Erken Dönem Fıkıh Düşüncesinde Ehl-i Re’y ve Ehl-i Hadîs Ayrımı

Yıl 2017, Sayı: 10, 53 - 78, 29.11.2017

MANSUR Koçinkağ

Öz

Ehl-i re’y ve ehl-i
hadîs kavramlarının mahiyetine ve bu iki ifadeyle kimlerin kastedildiğine dair
tartışma hicrî üçüncü asırdan itibaren devam etmektedir. Bu çalışmada, ehl-i
hadîs ve ehli re’y kavramının erken dönem metinlerde yer alıp almadığı,
zikredilmişse hangi anlamlarda kullanıldığı ve erken dönem hüküm içerikli
eserlerde bu ayrımın nasıl bir karşılığının olduğu konu edilecektir. Böylece
erken dönem fıkıh anlayışında âlimler tarafından iki farklı üslup ve yöntemin
kullanıp kullanılmadığı ve fıkhın erken dönem oluşumunda iki farklı edebiyatın
ve dolayısıyla iki tür yaklaşımın olup olmadığı ortaya çıkmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Hadîs, Ehl-i re’y, Ehl-i hadîs

Kaynakça

• A‘zamî, Mustafa, İslam Fıkhı ve Sünnet: Oryantalist Schacht’a Reddiye, (Çev. Mustafa Ertürk), İz Yayıncılık, İstanbul 2010. Abdullah b. Ahmed, es-Sünne, (thk. Muhammed b. Sa‘îd el-Kahtânî), Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986. Abdülğanî Dakr, el-İmâm Süfyân es-Sevrî Emîru’l-mü’minîn fi’l-hadîs, Dâru’l-Kalem, Beyrût 1415/1994. Abdülkadir el-Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, Mir Muhammed Kütüphane, Karaçi t.y. Abdülmecîd Mahmûd, el-İtticâhâtü’l-fıkhiyye ‘inde ashâbi’l-hadîs fî’l-karni’s-sâlis el-hicrî, Mısır 1399/1979. Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî, el-Musannef, (thk. Habîburrahmân el-A‘zamî), Beyrut 1403. Ahmed b. Hanbel, Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (Ebû Dâvud rivâyeti), (thk. Ebû Muâz), Beyrut 1420/1999. Ahmed b. Hanbel, Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (oğlu Abdullah rivâyeti), (thk. Züheyr Şâvîş), Beyrut 1401/1981. Ahmed b. Hanbel, Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (Sâlih rivâyeti), ed-Dâru’l-ilmiyye Delhî/Hindistan 1408/1988. Aktepe, İshak Emin, “Ebû Hanîfe ve Ehl-i Hadîsin Sünnet Anlayışlarındaki Temel Farklar”, İHAD, sy. 19, 2012, s. 115-130. Aktepe, İshak Emin, “İmam Şâfiî’nin Ehl-i Kelam ve Mâlikîlere Karş Hadis Savunusu”, HTD, VI, 1, 2008, s. 111-133. Apaydın, H. Yunus, “Re’y”, DİA, XXXV, İstanbul 2008. Aybakan, Bilal, İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İz Yayıncılık, İstanbul 2007. Bedir, Murteza, “ez-Ziyâdât”, DİA, XXXXIV, İstanbul 2003. Bedir, Murteza, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet (Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi), Ensar Neşriyat, İstanbul 2004. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn, Menâkıbu’ş-Şâfiî, (thk. Seyyid Ahmed), Kâhire, t.y. Boynukalın, Mehmet, İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitâbü’l-Asl Adlı Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usulü Açısından Tahlili, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2009. Buhârî, Muhammed b. İsmail, et-Târîhu’l-evsat, (et-Târîhu’s-sağîr diye basılmıştır), (thk. Mahmûd İbrahim Zâyid), Kahire 1397/1977. Buhârî, Muhammed b. İsmail, Kurretü’l-‘ayneyn bi ref‘i’l-yedeyn fî’s-salât, (Ahmed Şerîf), Dâru’l-Erkam, Kuveyt 1404/1983. Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Râzî, el-Fusûl fî’l-usûl, Vizâretü’l-evfâk el-Kuveytiyye 1414/1994. Dârekutnî, Ali b. Ömer, es-Sünen, (thk. Şuayb Arnaût), Müessesetürrisâle, Beyrût 1424/2004. Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdürrahman, es-Sünen/el-Müsned, (thk. Hüseyn Selîm), Dâru’l-Muğnî, Riyad 1421/2000. Duman, Soner, Şâfiî’nin kıyâs Anlayışı, İSAM, İstanbul 2009. Ebû Bekr el-İsmâilî, İ‘tikâdu ehli’l-hadîs, (thk. Muhammed b. Abdirrahmân el-Hamîs), Şârika, 1416/1995. Ebû Dâvud, es-Sünen, (thk. Şu‘ayb el-Arnaût), Dâru’r-Risâle el-âlemiyye, 1430/2009. Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-İsfehânî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-esfiyâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1409/1988. Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm, et-Tahûr, (thk. Meşhûr Hasan Mahmûd), Mektebetü’s-sahâbe, Cidde 1414/1994. Ebû Yûsuf, er-Redd ala Siyeri’l-Evzâî, (thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî), Haydarâbâd t.y. Ebû Yusuf, İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ, (thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî), Haydarâbâd 1357/1938. Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, Daru’l-Marife, Beyrut 1399/1979. Ebû Zehra, Muhammed, Ebû Hanîfe hayâtuhu ve asruhu-arâuhu ve fıkhuhu, Dâru’l-fikr, t.y. Ebû Zehra, Muhammed, el-İmâmü’s-Sâdık hayâtuhu ve asruhu-arâuhu ve fıkhuhu, Mısır t.y. Ebu’l-Avn es-Sefârinî el-Hanbelî, Levâmi‘u’l-envâr, (thk. Dımaşk 1402/1982. Eş‘arî, Ebü’l-Hasan, Makâlâtü'l-İslâmiyyîn ve ihtilafü'l-musallîn (tsh. Hellmut Ritter), Almanya 1400/1980. Eşarî, Ebü’l-Hasan, el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, (thk. Favkiyye Hüseyn Mahmûd), Daru’l-Ensâr 1397/1977. Gölcük, Şerafettin, “Cehm b. Safvân”, DİA, VII, İstanbul 1993. Gürler, Kadir, Ehl-i Hadisin Düşünce Yapısı, AÜSBE, (Doktora), Ankara 2002. H. Ritter "Studien zur Geschichte der islamischen Frömmigheit. I. Hasan al-Basri", DER ISLAM, XXI, s. 1-83, Berlin und Leipzig 1933. Hârizmî, Muhammed b. Ahmed, Mefâtîhü’l-‘ulûm, Mısır 1349/1930. Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, el-Fakîh ve’l-mütefakkih, (Âdil Yusuf el-Azâzî), Dâru İbni’l-Cevzî, 1417/1996. Hatîb el-Bağdâdî, el-İhticâc bi’ş-Şâfiî, thk. Halil İbrahim Molla Hatır, Pakistan, t.y. Hatîb el-Bağdâdî, Şerefu ashâbi’l-hadîs, (thk. M. Said Hatiboğlu), Ankara 1972. Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, (thk. Beşşâr A. Marûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 2002/1422. İbn Abdilber, Câmi‘u beyâni’l-ilm ve fadlihi, (thk. Ebü’l-Eşbâl), Dâru İbni’l-Cevzî, Suûd, 1414/1994. İbn Abdilber, el-İntikā fî fedâili’l-eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ, (thk. Ebû Gudde), Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1417/1997. İbn Asâkir, Ali b. Hasan Ebû’l-Kâsım, Târîhu Dımaşk, (thk. Ali Şîrî), Beyrut 1419/1998. İbn Ebî Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut 1371/1952. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, (thk. Muhammed Avvâme), Beyrut 1427/2006. İbn Ebî Ya‘lâ, Muhammed b. Ebî Yalâ el-Ferrâ, Tabakâtü’l-Hanâbile, (thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Mekke 1419/1999. İbn Fûrek, Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî, (thk. Daniel Gimaret), Beyrut 1987. İbn Haldûn, Târîh (Mukaddime), (thk. Halil Şehhade), Daru’l-fikr, Beyrut 1408/1988. İbn Hazm, el-İhkâm, Dâru’l-âfâk el-Cedîde, Beyrut t.y. İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân el-Bustî, es-Sikât, Dâiretü’l-ma‘ârifi’l-Osmâniyye Haydarabad 1393/1973. İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmü’l-muvakki‘în ‘an rabbi’l-âlemîn, Dâru İbni’l-Cevzî, Cidde 1423. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed, Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, el-Mektebetü’l-İslâmî 1419/1999. İbn Kuteybe, el-Me‘ârif, (thk. Servet Ukkâşe), Dâru’l-meârif, t.y. İbn Kuteybe, Garîbü’l-hadîs, (thk. Abdullah el-Cebûrî), Bağdad 1397/1976. