Endülüslü Şair İbn Hânî’nin Şiirlerinde Şiîlik Yansımaları

Yıl 2020, , 1381 - 1406, 15.12.2020

Harun Özel , Faruk Çiftçi

https://doi.org/10.18505/cuid.776563

Cited By: 1

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından sonra, sahabe arasında Müslümanların başına kimin geçeceği konusunda yoğun tartışmalar yaşanmıştır. Ashabtan bir grup, hilafetin Hz. Ali (öl. 40/661) ve onun soyundan gelenlerin hakkı olduğunu savunmuştur. Hz. Ali ve çocuklarını destekleyen siyâsî taraftarlık şeklinde ortaya çıkan bu hareket, zamanla Şîa adında bir mezhep hüviyetine bürünmüş, ardından da bir takım fırkalara ayrılmak suretiyle İslâm coğrafyasının farklı yerlerine dağılmıştır. Bu fırkalardan biri de adını İsmail b. Cafer es-Sâdık’tan (öl. 138/755) alan İsmâiliyye fırkasıdır. İsmâiliyye fırkası, Ubeydullâh el-Mehdî (öl. 322/934) liderliğinde dâîler aracılığıyla kendi nazarlarında, Hz. Ali ve soyunun hakkı olan hilafeti gasbetmiş olan Emevî ve Abbasîlere karşı mücadelesini gizli olarak sürdürmüştür. Berberîlerin desteğiyle Kuzey Afrika’da Fâtımîler adında ilk devletlerini oluşturduktan sonra faaliyetlerini açıktan yürüten İsmâilîler, Berka’dan Atlas Okyanusu’na kadar olan bölgeyi ele geçirmişlerdir. Fatımî Devleti, kuruluşundan itibaren sadece coğrâfî bir bölgeye sahip olma davası gütmekten ziyade Şîa çizgisi üzerinde yürümeyi amaç edinmiş bir mezhep devletidir. Bu yönüyle Abbâsî ve Emevî devletlerinden tamamen farklılık gösteren Fatımîler, hicri III. asrın sonlarından itibaren dâîleri aracılığıyla buradaki propaganda faaliyetlerini artırarak doğudan Mısır, Kuzeyden Endülüs Emevî hilafetini ele geçirmek için yoğun çaba göstermişlerdir. Bu çaba sonucunda ve III. Halife Muiz’in başarılı siyaseti sayesinde Mısır’ı fethetmeye muvaffak olmuşlardır. Mısır’ın fethedilmesinde dâîlerin rolu oldukça büyüktür. Fakat Endülüs’te Sünnî-Mâlikî mezhebi kökleştiği için aynı başarıyı burada gösterememişler, sınırlı sayıda taraftar edinebilmişlerdir. Bununla birlikte bazı ünlü fikir ve edebiyat adamlarını kendi saflarına çekmeyi başarmışlardır. Şüphesiz Fâtımî dâîlerin, Endülüs’teki propaganda faaliyetlerinin en önemli kazanımlarından biri İbn Hânî el-Endelusî’dir (öl. 362/973). Şiî olduğundan dolayı Endülüs’ten ayrılmak zorunda kalan İbn Hânî, Mağrib’e geçerek Fâtımî yönetimine bağlı Mesîle şehrinin valilerinin himayesine girmiştir. Şairin, bu valiler hakkında söylediği şiirler, kısa sürede şöhretini yaymış ve Fatımîlerin başkenti Kayrevan’a kadar tanınmasını sağlamıştır. Câhiliye döneminden beri halife ve emirlerin çoğunun, devlet sınırları içinde yönetimini sağlamlaştırmak, dışarıda ise nüfuzunu yaymak için başvurduğu