EMPERYALİST POLİTİKALARIN BEDELİNİ ÖDEYEN ERMENİ YETİMLERİ

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 46, 269 - 304, 21.07.2023

Saadet Tekin

Öz

Fransız ihtilali ile ortaya çıkan ulusçuluk akımının etkisiyle imparatorluklar dağılma
sürecine girmişti. Osmanlı İmparatorluğu da bu durumdan etkilenerek ayrılıkçı isyanlarla
karşı karşıya kalmıştır. Balkan topraklarından başlayan ve Avrupa devletlerinin kışkırtmaları
ile alevlenen bu isyanlar yeni devletlerin kurulması ile sonuçlanmıştır. Balkanlarda, oluşan
bu olaylar sırasında Ermeniler teba-yı sadıka olarak ön plana çıkmışlardır. Ancak Osmanlı
İmparatorluğunu parçalamaya yönelik emperyalist siyaset bir müddet sonra Ermenilere
yönelmiştir. Teba-yı sadıka olarak adlandırılan Ermeniler batılı devletlerin kışkırtmaları ve
destekleri ile İmparatorluktan ayrılıp kendi devletlerini kurmak amacıyla isyan hareketlerine
girişmişlerdir.
19. yüzyılın sonlarında başlayan ve 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden
bu isyanlar sırasında her iki ulustan da pek çok kayıp verilmiştir. Bu süreç içinde isyanları
kışkırtmakla kalmayan batılı devletler bununla yetinmemişler ve isyanlar sırasında hayatını
kaybeden Ermenilerin yetim kalan çocukları üzerine oyunlarını devam ettirmişlerdir. Bunun
sonucunda da yetimlerin daha çok zarar görmesine neden olmuşlardır.
Misyon kuruluşları tarafından bu çocuklar, yurtlarından, tanıdıkları insanlardan,
akraba ve arkadaşlarından uzaklaştırılmışlardır. Kendi kurdukları yetimhane ve okullarda bu
çocukları kendi amaçları doğrultusunda milliyetçilik, özgürlük, komitacılık gibi kavramları
benimsetmeye çalışmışlardır. Bu durumda sadece Ermeni aileleri değil yetim kalan çocukları
da batılı devletler tarafından kullanılmıştır diyebiliriz.
Ermeni yetimleri küçük gruplar halinde oradan oraya sürüklenmişlerdir. Osmanlı
yönetimi ise bu durumu gücü oranında engellemeye, çocuklara sahip çıkmaya çalışmıştır. Bu
çalışmada Ermeni isyanları sonucu yetim kalan Ermeni çocuklarının yurtlarından koparılarak
nasıl örselendikleri ve emperyalist amaçlarla nasıl kullanılmak istendikleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Ermeni, Yetimler, Yetimhane, Emperyalizm.

ARMENIAN ORPHANS PAYING THE PRICE FOR IMPERIALIST POLICIES

Öz

With the effect of the nationalism movement that emerged with the French
Revolution, the empires entered the process of disintegration. The Ottoman Empire was also
affected by this situation and faced separatist rebellions. These rebellions, which started from
the Balkan lands and flared up with the provocations of the European states, resulted in the
establishment of new states. During these successive events in the Balkans, Armenians came
to the fore as “Teba-yı sadıka” (loyal subjects). However, the imperialist policy to break up
the Ottoman Empire turned towards the Armenians after a while. The Armenians, who were
called “Teba-yı sadıka” (loyal subjects), started successive rebellions in order to leave the
Empire and establish their own state with the provocation and support of the western states.
During these revolts, which started at the end of the 19th century and continued
until the first quarter of the 20th century, many casualties were lost from both nations. During
this process, the western states, not only provoking the revolts, were not content with this and
continued their games on the orphaned children of the Armenians who lost their lives during
the riots. As a result, they caused more harm to orphans.
These children were removed from their homes, people they knew, relatives and
friends by mission organizations. They tried to make these children adopt concepts such as
nationalism, freedom, and committee in line with their own goals in the orphanages and
schools they established. In this case, we can say that not only Armenian families but also
orphaned children were used by western states.
Armenian orphans were dragged from place to place in small groups. The Ottoman
administration, on the other hand, tried to prevent this situation according to its power and to
protect the children. In this study, it has been examined how the Armenian children who were
orphaned as a result of the Armenian rebellions were taken from their homes and abused and
how they were wanted to be used for imperialist purposes.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Armenian, Orphans, Orphanage, Imperialism.

