MOĞOL BASKISI SEBEBİYLE BATIYA GÖÇ EDEN BİR ŞÂFİ‘Î FAKÎHİ EBÛ ABDİLLÂH MUHAMMED B. MAHMÛD B. MUHAMMED el- ISFAHÂNÎ (H.616-688/1219-1289)

Yıl 2017, Sayı: 10, 125 - 141, 29.11.2017

YUNUS Akyürek

Öz

Tarih farklı
etkenlerle gerçekleşen çeşitli göç hadiselerine tanıklık etmiştir. Attila,
Büyük İskender ve son olarak Cengiz Han yeryüzü hâkimiyeti için harekete
geçtiklerinde diğer milletleri de hareketlendirmişlerdir. Küresel boyutlardaki
bu büyük istila dalgaları sosyal, kültürel, ekonomik ve psikolojik açıdan göç
yolları üzerinde bulunan toplumları derinden etkilemiş ve çoğu zaman topluluk
ve fert bazında göç hadiselerinin yaşanmasına neden olmuştur. İslâm dünyasını birinci
dereceden etkileyen Moğol istilası bunun örnekleriyle doludur.

Uygun
araştırma ve çalışma ortamı bulamayan ilim adamlarının Moğolların henüz ele
geçiremediği batı istikametindeki İslâm merkezlerine göç etmeleri ve bu
âlimlerin buralarda yürüttükleri ilmî ve kültürel faaliyetler araştırma konusu
olabilecek öneme sahiptir. Mâverâünnehr şehirlerinden sonra istilaya uğrayan
Horasan’ın Isfahân şehri bu bağlamda mühim bir ilim insanını âdeta Mısır’a
hediye etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Isfahân, Muhammed b. Mahmûd, Moğol İstilası, Meşhed-i Şâfi‘î, Meşhed-i Hüseyn, Kâhire

