TÜRKİYE ALMANYA İLİŞKİLERİNDE NASYONAL SOSYALİST ALMANYA'DAN TÜRKİYE'YE SIĞINAN AYDINLARIN ETKİSİ

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: Cumhuriyetin 100. Yılı Özel Sayısı, 876 - 898, 18.10.2023

Oktay Hekimler

https://doi.org/10.35408/comuybd.1345703

Öz

Almanya ile Türkiye I. Dünya Savaşını izleyen yıllarda bir dönüşüm sürecine girmiş ve kendilerini zamanla uluslararası politikada yeniden kabul ettirebilmişlerdir. Genç Türkiye Cumhuriyeti her siyasal, ekonomik ve toplumsal alanda gerçekleştirdiği reformlar çerçevesinde giderek Batı Devletler sistemi içinde yerini alırken, Almanya ise gerek Weimar Anayasası gerekse izlediği barış yanlısı politika ile savaş sonrası yeni dünya düzeninde demokratik bir aktör olarak yerini almıştır. Bunu izleyen yıllarda Türkiye statükocu tutumunu sürdürürken, Almanya ise Nasyonal Sosyalistlerin iktidara gelişi ile beraber demokrasi ve barış yanlısı kimliğini terk etmiştir. Almanya demokrasiden uzaklaşıp yüzünü giderek karanlığa dönerken, Türkiye ise her alanda değişimini sürdürmüş, köklü reformlar ile bir aydınlanma dönemine girişmiştir. Bu şekilde aydınlığı bakan bir aktör olarak modern bir ulus devletin inşası sürecinde ihtiyaç duyduğu Batılı aydın ve uzmanlar kadar Nasyonal Sosyalizmden kaçan kesimlere de kapılarını açmıştır.
Bu çalışmada Nasyonal Sosyalistlerin iktidara gelişi sonrasında ülkelerinden ayrılmak zorunda kalan Alman bilim adamı, sanatçı ve aydınların Türkiye’ye sığınmaları ve Türkiye’de yeni bir varlık inşa etmeleri konu edilmiştir. Bu şekilde anti demokratik bir rejimden kaçan bu kişilerin bilimsel bir temel üzerine inşa edilmeye çalışan yeni bir ulus devletin, Türkiye’nin aydınlanması ve modernleşmesine olan etkileri tartışılmıştır. Çalışmada amaç karanlıktan aydınlığa sığınan bu kimselerin Türkiye’nin erken dönem dönüşümündeki katkıları, bu gelişmenin iki taraf açısından neden ve sonuçlarını Türkiye’nin öncelikleri çerçevesinde ortaya koyabilmek ve Cumhuriyetin yüzüncü yılında, anlamaya çalışmaktır. Bu maksatla o döneme ilişkin tartışmaları içeren bir literatür taraması ile yola çıkılmış, dönemin resmi çevrelerinin tutum ve politikalarına bakılmış aynı zamanda anı, biyografi, rapor ve benzeri kaynaklar vasıtası ile iki taraf kamuoylarını olaylara bakışı irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Almanya, Nasyonal Sosyalizm, Faşizm, Üniversite Reformu