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi BOA. DH. KMS, 52–2/79.
• BOA. DH. ŞFR-1, 109-42.
• BOA. HR. ŞFR-1, 109-17.
• BOA. HR. ŞFR., 213-115.
• BOA. DH. ŞFR., 63-225, 64-184, 78-204, 95-163, 95-261, 96-75, 96-76, 97-95, 503-91, 510-97, 518-23, 561-84, 596-78, 611-45.
• BOA. A.) MKT. MHM., 539-13, 539-15, 541-1, 619/7-1, 640-39, 651-27, 658-38, 662-23, 702-21, 702-22, 702-27, 702-29,
• BOA. DH. TMIK. M., 13-39, 24-29, 25-76, 25-109, 26-22, 26-29, 34-49, 35-22, 35-43, 38-89, 40-2, 40-4, 40-20, 41-46, 41-50, 43-18, 53-8, 53-17, 68-31, 80-57, 82-26, 117-63, 167-62, 181-10, 233-9, 176-33.
• BOA. HR- TH., 194-14.
• BOA. MV., 95-78, 212-25, 215-6, 217-112.
• BOA. Y.A.HUS., 378-23, 409-84.
• BOA. İ.HUS., 92-62.
• BOA. ZB., 389-94.
• BOA. DH.MUİ., 53-42.
• BOA. BEO., 4263-319709.
• BOA. TŞR.HL., 2-6,
• BOA.DH.EUM.2.Şb., 19-43.
• BOA. DH.İ-UM., 19-1.
• BOA. DH. UMVM., 160,1.
• BOA. HR. TO., 610-89.
• B.O.A., HR. HMŞ. İŞO., 136/14.
• B.O.A., İ.HR., 221/12899. BOA.30-18-1-1/KARARLAR DAİRE BAŞKANLIĞI (1920-1928), 4-40-1.
• BOA. BEO., 4617-346221.
• BOA. HR. SYS., 2878.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 272-0-0-14/SEVKİYAT, 73-4-5.
• ATNUR, İbrahim Ethem, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi (1915-1923), Babil Yayınları, Ankara 2005.
• GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara 1985.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, İstanbul 2004.
• HÜSEYİN NAZIM PAŞA, Ermeni Olayları Tarihi I, Haz. Necati Aktaş, Mustafa Oğuz, Mustafa Küçük, BOA Yayınları, Ankara, 1998, s. XVIII.
• KUZUCU, Kemalettin, İsmail Hakkı Paşa’nın Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları (1880-1882),IQ Kültür Sanat Yayıncılık 2008.
• URAS, Ahmet Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950.
• AYDIN, Mithat, “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Yıl 2006, cilt 19, sayı 19, ss. 79-122.
• BAKAR, Bülent, “Mondros Mütarekesi’nden Sonra Yaşanan Önemli Bir Problem: Türk Ve Ermeni Yetimleri Sorunu” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Yıl 2005, cilt 21, sayı 62, ss. 570-588.
• BOZKUŞ, Yıldız Deveci, “Mary Caroline Holmes’un “Urfa’da Ermeni Yetimhanesi” Adlı Eserinde Urfa’daki İşgal Yılları Ve Ermeni Yetim Çocukları” Turkish Studies, Volume 9/4 Spring 2014, ss. 341-370.
• BUDAK, Özlem Muraz, “Ayıntab Darüleytamları” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, cilt 8, sayı25, Aralık 2020, ss.123-141.
• GÜL, Mustafa, “1896 Van Ermeni İsyanı Ve Sonrasındaki Gelişmeler”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, cilt 8, sayı 8, Ankara 1997, ss.139-147.
• KODAMAN, Bayram, “Ermeni Hadiseleri Kimin İçin Mesele, Kimin İçin İsyan, Kimin İçin Macera?”, Türk Yurdu, Mayıs 2006, Yıl 95, Sayı 225, ss. 8-18.
• KODAMAN, Bayram, “Ermeni Meselesinin Doğuş Sebepleri”, Türk Kültürü Dergisi, 1981, cilt 19, sayı 219, ss.240- 249.