Kaynakça

• BAYRAKTAR, Mehmet, “İbn Miskeveyh”, DİA, Ankara 1999, XX, 201-208. BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Futûhu’l-Buldân, Beyrut 1988. BİLGE, Mustafa L., “Kerek”, DİA, Ankara 2002, XXV, 278. DEKVERÎ, Muhammed Dembî, el-Kıt‘atu mine’l-Edillerti’l-Erba‘a, Medine 2000. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Konya 1994, I-XV. DÛSURÎ, Tarhîb b. Rabîân, Mu‘cemu’l-Müellifâti’l-Usûliyyeti’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Mebsûseti fî Keşfi’z-Zunûn ve Îzâhu’l-Meknûn ve Hediyyeti’l-‘Ârifîn, Medine 2004. EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî (thk. Sıdkı Muhammed Cemîl), el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, Beyrut 2000, I-X. EBU’L-BEKÂ’, Salih b. el-Hüseyn el-Caferî el-Hâşimî, Tahcîlün min Harfi’t-Tevrâti ve’l-İncîl (thk. Mahmud Abdurrahman Kadah), Riyad 1998, I-II. İBN EBÎ USAYBİ‘A, Ahmed b. el-Kâsım b. Halîfe b. Yûnus el-Hazrecî, ‘Uyûnu’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etıbbâ’ (thk. Nizâr Rızâ), Beyrut ts. İBN HALDÛN, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed, Dîvânu’l-Mübtede’ ve’l-Haber fî Târîhi’l-‘Arabi ve’l-Berber ve men ‘Âsarahum min zevî’ş-Şe’ni’l-Ekber, thk. Halîl Şehâde, II, 613, Beyrut 1988. İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrahim, Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâi Ebnâi’z-Zamân, thk. İhsân Abbâs, Beyrut 1994, I-VII. İBN KÂDÎ EŞ-ŞÜHBE, Takiyyuddîn Ebû Bekr b. Ahmed ed-Dımeşkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti (thk. Abdulalîm Han), Beyrut 1986, I-IV. İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ’ İsmâil b. Ömer el-Karşî el-Basrî, el-Bidâye ve’n-Nihâye (thk. Ali Şîrî), Beyrut 1988, I-XXI. İBN TAĞRİBERDÎ, Ebu’l-Mehâsin Cemâluddîn Yûsuf b. Tağrîberdî b. Abdillâh ez-Zâhirî el-Hanefî, en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire, Mısır ts., I-XVI. İBN TEYMİYYE, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî, en-Nebevât (thk. Abdülaziz b. Sâlih), Riyad 2000, I-II. İBNÜ’L-ESÎR, Ebu’l-Hasen ‘Izzuddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî, Beyrut 1997, I-X. İBNÜ’L-‘IMÂD, Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb (Mahmûd el-Arnavut), Beyrut 1986, I-XI İBNÜ’L-LAHHÂM, Ebu’l-Hasen Alâüddin Ali b. Muhammed ed-Dımeşkî el-Hanbelî, el-Kavâ‘idü ve’l-Fevâidü’l-Usûliyyeti ve mâ Yettebi‘uhâ mine’l-Ahkâmi’l-Fer‘iyye (Abdulkerim el-Fazîlî), y.y., 1999. İBNÜ’N-NECCÂR, Takiyyuddîn Muhammed b. Ahmed el-Hanbelî, Şerhu’l-Kevkebi’l-Munîr (thk. Muhammed ez-Zuhaylî-Nezîh Hammâd), Riyad 1997, I-IV. İSNEVÎ, Ebû Muhammed Abdurrahîm b. el-Hasen b. Ali eş-Şâfi‘î, Nihâyetu’s-Sûl Şerhu Minhâci’l-Vusûl, Beyrut 1999. KAFALI, Mustafa, “Cengiz Han”, DİA, Ankara 1993, VII, 367-368. KARÂFÎ, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el Mısrî, Cüz’ün min Şerhi Tenkîhı’l-Fusûl fî ‘Ilmi’l-Usûl (Hamza b. Hüseyn), Mekke 2000, I-II. KARAMAN, M. Lütfullah “Filistin”, TDV İA, Ankara 1996, XIII, 90. KÂTİB ÇELEBİ, Mustafa b. Abdillâh el-Konstantınî Hâcî Halîfe, Keşfu’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Funûn, Bağdat 1941, I-VI. KAZVÎNÎ, Zekeriyya b. Muhammed, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-‘Ibâd, Beyrut ts. KEHHÂLE, Ömer b. Rızâ b. Muhammed Râğıb, Mu‘cemu’l-Müellifîn, Beyrut ts., I-XIII. KOCA, Ferhat, “Isfahânî, Muhammed b. Mahmud”, DİA, Ankara 2000, XXII, 511. --------, “el-Mahsûl”, DİA, Ankara 2003, XXVII, 392. KÜTÜBÎ, Muhammed b. Şâkir, Fevâtu’l-Vefeyât (thk. İhsân Abbâs), Beyrut 1974, I-IV. MERÇİL, Erdoğan, “Şahne”, DİA, Ankara 2010, XXXVIII, 292. MERDÂVÎ, Alâüddin Ebu’l-Hasen Ali b. Süleyman, Tahrîru’l-Menkûl ve Tezhîbu ‘İlmi’l-Usûl (thk. Abdullah Hâşim), Katar 2013. NUVEYHIZ, Âdil, Mu‘cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm ve Hatte’l-‘Asri’l-Hâzır, Beyrut 1988, I-II. NUVEYRÎ, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdulvehhâb b. Muhammed, Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, nşr. Dûru’l-Kütüb, Kahire 2002, I-XXXIII. ÖZEN, Şükrü, “Hilâf”, DİA, Ankara 1998, XVII, 528. ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi “İsfahan”, DİA, Ankara 2002, XXII, 497-502. SAFEDÎ, Salahaddin Halil b. Aybek, el-Vâfî bi’l-Vefeyât (thk. Ahmed el-Arnavut-Türkî Mustafa), Beyrut 2000, I-XXIX. -----------, A‘yânu’l-‘Asr ve A‘vânu’n-Nasr (thk. Ali Ebû Zeyd vd.), Beyrut 1998, I-V. SERİNSU, Ahmet Nedim, “Dülefîler”, DİA, Ankara 1994, X, 21. SEYYİD, Eymen Fuâd, “Fâtımîler”, DİA, Ankara 1995, XII, 236. SUYÛTÎ, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddin, Buğyetu’l-Vu‘ât fî Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât (Muhammed Ebu’-Fazl İbrâhîm), Sayda ts., I-II. ---------, Husnü’l-Muhâdarati fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire (Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim), Mısır 1967, I-II. SÜBKÎ, Tâcuddin Abdulvehhâb b. Takiyyuddîn, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ (Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Muhammed el-Hulv), y.y., 1992, I-X. SÜBKÎ, Takiyyuddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Abdi’l-Kâfî b. Ali İbn Yahyâ, el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc, Beyrut 1995, I-III. SÜMER, Faruk, “Dihkân”, DİA, Ankara 1994, IX, 289-290. ŞANKÎTÎ, Ahmed b. Mahmûd b. Abdilvehhâb, el-Vasfu’l-Münâsibi li Şer‘i’l-Hükmi, Medine 1995. ŞEŞEN, Ramazan, “Eyyûbîler”, DİA, Ankara 1995, XII, 20-31. ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşâdu’l-Fuhûli ilâ Tahkîki’l-Hakkı min ‘İlmi’l-Usûl (thk. Şeyh Ahmed), y.y., 1999, I-II. ŞUBKÎ, Sâlih er-Rakab-MAHMÛD, Dirâsâtun fi’t-Tasavvufi ve’l-Felsefeti’l-İslâmiyyeti, Gazze 2006. TANERİ, Aydın, Harezmşahlar, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993. ----------, “Hârizmşahlar”, DİA, Ankara 1997, XVI, 229. ----------, “Celâleddin Hârizmşah”, DİA, Ankara 1993, VII, 248-250. YÂFİ‘Î, Ebû Muhammed Abdullah b. Es‘ad b. Ali, Mir’âtu’l-Cinân ve ‘Ibretu’l-Yakzân fî Ma‘rifeti mâ Yu‘teberu min Havâdisi’z-Zamân (thk. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1997, I-IV. YA‘KÛBÎ, Ahmed b. İshâk b. Ca‘fer, el-Buldân, nşr. Dâru’l-Kütübu’l-İlmiyye, Beyrut 2000. YAZICI, Nesimi İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, TDV Yayınları, Ankara 2002. YİĞİT, İsmail, “Memlükler”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 90. ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ed-Dımaşkî, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhiri ve’l-A‘lâm (thk. Ömer Abdusselâm et-Tedmurî), Beyrut 1993, I-LII. -----------, el-‘Iber fî Haberi Men Ğaber (thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd), Beyrut ts., I-IV. ZİRİKLÎ, Hayruddin b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî, el-A‘lâm, nşr. Dâru’l-‘İlm, yy. 2002, I-VIII.