Usûlî Kıyasın Bilgi ve Amel Değeri

Yıl 2016, Cilt: 20 Sayı: 1, 61 - 88, 15.06.2016

Temel Kacır

https://doi.org/10.18505/cuid.238974

Öz

“Ortak bir illete sahip olmaları nedeniyle, aslın hükmünün fer‘e verilmesidir" şeklinde tanımlanan usûlî kıyasın bilgi ve amel değeri, ilk dönemden itibaren tartışma konusu olmuştur. Şöyle ki; hüküm verme yetkisi sadece Şar‘î’e ait olduğu halde usûlî kıyasın dinde hüküm verme anlamına geldiği ve bilgi değerinin de nasslarca yerilmiş zan olduğu gibi bazı argümanlar ileri sürerek usûlî kıyası reddedenler olsa da, çoğunluk tarafından usûlî kıyas aslî ve şer‘î delil olarak kabul edilmiş ve elde edilen bu hüküm ile amel edilmesi gerekli görülmüştür. Bu çalışma, usûlî kıyası kabul eden ve etmeyenlerin görüşlerini mukayese etmenin ötesinde, usûlî kıyasın salt aklî bir çaba olmadığını, kendisi ile ulaşılan bilginin naslarda yerilen zan olmayıp aksine delile dayalı zannın en üst derecesi olduğunu ve bunun da furû fıkıhta amel için yeterli olduğunu naklî ve aklî deliller ile ele alan bir çalışmadır. Kıyasla ilgili genel bir çerçeve çizildikten sonra, usûlî kıyas ve deliller hiyerarşisindeki yeri ve kıyasın bilgi ve amelî değeri ile sınırlandırılan bu makale ile usûlî kıyasın bilgi ve amel değeri konusundaki tartışmalara açıklık getirilmek istenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıyas, Delil, Bilgi, Zan, Amel

The Value of Method of Analogical Reasoning (qiyās) Concerning Knowledge and Deeds

Öz

The value of knowledge and deeds of the methodology of the reasoning defined such as “due to they have a common effective cause (ʿilla), the provision of principle (aṣl) is given to the branch (farʿ)” has been the subject of debate from the first period. That is, on the one hand there are some who reject the method of analogical reasoning by saying that although the authority of legislation belongs to Shāri’only, this method is to make legislation in the religion and that its value in knowledge is condemned as conjecture by the injunction (naṣṣ). They also put forward some arguments as well. However, on the other hand the majority accepts the method of reasoning as an essential and sharʿī (religious) argument. This study will not compare the opinions of those who reject qiyās and that of those who approve it. By means of religious and rational evidences this study will deal with that the method of analogical reasoning is not a rational effort simply, that the knowledge gained by it is not a conjecture criticised by the injunctions, that it is the highest ranking conjecture based on the proof, and that it is sufficient to practice in the field of law. After a general frame is drawn about qiyās, this article has been limited with the place of qiyās in the hierarchy of evidence and its value concerning knowledge and practice. This article wants to clarify the discussions related to the value of knowledge and deeds of the methodology of the reasoning.