Kaynakça

• Adanır, F. (2021). Wandlungen des deutschen Türkei Bildes in der ersten hälfte des 20. Jahrhunderts, İngrid Lohmann (Ed.), Türken- und Türkeibilder im 19. und 20.Jahrhundert içinde (s.23-42.) Bad Heilbrunn: Julius Klinkhardt Verlag.
• Aydoğdu, M. (2021). 1939 İngiliz-Fransız-Türk Antlaşmasına Dair Dikkatlerden Kaçan Bir Gerçek: Özel Anlaşmada Yer Alan Erteleyici Maddenin Kaldırılması, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 19(75), 83-100.
• Bali, R. (2005). Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri. Bir Türkleştirme Serüveni, İstanbul: İletişim Yayınları. Bozay, K. (2001). Exil Türkei. Ein Forschungsbeitrag zur deutschsprachigen Emigration in der Türkei (1933-1945), Münster: LİT Verlag.
• Bütüner, Z. (2015). Rudolf Nodolny’nin Türkiye Büyükelçiliği, İnternational Journal of Social Sciences and Education Research, 2(1), 263-275.
• Dahms, H.J. (2004). Die Türkei als Zielland der wissenschaftlichen Emigration aus Österreich: Ein Überblick., Friedrich Stadler (Hrsg.), Vertriebene Vernunft: Emigration und Exil österreichischer Wissenschaft 1930–1940. içinde (s. 62-81), Berlin: Lit Velag
• Dalaman, C. (2001). Die Türkei in ihrer Modernisierungsphase als Fluchtland für deutsche Emigranten, Erişim: 19 Haziran 2023 https://refubium.fu-berlin.de/handle/fub188/4612?show=full
• Dietrich, A. (1998). Deutschsein in Istanbul. Nationalisierung und Orientierung in der deutschsprachigen Community von 1843 bis 1956, Frankfurt: Opladen Verlag.
• Erantepeli, B. (1996). 1933 Üniversite Reformu ve Türk Üniversitelerinin Gelişim Sürecinde Yeri, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Erichsen, R. (2005). Das Türkische Exil als Geschichte von Frauen und ihr Beitrag zum Wissenschaftstransfer in die Türkei von 1933 bis 1945, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte, (28), 337-353.
• Erichsen, R. (2016). Deutsche Wissenschaftler im türkischen Exil: Zum historischen Wandel der Anschauungen, Günther Kubassek ve Christoph Seufert (Ed.) Deutsche Wissenschaftler im Türkischem Exil, içinde (s.41-49.) Würzburg: Ergon Verlag.
• Gesetz zur Wiederherstellung des Berufbeamtentums, Erişim: 12 Haziran 2023 http://www.documentarchiv.de/ns/beamtenges.html
• Guttstadt, C. (2008). Die Türkei, die Juden und der Holocaust, Hamburg: Assoziation Verlag.
• Guttstadt, C. (2018). Passlos, Stataatenlos, Rechtlos, Doerte Bischoff ve Miriam Rürup (Ed.), Ausgeschlossen: Staatsbürgerschaft, Staatenlosigkeit und Exil, içinde, (s.53-81.), Berlin: De Gruyter Verlag.
• Grothusen, K.D. (1981), 1933 Yılından Sonra Alman Bilim Adamlarını Türkiye’ye Göçü, Belleten, Ekim/1981, 45(187), 537-550.
• Kocatürk, U. (1984). Atatürk’ün Üniversite Reformu ile İlgili Notları, Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi, 1(1), 6-10.
• Koçak, C. (1991). Türk-Alman İlişkileri:1923-1939, Ankara. Türk Tarih Kurumu.
• Konuk, K. (2010). East West Mimesis. Auerbach in Turkey, Stanford Press.
• Malche, A. (1984). İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor, Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi, 1(1), 21-24
• Mangold-Will, S. (2014). Deutsche in der Türkei, Erişim: 03 Haziran 2023, https://www.bpb.de/themen/europa/tuerkei/184978/deutsche-in-der-tuerkei-1933-1945/
• Mangold-Will, S. (2018). Begrenzte Freundschaft. Deutschland und die Türkei 1918-1933, Göttingen: Wallstein Verlag.