yöntemlerden biri, sarayda kendilerini ve devlet politikalarını öven, diğer bir ifadeyle reklamlarını yapan şairlere yer vermeleridir. Bu amaçla Halife Muiz’in, şöhretini duyar duymaz el-Mansûriyye’de bulunan sarayına davet ettiği şairlerden biri de İbn Hânî’dir. 350/962 yılında Muiz’in huzuruna çıkan İbn Hânî, kısa sürede Ebü’l-Kâsım el-Fezârî el-Kayrevânî ve Ali b. Muhammed el-İyâdî et-Tûnisî gibi saray şairlerini geçerek Mağrib’in Mütenebbisi diye isimlendirilmiştir. Zamanla Muiz’in en samimi dostlarından biri haline gelen İbn Hânî, halifeden gördüğü değer ve cömertlik karşısında bütün yaratıcı potansiyelini Muiz’in hilafetini savunmak ve İsmâiliyye fırkasının mesajlarını halka iletmek için harcamıştır. Böylece, doğuda ve batıda yayılmacı politika izleyen Fâtımîlerin en güçlü savunucusu ve propagandacısı haline gelen şair, daha önce klasik tarzda söylediği methiyelerine bir yenilik kazandırmış, Fâtımî imamlarını özellikle de hâmisi olan Muiz’i insanüstü sıfatlarla yücelten şiirleri sayesinde büyük bir itibar görmüştür. Doğal olarak Muiz’in izlediği başarılı siyasetin ve şairin savunuculuğunu yaptığı Şiî-İsmâiliyye fırkasının öğreti ve terimlerinin kasidelerine belirgin yansımaları olmuştur. Ayrıca Ehl-i beyt davası ve onların uğradığı haksızlıklar, şairin gönül dünyasını derinden etkilemiş, şair de kendisine gözdağı veren hiçbir tehlikeye aldırış etmeden bu haksızlıkları şiirlerinde dile getirmekten çekinmemiştir. Fâtımî akidesini ve Fâtımî imamda bulunması gereken sıfatları araştıranlar için yazılı ilk kaynak olduğu söylenen bu kasideler, büyük öneme sahiptir. Zira Fatımîler, imamın masum olduğuna, zahir ve batını bildiğine, kıyamet günü kendi dostlarına şefaatçi olacağına inanmaktadırlar. Hatta İmamı beşer üstü bir varlık görüp ona Allah’ın ruhu kılacak kutsiyet ve celallik atfetmektedirler. Dahası hayatın varlık sebebi kılmaktadırlar. Bu ve bununla ilişkili manalar, İbn Hâni’nin şiirlerinde oldukça fazla olup bu şiirler Kuzey Afrika sınırlarını aşıp Endülüs’ten Bağdat’a kadar uzanan geniş bir bölgeye yayılarak İsmâiliyye doktrininin tanınmasını sağlamıştır. Bu çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş’te kısaca Şiî-İsmâiliyye fırkasının tarihçesinden, birinci bölümde İbn Hânî’nin hayatı ve şairlik yeteneğinden, ikinci bölümde propagandasını yaptığı Şiî-İsmâiliyye inancının kasidelerine yansımalarından bahsedilecek ve bu şiirlerin tahliline yer verilecektir. Yine Şiî edebiyatına derin etkileri olan Kerbelâ ile alakalı târihî ve siyâsî değeri olan şiirlerin analiz ve değerlendirilmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Fâtımî, İsmâilî, Medih, Muiz, İbn Hânî

