Statüleri ve Mahiyetleri Açısından Osmanlı Ekonomisinde Büyük Çiftlikler (18. Yüzyıl)

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 2, 15 - 43, 30.12.2018

Zafer Karademir

https://doi.org/10.30517/cihannuma.505363

Öz

Osmanlı imparatorluğunun iktisadi
yapısı ağırlıklı olarak toprak üzerine inşa edilmiştir. Bu yapıda tarım ve
hayvancılık genelde tımar düzeni içinde faaliyet gösterirken bu alanda kendi
yatırımlarını yapmak isteyen özel girişimci kesimler de boy göstermişlerdir. Bu
sivil gruplardan birisi de büyük çiftlik sahibi sermayedarlardır.

Bu makale, 18. yüzyılda Osmanlı coğrafyasında
tarımsal ve hayvansal üretimin güçlü temsilcilerinden biri olan büyük
çiftliklerin girişken sahiplerini ve onların çiftlik ünitelerinin genel
niteliklerini incelemektedir. Çalışma, büyük çiftliklerin çalışanlarını, gelir
ve giderlerini değerlendirmekte ve bu perspektiften genel üretim- tüketim
düzeninin işleyişine katkılarını irdelemektedir. Makalede sınırları, sahipleri,
statüleri, işlevleri belirlenebilmiş çiftlikler ele alınmaktadır ve çift ile
sürülen küçük zirai alanları içeren, ticari olarak büyümeye müsait olmayan
örnekler araştırmaya dâhil edilmemiştir. Araştırmanın ilgilendiği çiftlikler finansal
olarak genişlemeye dönük faaliyetler içinde olan ve kâr amacı güden özerk ve
özel olanlardır. Çalışmanın arşiv kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer
alan belgelerdir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Yeniçağ, Büyük Çiftlikler, İçyapılar

The Big Farms (Ciftliks) in the Ottoman Economy in Terms of Their Status and Natures (18th Century)

Öz

The Ottoman
Empire’s economic structure was based on land; and within this structure,
agriculture and animal husbandry were conducted within
the timar system, while the civil entrepreneurs who wanted to make
their own investment also appeared. One of these civil groups was the
capital-owners who possessed the big farms. With an investigation of the
general features of these big farms, the study conceptualizes the çiftlik-owners
as the economically strong agents in agricultural production and animal
husbandry across the Ottoman lands. In this context, this study scrutinizes the
workers, the incomes and expenses of the big farms and examines their roles in
the production-consumption system of these units.

It focuses on the farms whose boundaries, owners,
statues and functions were clearly identified. But at the same time it excludes
the units with the limited amount of land plowed by a team of oxen which
were not suitable for a commercial growth. In other words, the farms under
study are autonomous or privately owned farms which were mainly profit-oriented
and commercially driven enterprises. The primary sources of the study are the
documents kept at the prime ministerial Ottoman archives.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Early Modern History, Big Farms, Structures