• Mazıcı, N. (1995). Öncesi ve Sonrasıyla 1933 Üniversite Reformu, Birikim, (75), 56-70.
• Möckelmann, R. (2006). Exil und Gesundheitswesen:Deutsche Mediziner in der Türkei ab1933, General Konsulat der Bundesrepublik Deutschland, İstanbul: Yeni Beyoğlu Matbaacılık.
• Möckelmann, R. (2013). Wartesaal Ankara. Ernst Reuter – Exil und Rückkehr nach Berlin, Berlin: Wissenschafts Verlag
• Möckelmann, R. (2017). Deutschland und die Republik Türkei in der Weimarer und NS-Zeit (1923-1945) Hypothek der Pariser Vorortverträge, Paul Leidinger ve Ulrich Hillebrand (Ed), Deutsch-Türkische Beziehungen im Jahrhundert zwischen dem Ersten Weltkrieg undder Gegenwart, içinde (99-115), Münster: Lit Verlag.
• Namal, Y. ve Karakök, T. (2011). Atatürk ve Üniversite Reformu 1933, Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 1(1), 27-35.
• Nissen, R. (1969). Helle Blätter – Dunkle Blätter. Erinnerungen eines Chirurgen, Stuttgart: Deutscher Verlags Anstallt.
• Neumark, F. (2008) Boğaziçine Sığınanlar. Türkiye’ye İltica Eden Alman İlim, Siyaset ve Sanat Adamları, 1933-1953, İstanbul: Neden Kitap.
• Özdoğan, G. G. (2004). II. Dünya Savaşında Türk-Alman İlişkilerinde İç ve Dış Politika Aracı Olarak Pan Türkizm, Faruk Sönmezoğlu (Der.) Türk Dış Politikasının Analizi içinde (s.131-145), İstanbul: Der Yayınları
• Özgiray, A. (1998). Türkiye -Almanya İlişkileri, Tarih İncelemeleri Dergisi, 13(1), 5- 23.
• Pauli, R., Szirany, J. ve Gross, D. (2019). Vom NS-Opfer zum İnitiator der Notgemeinschaft Deutscher Wissenschaftler im Ausland. Der Pathaloge Philipp Schwartz, Die Pathalogie, 40(5), 548-558.
• Preusser, R. (2007). Die Stellung des Deutschtums in der Türkei, Sonderauszug aus ‚Archiv für das gesamte Auslandsdeutschtum 1931, Frankfurt: Oppenheimer.
• Peukert, H. (2021). Philipp Schwartz Notgmeinschaft. Zur Emigration deutscher Wissenschaftler nach 1933 in die Türkei, Marburg: Metropolis Verlag.
• Sönmezoğlu, F. (2011). İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası 1914-1945, İstanbul: Der Yayınevi
• Şen, F. (2011). Ay Yıldız Altında Sürgün: Nazi Yönetiminde Türkiye’ye Kaçan Alman Bilim Adamları ve Enst Reuter’ın Konumu, Mülkiye Dergisi, 36(235), 91-104.
• Şen, F. ve Halm, D. (2010). Exil unter Halbmond und Stern. Herbert Scurlas Bericht über die Tätigkeit deutscher Hochschullehrer in der Türkei während des Nationalsozialismus, İnsight Turkey, 12(1), 245-247.
• Schreiber, G., Stegmann, B. ve Vogel, D. (1984). Der Mittelmeerraum und Südosteuropa. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Stuttgart: Deutsche Verlagsanstalt.
• Shaw, J.S. (1993). Turkey and the Holocaust:Turkey’s Role in Rescuing Turkish and European Jewry from Nazi Persecution 1933-1945, New York: Palgrave Macmillan.
• Üstün, A. (2003). Zweites Vaterland. Deutsche Chemiker im Türkischem Exil, Nachrichten aus Chemie, 51(2), 147-151.
• Widmann, H. (2000), Atatürk ve Üniversite Reformu (çev. Aykut Kazancıgil, Serpil Bozkurt), İstanbul: Kabalcı Kitapevi.
• Widmann, H. (1973) Exil und Bildungshife. Die deutsch sprachige Emigration in die Türkei nach 1933. Frankfurt: Peter Lang Verlag.
• Widmann, H. (2016). Die Remigration:İmpulse aus dem Türkei Exil für die junge Bundesrepublik, Günther Kubassek ve Christoph Seufert (Ed.), Deutsche Wissenschaftler im Türkischem Exil, içinde (s.258-270.) Würzburg: Ergon Verlag.
• Wollstein, G. (1980). Rudolf Nadolny: Aussenminister ohne Verwendung, Vierteljahrheft zur Zeitgescichte, 28(1), 47-91.