Shīʿism Reflections in the Poetry of Ibn Hāniʾ al-Andalusī

Öz

Intense debates about who will lead the Muslims after the death of the Prophet Muḥammad (PBUH) occurred among the Aṣḥāb (companions of the Prophet Muhammad). A group of Aṣḥāb claimed that the caliphate was the right of Ḥaḍrat ʿAlī and his descendants. This movement, which emerged as political advocacy supporting Ḥaḍrat ʿAlī (d. 40/661) and his children, took on a sectarian identity called Shīʿa by time, was divided into groups, and then spread to different places in the Islamic World. One of these groups is the Ismāʿīliyya which took its name from Ismāʿīl b. Ḏj̲aʿfar al-Ṣādiḳ (d. 138/755). Ismāʿīliyya had believed that the Umayyads and the ʿAbbāsids usurped the right of Ḥaḍrat ʿAlī and his descendants; therefore, they struggled against these dynasties secretly under the leadership of ʿUbayd Allāh al-Mahdī (d. 322/934) and by means of callers. After establishing their first state Fāṭimids in the North Africa with the Berbers, the Ismāʿīlīs carried out their activities openly and seized a region from Barqa to the Atlantic Ocean. The Fāṭimid State based on sectarianism aimed to follow the Shīʿa belief rather than controlling an area since its establishment. In this respect, the Fāṭimids, who differed from the ʿAbbāsid and Umayyad states, made great efforts to capture Egypt and Andalus by increasing their propagandas through callers (dāī) from the end of the third century. Because of this effort and successful policy of al-Muʿizz li-Din Allah the third, they conquered Egypt. The callers played a key role in the Egypt. As the Sunni-Maliki sect had taken root in Andalusia, Ismāʿīlīs could not achieve the same success, and a limited number of people embraced their doctrine. However, they managed to direct some famous intellectual and literary men to their side. Undoubtedly, one of the most important achievements was Ibn Hāniʾ al-Andalusi (d. 362/973). Ibn Hāniʾ, who had to leave Andalusia, as he was a Shiite, went to Maghrib and came under the patronage of the governors of Masila, which depended on Fāṭimid. His poems about governors spread his fame and made him known until al-Qayrawan, the capital of Fāṭimid. One of the methods used by many of the caliphs and amīrs (ruler) to consolidate their rule within the borders of the state and to spread their influence abroad since the Jahiliyya (pre-Islamic period) is that they included poets who praised themselves and the state policies, in other words, made their advertisements in the palace. Ibn Hāniʾ was one of the poets Caliph Muʿizz invited to his palace in al-Mansuriyya as soon as he heard of the poet’s fame. Ibn Hāniʾ came to the presence of Caliph in 350/962 and named as al-Mutanabbī of Maghreb as he became famous than poets such as Abu'l-Qasim al-Fazari and ʿAlī b. Muḥammad al-Iyadi. In time, Ibn Hāniʾ who became one of the sincerest friends of Muʿizz, used all his creative potential to defend the Caliph and deliver the views of Ismāʿīliyya in return for the value and generosity he received from the Caliph. Thus, the poet, who became the most powerful defender and propagandist of the Fāṭimids who pursued an expansionist policy in the East and the West, introduced an innovation to his style of praise contrary to his classical style. Accordingly, he gained great reputation thanks to his poems that praised the Fāṭimid Imāms, especially Muʿizz using expressions attributing him superhuman properties. Naturally, the successful politics followed by Muizz and the doctrine and terms of the Shiite-Ismāʿīliyya party, which the poet advocated, had a distinct reflection on his odes. Moreover, the issue of Ahl al-Bayt (the family of the Prophet Muḥammad) and injustices they suffered, affected the poet’s feelings deeply, and he did not hesitated to express these injustices in his poems without worrying about any danger. These odes reported to be the first written documents including information about the Fāṭimid creed and the traits, which Fāṭimid Imāms were supposed to have, are important resources for researchers. Fāṭimids believed that the imām was innocent, knew everything, and he would intercede his friends on Judgment Day. They even saw him as superhuman and attributed holiness and glory to him that would make him the spirit of God. Furthermore, they regarded that the imām was the reason of life. Similar themes were very common in Ibn Hāniʾ’s poetry. His poems went beyond the borders of the states in the North Africa, spread to a large region extending from Andalusia to Baghdad, and provided recognition of the doctrine of Ismāʿīliyya. This study consists of an introduction and two parts. The introduction part includes brief information about the history of the Shīʿa-Ismāʿīliyya and Ibn Hāniʾ’s life and poetry. The other parts discuss reflections of the Shīʿa-Ismāʿīliyya belief in the poet’s odes and analyses of these poems. Finally, poems having historical and political value related to Karbala, which has profound effects on Shiite literature, are analyzed.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Fāṭimids, Ismāʿīliyya, Praise, Muʿizz, Ibn Hāniʾ

