SERICULTURE ACTIVITIES IN TURKEY IN THE REPUBLIC PERIOD (1923-1950)

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 34, 159 - 189, 08.09.2017

Nadir Yurtoğlu

Öz

This study deals with sericulture activities in Turkey in 27 years from the first years

of the Republic to 1950 and their contributions to the economy. The subject is limited to

and discussed under the titles of sericulture activities (1923-1950); the foundation and tasks

of Bursa Sericulture Institute; the foundation and authorities of sericulture stations; and

the foundation and activities of Cocoon Agricultural Sales Cooperatives Union (KTSKB).

Evaluations have been made based on numeric data in discussing the sericulture activities in

Turkey and their contributions to the economy. The gap in the literature about the research

subject has been filled through use of primary sources such as Republic archive documents,

official publications, laws, journals of official reports, proceedings of memorandum, official

gazettes, statistical annuals, Ayın Tarihi journal (government’s dating publication), articles

from the economics magazines of the period, and books. The relevant evaluations have been

made considering the developments in the field of sericulture in Turkey and in the world in

the period under examination. It has been found out that production increased and cocoon and

silk products were exported to other countries as a result of the encouragement of sericulture

by CHP governments as of the first years of the Republic. Then, with the establishment of

Bursa Sericulture Institute and sericulture stations, all kinds of new technical developments

and practices in the field of sericulture were followed. The foundation of KTSKB made

producers organized and enabled them to sell their products at due prices, thereby raising

production and making significant contributions to the country’s economy.

Anahtar Kelimeler

Silk, Sericulture, Cocoon, Sericulture Institute, Bursa

CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE İPEK BÖCEKÇİLİĞİ (1923-1950)

Öz

Bu araştırmada, Cumhuriyetin ilk yıllarından 1950’ye kadar uzanan yirmi yedi

yıllık dönemde, Türkiye’de ipek böcekçiliği faaliyetleri ve bu faaliyetlerin ekonomiye olan

katkıları ele alınmıştır. Konu, İpek böcekçiliği faaliyetleri (1923-1950); Bursa İpek Böcekçiliği

Enstitüsü’nün kuruluşu ve görevleri; İpekböceği istasyonlarının kuruluşu ve yetkileri; Koza

Tarım Satış Kooperatifleri Birliğinin (KTSKB) kuruluşu ve faaliyetleri ile sınırlandırılarak dört

dönem dâhilinde incelenmiştir. Türkiye’de ipek böcekçiliği faaliyetleri ve bu faaliyetlerin

ekonomiye olan katkıları ele alınırken sayısal veriler üzerinde değerlendirilmeler yapılmıştır.

Araştırmanın konusu hakkında literatürde bulunan eksiklikler Cumhuriyet arşivi belgeleri,

resmi yayınlardan; zabıt ceridesi, kanunlar ve tutanak dergileri, resmi gazete, istatistik

yıllıkları, ayın tarihi ve dönemin süreli yayınları arasında bulunan ekonomi dergilerinin

makaleleri ile kitaplar gibi birincil kaynakların kullanılması yoluyla tamamlanmıştır. Konu

incelenirken, dönemin Türkiye’si ile dünyadaki ipek böcekçiliği ve ipek üretimi alanında

yaşanan gelişmeleri göz önüne alınarak bu gelişmeler ışığında gerekli değerlendirilmeler

yapılmıştır. Çalışmada elde edilen sonuç şudur: Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren CHP

hükümetleri tarafından ipek böcekçiliği yetiştiriciliği ve ipek üretiminin teşvik edilmesiyle

başlanan faaliyetlerde, üretim artırılmış ve dış ülkelere koza ve ipek ürünleri ihracı

gerçekleştirilmiştir. Akabinde Bursa İpek Böcekçiliği Enstitüsü ve ipek böceği istasyonlarının

tesis edilmesi ile ipek böcekçiliğinin her türlü yeni teknik gelişme ve uygulamaları takip

edilmiştir. Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliğinin kurulması ile de üreticiler teşkilatlanarak

ürünlerini değerinde satıp üretimi artırması sayesinde ülke ekonomisine önemli katkılar

sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İpek, İpek Böcekçiliği, Koza, İpek Böceği Enstitüsü, Bursa