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Perakende Evraklar İçin Dosya No/Gömlek No; Defter Grupları İçin Defter No/Sayfa No Şeklindedir) Ali Emiri- Sultan Abdülhamid I (AE.SABH. I): 32/2410. Ali Emiri Sultan Mahmud I (AE. SMHD. I): 1, 90/6185. Cevdet Adliye (C. ADL): 12/790, 102/6146. Cevdet Askeri (C. AS): 968/42122. Cevdet Belediye (C. BLD): 57/2830. Cevdet Dahiliye ( C. DH): 319/15943 Cevdet Evkaf (C. EV): 50/2458, 366/18577, 387/19628, 428/21681, 464/23480, 89/24703, 548/27663, 599/30208, 615/31041, 641/32334, 642/32387. Cevdet Maarif (C. MF): 140/6975. Cevdet Maliye (C. ML): 308/12572, 548/22509, 560/23000, 561/23017. Dahiliye Baş Muhasebe Defterleri (D.BŞM.d): 1484.0002/4-11, 12, 13, 14; 3184-1, 2; 4437-3, 4437-2, 3, 4, 5085/4, 5, 6. Dahiliye Bab-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi Beşir Ağa Evkafı (D.HMH.BŞRA.d): 21986/4. Bab-ı Defteri Mevkufat Kalemi Evrakı, (D.MKF.d): 30095/2, 3 ,6, 10, 14, 15. Evkaf Haremeyn Muhasebesi (EV.MHM): 3816/1. Hatt-ı Hümayun(HAT): 20/925. Haslar Mukataası Kalemi (HSK.d): 25779/2-4. Maliyeden Müdevver Defterler ( MAD): 3708/6, 12. Topkapı Sarayından Müdevver Maliye Defterleri (TSMA.d): 4096/1b, 7702/5, 2338/1, 3, 4, 5, 6; 3328/2, 6, 8; 4471, 4805/1, 5920/8, 5920/Poz 5, 6553, 6613/3, 6888/1-2, 7610, 10124/7. Yayınlanmış Ana Kaynaklar Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, (haz. Mithat Sertoğlu), Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1992. Başvuru Eserleri Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2011. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, II, İstanbul 1996. Araştırma ve İncelemeler Arıcanlı, Tosun, “19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet, Toprak ve Emek”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Tarım, (ed. Çağlar Keyder & Faruk Tabak; çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul l 998, s. 128-138. Arslan, İsmail, “19. Yüzyıl Ortalarında Balkanlarda Bir Osmanlı Kasabasının Sosyo-Ekonomik Yapısı: Vulçıtrın”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/2, (Kış 2012), s. 409-424. Barkan, Ö. Lütfi, “Çiftlik”, İslam Ansiklopedisi, III, MEB Yayınları, Eskişehir 1997, s. 392-397. ------ , Türkiye’de Toprak Meselesi Toplu Eserler 1, İstanbul 1980. Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1992. Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, İstanbul 2012, s. 475-479. Hutteroth, Wolf-Dieter, “Ecology of the Ottoman Lands”, The Cambridge of Turkey, (ed. Suraiya N. Faroqhi), Vol.3, Cambridge 2006, s. 18-43. İnalcık, Halil, “Çiftlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8, İstanbul 1993, s. 313-314. ------, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahibi ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Tarım, (ed. Çağlar Keyder & Faruk Tabak; çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 17-35. İslamoǧlu, Huri- Çaǧlar Keyder, “Agenda for Ottoman History”, Review (Fernand Braudel Center), Vol. 1, No. 1, (Summer, 1977), s. 31-55. Kayaoğlu, İsmet, “Beşir Ağa Vakfı, (33 fotokopi, 2 fotoğraf ile)”, Belgeler Türk Tarih BelgeleriDergisi, XI,15 (1986), s. 77- 87. Keyder, Çağlar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var Mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (ed. Çağlar Keyder & Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 1-14. Kornrumpf, Hans-Jürgen, “Südrussland·Und Dıe Krım Um 1740”, Osmanlı Araştırmaları, IX, (1989), s. 235-261. McGowan Bruce, Economic Lift in Ottoman Europe. Taxation, Trade and the Struggle for Land, 1600-1800, Cambridge University Press, 1981. Mingay, G. E., “The Size of Farms in the Eighteenth Century”, The Economic History Review, New Series, Vol. 14, No. 3, (1962), s. 469-488. Moutafchieva, Vera P., Agrarian Relations in the Ottoman Empire in the 15th and 16th Centuries, New York 1988. Nagata, Yuzo & Feridun Emecen, “Bir Âyânın Doğuşu: Karaosmanoğlu Hacı Mustafa Ağa'ya Ait Belgeler”, Belgeler, XXV, Sayı: 29, (2004), s. 1-67. Purgstall, Baron Joseph Von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, VII, Milliyet Yayınları, İstanbul 2010. Savaş, Saim, “Sivas Valisi Dağıstânî Ali Paşa'nın Muhallefâtı: XVIII. Asrın Sonunda Osmanlı Sosyal Hayatına Dâir Önemli Bir Belge”, Belgeler, XV, Sayı: 19, (1993), s. 249-292. Stoianovich, Traian, “Factors in the Decline of Ottoman Society in the Balkans”, Slavic Review, Vol. 21, No. 4, (Dec. 1962), s. 623-632. ------, “Land Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy, 1600-1800)”, The Journal of Economic History, Vol. 13, No. 4, (Autumn, 1953), s. 398-411. Tomich, Dale, “Rethinking the Plantation: Concepts and Histories”, Review (Fernand Braudel Center), Vol. 34, No. 1/2, Rethinking The Plantation: Histories, Anthropologies, And Archaeologies, (2011), s. 15-39. Veinstein, Gilles, “XVI. Yüzyılda Karadeniz’in Kuzeyinde Steplerde Bulunan Osmanlı Kolonizasyon Çiftlikleri”, (çev. Yavuz Cezar), İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 43/1-4, Prof.Dr. S.F. Ülgener’e Armağan, İstanbul 1987, s. 79-109. ------, “Çiftlik Tartışması Üzerine”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Tarım, (ed. Çağlar Keyder & Faruk Tabak; çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 36-56. Zens, Robert, “Provincial Powers: The Rise of Ottoman Local Notables (Ayan)”, History Studies, 3/3, (2011), s. 433-447.