV-XVI. Yüzyıllar) Ölçüler ve Ölçme Usulleri”, Turkish Studies, 7/1 Volume, Winter, s. 1189-1216.HALAÇOĞLU Yusuf, (1995), “Fersah”, DİA, C. 12, s. 412.---------------------------- (2004). “Menzil”, DİA, C. 29, s. 159-161.HİNZ Walther, (1955, 1990), “İslam’da Ölçü Sistemleri”, Marmara Üniversitesi Yayınları No: 487, (çev. Acar Sevim) İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.KAHYA Hayrullah, (2010), Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-İkbâl (vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.KAMAN Sevda, (2012), Firdevsü’l-İkbâl Giriş-Transkripsiyonlu Metin (156b-336a)-İnceleme-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.KALLEK Cengiz, (1992), “Batman” , DİA, C. 5, s. 199-200.…………………. (2005), “Mil”, DİA, C. 30, s.53-54.…………………. (2005), “Miskal”, DİA, C.30, s.182-183.KÜRKMAN Garo, (2003), Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri, İstanbul: Mas Matbaacılık.MUNİS ve AGEHİ, Firdevsü’l-İkbâl, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, No: T 82.NAZİMÂ Ali ve REŞAD Faik, (2009), (haz. Necat Birinci, Kazım Yetiş, Fatih Andı, Erol Ülgen, Nuri Sağlam, Ali Şükrü Çorok), Mükemmel Osmanlı Lügati, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları: 802. ORAL SEYHAN Tanju, (2004), Zahîrü’d-din Muhammed Bâbur, Mübeyyen Der Fıkıh, (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), İstanbul: Çağrı yayınları.------------------------------ (2007), “Çağatayca İki Zafernâme Tercümesinde Kullanılan Bazı Uzunluk Ölçüsü Birimleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 2, s. 116-145, Ankara.OZAN Meral, (2013), "Beypazarı Halk Kültüründe Ölçü ve Tartı Birimleri", Kültür Evreni, 4 (15), DOI: , ISSN: 1308-6197, s. 25-40. ÖZDEMİR Rıfat, (2003), “Çeşitli Kültürlerde Zamanı Ölçme Faaliyetleri ve Bu Konuda Osmanlı Mahkemelerinin Uygulamaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 143, s. 69-104.ÖZYETGİN Melek, (2003), “Eski Türkçede “Ölçü”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 12-13 Mayıs 2003, (Düzenleyen) A.Ü. DTCF, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ankara; Yayınlandığı yer: Mustafa Canpolat Armağanı, (yay. Aysu Ata, Mehmet Ölmez), s. 195-204.PAKALIN M. Z. , (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, II, III, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.POLATLI Atilla, (2014), 19. Yüzyıl Osmanlı Bilim Hayatında Öncü Bir Matematikçi: Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.REDHOUSE J. W. (1987), Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı yayınları.STEINGASS F., (1892), Comprehensive Persian-English Dictionary (Including the Arabic Words and Phrases to Be Met In Persian Literature) [1892 Baskısının Tıpkıbasımı]ŞEYH SÜLEYMAN, (1298/1881), Lugat‐i Çagatay ve Türkî‐i Osmânî, İstanbul: Mihran Matbaası. ŞİŞMAN R. Şenay, (2012), Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a), İnceleme, Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.ŞENEL Mustafa, (2009), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ölçü Birimleri”, KARADENİZ (Black Sea-Черное Море), Yıl: 3 S. 12, s. 80-93. TAŞKIN Ünal, (2005), Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.Türk Dil Kurumu, (1998), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.TEVFİK Hüseyin, (1299), Yeni Ölçülerin Menafi’ ve İstimâline Dâir Bir Risâle, İstanbul: Mihran Matbaası.TOPARLI Recep, VURAL Hanifi, KARAATLI Recep, (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.ÜŞENMEZ Emek, (2006), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.Elektronik kaynaklar: [24/05/2017] (http://www.ume.tubitak.gov.tr)