Kaynakça

• BCA, Fon No: 30 18 1 1-Kutu No: 18-Dosya No: 17-Sıra No: 4.
• BCA, Fon No: 30 18 1 1-Kutu No: 4-Dosya No: 51-Sıra No: 11.
• BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 65-Dosya No: 43-Sıra No: 19.
• BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 353-Dosya No: 137-Sıra No: 3.
• Resmi Gazete, Sayı No: 402, 19 Haziran 1926.
• Resmi Gazete, Sayı No: 1217, 16 Haziran 1929.
• Resmi Gazete, Sayı No: 3146, 2 Kasım 1935.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 4, 26.05.1926, s. 761.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 7, 10.06.1929, ss. 974-977.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 3, 18.04.1341 s. 202.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 2, 06.03.1340, s. 245.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, Cilt: 15, 21.10.1935, ss. 757-761.
• TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, Cilt: 15, 21.10.1935, ss. 764-769.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1933 Malî Senesi Muvazene-i Umumiye Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 4, Toplantı: 2, Cilt: 15, Sıra No: 165, Ziraat Vekâleti Bütçesi, TBMM Matbaası, Ankara, 1933 ss. 283-284.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1934 Malî Senesi Muvazene-i Umumiye Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 4, Toplantı: 3, Cilt: 22, Sıra No: 142, Ziraat Vekâleti Bütçesi, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, s. 154.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1935 Yılı Masraf Bütçeleri, H Cetveli, s. 327.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1945 Yılı Yedi Aylık Gider Bütçeleri, Dönem: 7, Toplantı: 2, Cilt: 17, 25.05.1945, ss. 290, 299.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1946 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 7, Toplantı: 3, Cilt: 20, 17.12.1945, s. 262.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1947 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 8, Toplantı: 1, Cilt: 3, 18.12.1946, s. 265.
• TBMM, Tutanak Dergisi 1948 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 8, Toplantı: 2, Cilt: 8, 26.12.1947, s. 290, C/18.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1949 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 8, Toplantı: 3, Cilt: 16, 21.02.1949, s. 312/5.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1949 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 8, Toplantı: 3, Cilt: 16, 21.02.1949, s. 301.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1949 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 8, Toplantı: 3, Cilt: 16, S. Sayısı 113, TBMM Basımevi, Ankara, 1949, s. 175.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 8, Toplantı: 4, Cilt: 24, 56. Birleşim, 25.02.1950, s. 1263.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: Olğ, Cilt: 1, 3. Birleşim, 29.05.1950, s. 25.
• TBMM, Tutanak Dergisi 1951 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 9, Toplantı: 1, Cilt: 5, S. Sayısı 50, TBMM Basımevi, Ankara 1951, s. 89.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Cilt: 4, Toplantı: 1, 36. Birleşim, 29.01.1951, s. 449.
• TBMM, Tutanak Dergisi 1952 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 9, Toplantı: 2, Cilt: 13, 20.02.1952, s. 376.
• TBMM, Tutanak Dergisi, 1953 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 9, Toplantı: 3, Cilt: 20, S. Sayısı 108, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 319.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1954 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 9, Toplantı: 4, Cilt: 28, S. Sayısı: 109, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 399.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1955 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 10, Toplantı: 1, Cilt: 5, S. Sayısı: 183, TBMM Matbaası, Ankara, 1955 s. 366.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1956 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 10, Toplantı: 2, Cilt: 10, S. Sayısı: 59, TBMM Matbaası, Ankara, 1956 s. 386.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, 1957 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 10, Toplantı: 3, Cilt: 17, S. Sayısı: 61, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 441.
• Ayın Tarihi, Sayı: 206, Yıl: Ocak 1951, s. 71.
• Ayın Tarihi, Sayı No: 257, Yıl: Nisan 1955, s. 12.
• Ayın Tarihi, Sayı No: 280, Yıl: Mart 1957, s. 42.