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş & Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Ali, Zâhid. Tebyînü’l-me‘ânî fî şerḥi dîvânî İbn Hânî el-Endelusî el-Maġribî. Kahire: Maṭba‘atü’l-ma‘ârif ve mektebetuhâ, 1932.
• Baṭṭûş, İbrahim ‘Abdulkerim. eş-Şâir ve’s-sulṭa fî ‘aṣri’l-Fâṭımî. Ürdün: Mu’te Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Bu‘âfiye, Îmân. Cemâliyyâtü’l-vaṣf fî dîvâni İbn Hâni’ el-Endelusî. Biskre: Ümmü Haydar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Daftary, Farha. el-İsmâiliyyûn târîḫuhum ve ‘aḳâidühüm. trc. Seyfuddîn el-Kaṣîr. Beyrut: Dâru’s-sâḳî, 2012.
• Emîn, Ahmed. el-Mehdî ve’l-Mehdiyye. Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-ta‘lîm ve’s-seḳâfe, 2012.
• Emîn, Ahmed. Ẓuhru’l-İslâm. Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-ta‘lîm ve’s-seḳâfe, 2013.
• Fâḫûrî, Ḥannâ. el-Câmi‘ fî târîḫi’l-edebi’l-‘Arabî - el-edebu’l-ḳadîm. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1985.
• Ferezdaḳ. Dîvânu’l-Ferezdaḳ. şrh. Ali Fâ‘ûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye: 1987.
• Ḥâcirî, Muhammed Ṭaha. Merḥaletü’-teşeyyu‘ fi’l-Maġribi’l-ġarbî ve es̱eruhâ fi’l-ḥayâti’l-edebiyye. Beyrut: Dâru’n-nehḍati’l-‘Arabiyye, 1983.
• İbnü’l-‘İmâd el-Ḥanbelî, ‘Abdulḥayy b. Ḥamed b. Muhammed. Şezerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Maḥmûd el-Arnaût. 11 Cilt. Beyrut – Dimeşk: Dâr İbni Kes̱îr, 1406/1986.
• İbn Ḫallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebûbekir. Vefeyâtü’l-a‘yân. Thk. İḥsân ‘Abbâs. 7. Cilt. Beyrut: Dâru ṣâdır, 1971.
• İbn Hânî. Divânü İbn Hânî. Şrh. Antuvân Na‘îm. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1996.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Karabiber, Namık Kemal. “İmamet Tartışmaları - el-Hıllî ve İbn Teymiyye Örneği”. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 14/22 (2009), 93-108.
• Keylânî, Muhammed Seyyid. Eseru’t-teşeyyu‘ fi’l-edebi’l-‘Arabî. Kahire: Dâru’l-‘Arab li’l-Bustânî. 2. Basım. 1996.
• Lefte, Ziyâd Ṭârık. “İbn Hânî el-Endelusî - Dirâse Mevdû‘iyye fenniyye”. Mecelletü’l-Fetḥ 24 (2005), 1-19.
• Mekkî, Mahmud Ali. et-Teşeyyu‘ fi’l-Endelus münzü’l-fetḥ ḥattâ nihâyeti’d-Devleti’l-Umeviyye. Bursa‘îd: Mektebetü’s̱-s̱eḳâfeti’d-dîniyye, 1424/2004.
• Nâcî, Münîr. İbn Hânî el-Endelusî dersun ve naḳdun. Beyrut: Dâru’n-neşr li’l-câmi‘iyyîn. 1963.
• Necm, Münir ‘Ubeyd. “el-Mevrûs̱u’d-dînî fî şi‘ri İbn Hânî el-Endelusî”. Câmiatu Bâbil Mecelettü’l-‘ulûmi’l-insâniyye (ts.) 1-24.
• Öz, Mustafa – İlhan, Avni. “İmamet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Öz, Mustafa. “Şîa - Tarih Boyunca Şîa İktidarı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/114-115. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/111-114. İstanbul: TDV yayınları, 2010.
• Öz, Mustafa. “Zülfikar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/553-554. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ṣafedî, Ṣalaḥuddîn. el-Vâfî bi’l-vefayât. thk. Ahmed el-Arnaût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru iḥyâi’t-turâs̱, 2000.
• Ṣallâbî, Ali Muhammed Muhammed. ed-Devletü’l-Fâṭımiyye. Kahire: Müessetü İḳra’, 2006.
• Sevsî, Esmâ. “el-Me‘âni’l-‘aḳdiyye fi ḳasâidi’l-mu‘izziyye li’bni Hânî el-Endelusî”. Ṣafvetu’l-küttâb fi’l-lugât ve’l- âdâb. ed. Fevziye Asâsile. ss. 182-193. Ammân: Dâru Ḫâlid el-Liḥyânî, 2017.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Şevḳî Ḍayf, Ahmed. el-Fenn ve meẕâhibuh fi’ş-şi‘ri’l-‘Arabî. Mısır: Dâru’l-ma‘ârif, 12. Basım, ts.
• eṭ-Ṭayâlîsî, Ebû Dâvud. Müsnedü Ebî Dâvud eṭ-Ṭayâlîsî. thk. Muhammed b. ‘Abdulmuḥsin et-Türkî. Mısır: Dâru hicr, 1999.
• Toprak, Mehmet Faruk. “İbn Hânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/27-29. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Üzüm, İlyas. “Şîa - Literatür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/ 121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ẓahîr, İḥsân İlâhî. el-İsmâîliyye târîḫ ve ‘aḳâid. Lahor-Pakistan: İdâretü tercümânü’s-sünne. 1985.
• Ẕehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadîs̱, 2006.
• Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-melâyîn. 15. Basım. 2002.