• METİNTAŞ, Mustafa Yahya, KAYIRAN, Mehmet, “Tehcir ve Sonrasında Ermeni Yetimlerine İlişkin Gözlemler (1915-1919)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 15, Sayı 30, Güz 2019, ss. 391-415.
• MÜEZZİNOĞLU, Ersin, “I. Dünya Savaşı Esnasında Yetim ve Öksüz Çocukların Himayesi ve Eğitimi: Darüleytamlar”, History Studies International Journal of History. 4/1 2012, ss. 399-417.
• SEZER, Cemal, “ Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Meselesine etkileri (1890- 1914), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 3, Sayı 1-2, Haziran-Aralık 2010, ss. 57-69.
• ŞİMŞEK, Muttalip, “Yakın Doğu Yardım Heyeti’nin Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Ermeni Yetimleri Suriye’ye Nakli Meselesi”, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 9, Sayı 17, Haziran 2019, ss. 1-12.
• ŞİMŞEK, Muttalip, “Haruniye Alman Yetimhanesi”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/ International Journal of Historical Researches, Yıl/Vol. 4, Sayı/No. 2, Güz/Fall 2019, ss. 701-718.
• ÖNEY, Celal, “Amerikan Board ve Sason Ermeni İsyanı’nın Amerika’da Propaganda Aracı Olarak Kullanılması”, Batman University International participated Science and Culture Symposium, Volume 4 Issue 3, p. 137-151, October 2012, ss. 137-151.
• ÖZKAN, Salih, “Türkiye’de Darüleytamların Gelişimi ve Niğde Darüleytamı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı:19, Bahar 2016, ss. 211-228.
• YILDIZ, Hatip, “II. Abdülhamid Döneminde Diyarbekir Vilayeti’nde Açılan Yetimhaneler Ve Vali Mehmed Halid Bey’in Vilayette Misyonerliği Önleme Çabaları”, Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 14 (2010), ss. 103-118.
• YÜKSEL, Mevlüt,“Erzurum, Bitlis ve Mamüret’ül Aziz Vilâyetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905)”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2012, sayı 43, ss. 165- 194.
• YÜKSEL, Mevlüt, “Sivas Vilayeti İle Çevresindeki Ermeni Olayları Ve Osmanlı Devleti Tarafından Alınan Tedbirler (1892-1896)”, Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu, 23 Ocak 2014, Ankara 2015.
• YÜKSEL, Mevlüt, “Amerikan Board Misyonerlerinden Elizabeth Freeman Barrows Usseher’in Mektuplarında 1915 Van Ermeni İsyanı ve Osmanlı Kayıtları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 67, 2020, ss. 563-600.
• AS, İzzettin, Bir Sosyal Hizmet Kurumu Olan Darüleytamlar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2020.
• ÇETİNKAYA, Selma, 1915-1923 Yılları Arasında Türkiye’deki Ermeni Yetimleri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2009.
• Van’da Ermeni İsyanları (1896-1916), Sakarya Üniversitesi Türk Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi, https://satemer.sakarya.edu.tr/tr/ icerik/19862/102027/van-da-ermeni-isyanlari-1896-1916. (Erişim Tarihi 11.11.2022)