• İGM, Tarım İstatistikleri 1928-1936, Yayın No: 93, Ankara, 1937, s. 169.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1931-1932, Yayın No: 21, Ankara, 1932, s. 253.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1932-1933, Yayın No: 34, Ankara, 1933, ss. 266-267.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1935-1936, Yayın No: 88, Ankara, 1936, ss. 289, 303.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1936-1937, Yayın No: 115, Ankara 1937, ss. 229, 242.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1937-1938, Yayın No:129, Ankara, 1938, s. 75.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1939-1940, Yayın No: 159, Ankara, 1940, s. 276, 289.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1940-1941, Yayın No: 192, Ankara 1942, s. 381.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1941-1942, Yayın No: 198, Ankara, 1943, s. 140.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1942-1943, Yayın No: 226, Ankara, 1944, s. 216.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1942-1945, Yayın No: 255, Ankara, 1946, s. 290.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1947-1950, Yayın No: 330, Ankara, 1951, s. 195.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1948, Yayın No: 285, Ankara, 1948, s. 308.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1948, Yayın No: 290, Ankara, 1948, s. 307.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı 1949, Yayın No: 313, Ankara, 1949, s. 181.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1949, Yayın No: 303, Ankara, 1949, s. 173.
• İGM, Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, Yayın No: 328, Ankara, 1950, s. 173.
• İGM, Küçük İstatistik Yıllığı, 1951, Yayın No: 346, İstanbul, 1951, s. 203.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1951, Yayın No: 332, Ankara, 1951, s. 253.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1952, Yayın No: 342, Ankara, 1952, s. 271.
• İGM, İstatistik Yıllığı 1953, Yayın No: 360, Ankara, 1953, s. 245.
• DİE, Tarım İstatistikleri Özeti 1942-1963, Yayın No: 464, Ankara, 1964, s. 11.
• DİE, İstatistik Göstergeler 1923-1990, Yayın No: 1472, Ankara, 1991, s. 150.
• DİE, İstatistik Göstergeler 1923-1995, Yayın No: 1883, Ankara, 1996, s. 127.
• DİE, İstatistik Göstergeler 1923-1998, Yayın No: 2252, Ankara, 2001, s. 218.
• DİE, İstatistik Göstergeler 1923-2002, Yayın No: 2790, Ankara, 2003, s. 214.
• TÜİK, İstatistik Göstergeler 1923-2006, Yayın No: 3114, Ankara, 2007, s. 224.
• TÜİK, İstatistik Göstergeler 1923-2011, Yayın No: 3890, Ankara, 2012, s. 214.
• TÜİK, İstatistik Göstergeler 1923-2012, Yayın No: 4132, Ankara, 2013, s. 197.
• İKTİSAT VEKÂLETİ, Türkiye Cumhuriyetinin İkinci Sanayi Planı 1936, 2. Basım TTK Yayınları, Ankara, 1989.
• MİLLİ İKTİSAT VE TASARRUF CEMİYETİ, 1930 Sanayi Kongresi, Raporlar, Kararlar, Zabıtlar, Haz. Derviş Kılınçkaya, Cilt: 1, Bildiren Yayıncılık, 2. Basım, Ankara 2003.
• TC SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI, 50 Yılda Türk Sanayii, Mars Matbaası, Ankara, 1973.
• TARIM BAKANLIĞI TEŞKİLAT PROJE GRUBU, Tarım Hizmetleri ve Teşkilatının Yeniden Düzenlenmesi Hakkında Rapor, Ankara, 1964.
• TÜRK TARİHİ TETKİK CEMİYETİ, Tarih IV, Türkiye Cumhuriyeti, Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul, 1931.
• ZİRAAT VEKÂLETİ, İpek Böcekçiliği, Burhaneddin Matbaası, İstanbul, 1938.
• Dönüm (1936)
• İktisadi Yürüyüş (1940-1950)
• Türk Ekonomisi (1945-1952)
• Ziraat ve Ticaret Gazetesi (1945)
• AFETİNAN, Ayşe, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933, TTK Yayınları, Ankara, 1972.
• ARAR, İsmail, Hükümet Programları 1920-1965, Burçak Yayınevi, İstanbul, 1968.
• ATASAĞUN, Yusuf Saim, TC Ziraat Bankası, 1888-1939, Cilt: 1, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası, İstanbul, 1939.
• ATASAĞUN, Yusuf Saim, Türkiye’de Zirai Kredi Kooperatifleri 1929-1939, Cilt: 2, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası, İstanbul, 1940.
• CİLLOV, Halûk, Türkiye Ekonomisi, 2. Basım, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1965.
• CİLLOV, Halûk, Türkiye Ekonomisi Bünyesi, Özel İktisadi ve Ticari Yüksek Okulu Yayınları, İstanbul, 1967.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, İmge Yayınları, Ankara, 2003.
• ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK Yayınları, Ankara, 1994.
• KARAESMEN, Fikri, İpek Böcekçiliği, Doğuş Matbaası, Ankara, 1950.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt: VIII, 3. Basım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
• MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Malî Kaynakları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1990.
• MÜLAYİM, Ziya Gökalp, Genel ve Tarımsal Kooperatifçilik, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1975.