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘arab, Dâru Sâdır, 14014/1993. İbn Mukaffa‘, Risâle fî’s-Sahâbe, (Âsârü İbni’l-Mukaffa içinde), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1409/1989. İbn Mübârek, Müsnedü’l-İmâm Abdullah b. Mübârek, (thk. Subhî el-Bedrî), Riyad 1407, s. 154. İbn Münzir, el-Evsat fî’s-sünen ve’l-icmâ ve’l-ihtilâf, (thk. Ebû Hammâd Sagîr Ahmed b. Muhammed Hanif), Dâru Tayyibe, Riyâd 1405/1985. İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî, (thk. Hemmâm Abdürrahîm), Ürdün 1407/1987. İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, el-Beyân ve’t-tahsîl, (thk. Muhammed Haccî), Beyrut 1408/1988. İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Basrî ez-Zührî, et-Tabakâtü’l-kübrâ, (thk. İhsan Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrut 1968. İbn Sübkî, Tâceddîn, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyetü’l-kübrâ, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye, y.y. İbn Şebbe; Târîhu’l-Medîne, (thk. Fehîm M. Şeltût), Cidde 1399/1979. İbn Vehb, el-Câmi‘ fî’l-hadîs, (thk. Mustafa Hasan Hüseyn Muhammed Ebû’l-Hayr) Dâru İbni’l-Cevzî, Riyad 1995. İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist, (thk. İbrahim Ramazan), Beyrut 1417/1997. İclî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Abdullah, Târîhu’s-Sikât, Dâru’l-Bâz, 1405/1984. Kâdî İyâz, İbn Musa el-Yahsûbî, Tertîbü’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li ma‘rifeti a‛lâmi mezhebi Mâlik, (thk. Muhammed Sâlim), Beyrut 1418/1998. Kandemir, Yaşar, “Hadis”, DİA, XV, İstanbul 1997. Kevsec, İshak b. Mansur el-Mervezî, Mesâilü’l-İmâm Ahmed ve İshak b. Râheveyh, Suûd 1425/2002. Kevserî, M. Zâhid, Fıkhu ehli’l-Irâk ve hadîsuhum, (thk. Ebû Ğudde), el-Mektebetü’l-Ezheriyye, Mısır t.y. Kılıçer, M. Esed, “Ehl-i re’y”, DİA, X, İstanbul 1994. Kırbaşoğlu, M. Hayri, “Risâle’nin Şekil ve Muhteva Açısından Eleştirisi”, Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü, (Derleme), Ankara 2000. Kubat, Mehmet, “Kadere Dair İki Risale”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII, sy. 1, 2008, s. 351-374. Koçinkağ, Mansur, Re’y ve Hadis: Fıkıh Düşüncesinde İlk Yöntemsel Ayrışmanın Edebî Kaynaklarına Dair Bir Analiz, İÜSBE, İstanbul 2017. Lütfi Doğan ve Yaşar Kutluay, “Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu”, AÜİFD, Ankara 1954. Ma‘mer b. Râşid, el-Câmi‘, (Musannef ile birlikte), (thk. Habîburrahmân el- A‘zamî), Beyrut 1403/1983. Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-takâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm, Kahire 1411/1991. Mâlik, Muvatta, (thk. M. Fuâd Abdülbâkî), Dâru İhyâi’t-turâsi’l-arabî, Beyrut 1406/1985. Mâlik, Muvatta (Şeybânî rivâyeti), (thk. Abdülvahhab Abdüllatîf), Kahire 1414/1994. Mâlikî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, Riyâdu’n-nüfûs fî tabakati ‘ulemâi’l-Kayravân ve İfrîkiyye, (thk. Beşîr el-Bekkûş ve Muhammed el-Arûsî), Daru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1414/1994. Mervezî, Muhammed b. Nasr, İhtilâfu’l-fukahâ, (thk. M. Tâhir Hakîm), Riyâd 1420/2000. Monique Bernards ve John Nawas, “İlk Dört Hicri Asırda Müslüman Hukukçuların Coğrafi Dağılımı”, (trc. Ahmet Hamdi Furat), İÜİFD, sy. XV, 2007. Muallâ b. Mansûr, Nevâdirü Muallâ b. Mansûr, (thk. Muhammed b. Şediyyid b. Şeddâd es-Sakafî), Ümmü’l-Kurâ, Mekke 1427/2006. Muhammed b. Sellâm, Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ, (thk. Mahmûd M. Şâkir), Dâru’l-Medenî, Cidde t.y. Müslim b. Haccâc, el-Künâ ve’l-esmâ, (thk. Abdürrahim M. Ahmed), 1404/1984. Nasr, Hâmid Ebû Zeyd, “İmam Şâfiî ve Ortayol İdeolojisinin Tesisi”, Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü, (Derleme), Ankara, 2000. Osman ed-Dârimî, Nakdü’l-İmâm Ebî Saîd Osman alâ’l-Merîsî, (Reşîd b. Hasan el-Almaî), Mektebetü’r-rüşd 1418/1998. Öğüt, Salim, “Ehl-i Hadis”, DİA, X, İstanbul 1994. Öz, Mustafa, “Ca‘d b. Dirhem”, DİA, İstanbul 1992. Özafşar, M. Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı, Otto, Ankara 2015. Özafşar, M. Emin, “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması (Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri)”, AÜİFD, C. 41, s. 225-273. Özen, Şükrü, İslam Hukuk Düşüncesinin Aklileşme Süreci (Başlangıçtan Hicri IV. Asrın Ortalarına Kadar), MÜSBE (Doktora Tezi), İstanbul 1995. Pezdevî, Ali b. Muhammed, Kenzü’l-vüsûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl, (Keşfü’l-esrâr ile beraber) (thk. Abdullah Mahmud), Beyrut 1418/1997. Recep Özdirek ve Ali Hakan Çavuşoğlu, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010. Sâbûnî, Ebû Osman İsmail b. Avdirrahmân, Akîdetü’s-selef ve ashâbi’l-hadîs, Dâru’l-Âsıma Riyad 1419/1998. Sahnûn, Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî, el-Müdevvene, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût 1415/1994. Saymerî, Hüseyn b. Ali, Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbihi, Beyrut 1405/1985. Schacht, Joseph, “Ashâb al-Ra’y”, The Encyclopedia of Islam, Brill 1960. Schacht, Joseph, “Eski Hukuk Mekteplerinde Hadisler”, (trc. Selahaddin Eroğlu), AÜİFD, XXVIII, 1986, s. 143-158. Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford University Press, London 1967 (ilk baskısı 1950). Selahattin Yücel, Hadis Literatüründe Kitâbu’s-sünne Geleneği, Mizan Yayınevi, İstanbul 2014. Sem‘ânî, Mansûr b. Muhammed el-Mervezî, el-İntisâr li-ashâbi’l-hadîs, (thk. Muhammed b. Hüseyn), Suûd 1417/1996. Serahsî, el-Usûl, Dâru’l-marife, Beyrut t.y. Şâfiî, el-Ümm, (thk. Rıfat Fevzi Abdülmuttalib), Dâru’l-Vefâ, 1422/2001 Şâfiî, er-Risâle, (thk. Ahmed M. Şâkir), Kâhire 1426/2005. Şâtibî, İbrahim b. Musa el-Gırnâtî, el-Muvâfakât, (thk. Ebû Ubeyde), Dâru İbn Affân 1417/1997. Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-nihal, (thk. Ahmed Fehmî Muhammed), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1413/1992. Şeybânî, el-Asl/el-Mebsût, (thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî), İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, Karâtaşî t.y. Şeybânî, el-Hücce ‘alâ ehli’l-Medîne, (thk. Seyyid Hasan el-Keylânî), Âlemü’l-kütüb, y.y., 1403/1983. Tahâvî, Şerhu müşkili’l-âsâr, (thk. Şu‘ayb el-Arnaût), Müessesetü’r-risâle, 1415/1994. Tirmizî, es-Sünen/el-Câmi‘u’l-kebîr, (thk. Beşşar Avvâd Marûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1998. Tunç, Cihat, “Gaylan ed-Dımaşkî”, DİA, XIII, İstanbul 1996. Ulu, Arif, “Re’y Karşıtlığını Belirlemede Alan Ayrımının Önemi”, EKEV, sy. 31, (Bahar 2007), s. 125-140. Yahya b. Ma‘în, et-Târîh (Dûrî rivâyeti), (thk. Ahmed M. Nur Seyf), Mekke 1399/1979. Yakûb el-Fesevî, el-Ma‘rifetu ve’t-Târîh, (thk. Ekrem Diyâ el-Ömerî), Müessesetü’r-risâle, Beyrut 1401/1981. Yaman, Ahmet, “Siyer”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009. Yavuz, Yusuf Şefki, “Ehl-i Ehvâ”, DİA, X, İstanbul 1994. Yücel, Ahmet, Hadis Tarihi, İFAV, İstanbul 2012. Yücel, Ahmet, Hadis Usulü, İFAV, İstanbul 2012. Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Mürtazâ, Tâcü’l-arûs, Dâru’l-Hidâye, (thk. Heyet), t.y. Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, (thk. Şu‘ayb el-Arnaût), Beyrut 1402/1982. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, (thk. Beşşâr Avvâd Marûf), Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003. Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedreddîn, en-Nüket ʻalâ Mukaddimeti İbn Salâh, (thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed), Riyad 1419/1998.