• POMMERY, Louis, Yeni Zamanların İktisat Tarihi 1890-1939, Çev. Cahit Talas, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1956.
• SARC, Ömer Celâl, Ziraat Sanayi Siyaseti, Arkadaş Matbaası, İstanbul, 1934.
• SHAW, Standford J.; SHAW, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye 1808-1975, Cilt: 2, 2. Basım, İstanbul, 1994.
• SÜKAN, Faruk, Başbakan Adnan Menderes’in Meclis Konuşmaları, TBMM 1950- 1960, Kültür Ofset Limited Şirketi Yayınları, Ankara, 1991.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, 9. Basım, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2009.
• TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları, Ankara,1982.
• ZEYTİNOĞLU, Erol, Türkiye Ekonomisi, 6. Basım, Met-Er Matbaası, İstanbul 1976.
• ALTUĞ, Şemsettin , “İstanbul Balıkhanesi ve İstanbul’da Balıkçılık”, Türk Ekonomisi, Sayı: 112, Yıl: 10, Ekim 1952, s. 304.
• ATEŞ, Sedat, “Koza Birliğinin Faaliyetine Bir Bakış”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, Yıl: 5, 1 Nisan 1944, ss. 51, 53.
• BEŞE, M. Enver, “Gemlik Suni İpek Fabrikası”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 6, Sayı: 122, Yıl: 6, 25 Ocak 1945, ss. 8, 14.
• “Dünyada ve Bizde İpek”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 11, Sayı: 253, Yıl: 11, 12 Temmuz 1950, ss. 3, 18.
• “İpek Yetiştiriciliğinde Son İlerlemeler”, Çeviren Tarhan Hısım, Türk Ekonomisi, Sayı: 29, Yıl: 3, Kasım 1945, s. 150.
• KALAYCIOĞLU, Süleyman Fehmi, “Ziraat Teşkilatımız”, İktisadi Yürüyüş, 29 Ekim 1942 Tarihli Ziraat Fevkalade Sayısı, ss. 5, 82-83.
• “Koza Birliği”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, Yıl: 5, 1 Nisan 1944, ss. 44-50.
• METİNSOY, Murat, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet ve Köylüler: Hububat Alımları, Toprak Mahsulleri Vergisi ve Köylü Direnişi”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Sayı: 15, Yıl: Güz 2012, ss. 90, 123.
• “Milletlerarası İpekçilik Teşkilatı ve Alınan Son Kararlar”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 11, Sayı: 249, Yıl: 11, 21 Mayıs 1950, s. 12.
• ÖNGEN, Hali, “Hatay’da Sanayi Vaziyeti”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 10, Sayı: 96-98, Yıl: 5, 16 İkinci Kanun 1944, ss. 11, 39-40.
• PINAR, Vedat, , “İpek Böcekçilikte Bir Yılda İki Mahsul”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 56, Yıl: 3, 1 Nisan 1942, ss. 15, 19.
• PINAR, Vedat, “İpek Böcekçiliği Kongresi”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 7, Sayı: 158, Yıl: 7, 18 Temmuz 1946, ss. 6, 18-19.
• PINAR, Vedat, “Türkiye’de İpek Böceği İstasyonları Nasıl Çalışıyor ve Nasıl Çalışmalı?”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 7, Sayı: 159, Yıl: 7, 1 Ağustos 1946, ss. 7, 18, 19, 21.
• PINAR, Vedat, “Türkiye’de İpek Böcekçiliği İstasyonlarının Verimleri Nasıl Artırılabilir? İstasyonların İhtiyacı Nelerdir?”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 7, Sayı: 160, Yıl: 7, 17 Ağustos 1946, ss. 14-16.
• PINAR, Vedat, “İpek Böcekçiliği ve Arıcılık”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 8, Sayı: 176, Yıl: 8, 19 Nisan 1947, s. 9.
• PINAR, Vedat, “Türkiye İpek Böcekçiliği Enstitülüsünden Beklediklerimiz”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 10, Sayı: 232, Yıl: 10, 20 Ağustos 1949, s. 20.
• POZAN, Sabri, “Birlik Nasıl Kuruldu?”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, Yıl: 5, 1 Nisan 1944, ss. 53-54.
• TATAÇ, Ziya, ”Olaylara Bakış, Ticaret Ekonomisi”, Türk Ekonomisi, Sayı: 29, Yıl: 3, Kasım 1945, ss. 143-146.
• TATAÇ, Ziya, “Olaylara Bakış, Haziran 1949, Ziraat Ekonomisi”, Türk Ekonomisi, Sayı: 74, Yıl: 7, Ağustos 1949, ss. 181-185.
• TATAÇ, Ziya , “Olaylara Bakış, Kasım-Aralık 1949, Ticaret Ekonomisi, Türk Ekonomisi, Sayı: 80, Yıl: 8, Şubat 1950, ss. 37-46.
• TATAÇ, Ziya, “Olaylara Bakış, Temmuz 1952, Sanayi Ekonomisi”, Türk Ekonomisi, Sayı: 110, Yıl: 10, Ağustos 1952, ss. 247-254.
• TEKELİ, Sait Tahsin , “Türkiye’de Yerli Endüstri ve Karakterleri”, Dönüm, Sayı: 37, Yıl: Kânunusani 1936, s. 13.
• TOKSOY, Ali, “Hatay’da Endüstri Hareketleri”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 2, Sayı: 21, Yıl: 1, 15 Birinci Teşrin 1940, ss. 6-7.
• TUNÇ, Akif, “İpek Böcekçiliği İstasyonları Kuruluş Tarihi”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, Yıl: 5, 1 Nisan 1944, s. 41.
• “Türkiye İpekçiliği”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 11, Sayı: 254, Yıl: 11, 30 Temmuz 1950, ss. 9-10, 12-14, 16.
• YETMEN, Tahir, “İpek Böcekçiliği Enstitüsü”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, Yıl: 5, 1 Nisan 1944, ss. 42-43.