Anahtar Kelimeler

Analogical Reasoning, Evidence, Information, Conjecture, Deed

Kaynakça

• Ali Haydar. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, ta’rib. Fehmi el-Hüseynî, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Âmidî, Seyfüddin. el-İhkâm fî Usûli'l-Ahkâm. yy. 1968.
• Apaydın, H. Yunus. “Kıyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25: 529-539. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Apaydın, H. Yunus. “Zan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 44: 122-124. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Apaydın, H. Yunus. “İçtihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 21: 432-445. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Bacî, Ebü’l-Velid. İhkamu’l-Fusûl fi Ahkami’l-Usûl, thk. Abdü’l-Mecid Türkî, Beyrut: Dârü’l-Ğarbı’l-İslâmî, 1995.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. et-Takrib ve'l-İrşad: es-Sagîr, thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenid, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1993.
• Bardakoğlu, Ali. “Delil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 9: 138-140. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Basrî, Ebü'l-Hüseyn. el-Mu'temed fî Usûli'l-Fıkh, thk. Muhammed Hamidullah. Dımaşk: el-Ma‘hadü’l-İlmî el-Fransî li’d-Diraseti’l-Arabiyye, 1964.
• Bedir, Murtaza. Sünnet, Hz. Peygamber’in Evrensel Mesajı. İstanbul: İsam yay. 2006.
• Buhârî, Abdülaziz. Keşfü’l-Esrar ala Usûli’l-Pezdevî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Cabirî, Muhammed Abid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı: Arap-İslam Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi, çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, İstanbul: Kitabevi, 1999.
• Cessâs, Ebû Bekr. el-Fusûl fi’l-Usûl, thk. Acil Casim en-Neşmi, Kuveyt: Vüzaratü’l-Evkafi ve’ş-Şuû‘ni’l-İslamiyyeti, 1994.
• Cuma, İdris. er-Re’y ve Eserühü fi’l- Fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Matbaatü İsa el-Babî el-Halebî, 2006.
• Cüveynî, İmamü'l-Harameyn. el-Burhan fî Usûli'l-Fıkh, thk. Abdülazim ed-Dib, Devha: Câmiatu Katar, 1978.
• Cürcanî, Seyyid Şerif. Şerhu'l-Mevakıf, Hasan Çelebî ve Siyalkutî haşiyesi ile birlikte. Kum: İntişarat-ı Şerif er-Radi, 1907.
• Cürcanî, Seyyid Şerif. et-Tarifât. Mısır: Şirketü ve Matbaatü Mustafa el-Babî el-Halebî, 1938.
• Çaldak, Hüseyin. Kıyas'ın Mantıkta ve İslami ilimlerde Kullanım Biçimi, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11: sy. 1 (2007): 235-262.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah. Takvîmu’l-Edille fi Usûli’l-Fıkh, thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Demir, Osman. “Yakin”, Türkiye Diyanet Yayınları, 43: 271-273. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Duman, Soner. “Şafiî'nin Hukuk Metodolojisinde Kıyas Kavramının Anlam ve Kapsamı”, Ekev Akademi Dergisi 14, sy. 42 (Kış 2010): 149-162
• Duman, Soner. “er-Redd Ale’l-Mantıkıyyîn Adlı Eseri Çerçevesinde İbn Teymiyye’nin Fıkhî Kıyas ile Mantıkî Kıyas Arasındaki İlişkiye Dair Görüşleri”, Hikmet Yurdu, 3, sy. 6 (Temmuz-Aralık 2010): 193-210.
• Esad es-Saîdî, Abdulmelik Abdurrahman. “Mizanü’l-Usûl fi Netâicu’l-Ukûl Dirase, Tahkik ve Ta‘lik” Doktora Tezi, Ümmü’l-Kurra Üniversitesi, Mekke, 1984.
• Ebû Ya’la, Muhammed el-Ferra. el-Udde fî Usuli’l-Fıkh, thk. Ahmed b. Ali Seyr Mübarekî. Riyad: 1990.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-Fıkh. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şafiî. trc. Osman Kesikoğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1969.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl, thk. Hamza b. Züheyr Hafız. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. Şifâû’l-Ğalîl. Beyrut: 1999.
• Halife Ba Bekr, el-Hüseyn. el-İctihad bi’r-rey fî Medreseti’l-
• Hicâzi’l-Fıkhiyye. Kahire: Mektebetü’z-Zehra, 1998.
• Hamd b. Hamdi, Saîdi. Muvazene beyne Delaleti'n-Nas ve'l-Kıyasi'l-Usûl ve Eseru zalike ale’l-Furû’i’l-Fıkhiyye. Kahire: Dârü'l-Harir li't-Tıbaa, 1993.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Gamzu Uyûni’l-Basâir: Şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Hasan, Ahmed. İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi, trc. Ali
• Hakan Çavuşoğlu-Hüseyin Esen. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• İbn Abdüşşekür. Müsellemüs’Subût, Fevatihu’r-Rahamût ile beraber, zabt. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Berhân, Ebü’l-Feth. el-Vüsûl ile’l-Usûl, thk. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd. Riyad: Mektebtü’l-Mearif, 1984.
• İbn Hacib, Cemalüddin. Muhtasaru Münteha’s-Sûl ve’l-Emel fî İlmiyyi’l-Usûl ve’l-Cedel, thk. Nezir Hamadu. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2006.
• İbn Hacib, Cemalüddin. Muhtasar’i-bni’l-Hacib, Ref’u’l-Hacib ile birlikte, thk. Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1999.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkam, thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: el-Afakü’l-Cedide, 1983.
• İbn Hümam, Kemalüddin. Kitabü’t-Tahrir, Teysir’u-Tahrir ile birlikte. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Babî el-Halebî, 1351.
• İbn Kudâme, Muvafikuddin. Ravzatü’n-Nâzır ve Cünnetü’l-Munâzir. Nüzhetü’l-Hatır ile birlikte Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1984.
• İbn Manzur, Cemalüddin. Lisanü’l-Arab. Beyrut: 2000.
• İbn Nüceym, Zeynü’l-Abidin. el-Eşbah ve’n-Nezâir. Gamzu Uyûnî’l-Besâir ile birlikte. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd. ez-Zarurî fî Usûli’l-Fıķh ev Muhtasaru’l-Mustasfa, thk. Cemalüddin el-Ulvî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1994.
• İsnevî, Cemalüddin. Nihayetü's-Sû’l fî Şerhi Minhaci'l-Vusûl. Süllemü’l-Vusul ile birlikte. Kahire: Âlemü'l-Kütüb, 1343.
• Kacır, Temel. “Hanefi Usulcülerinden Kadı Ebû Zeyd Debûsî’nin Kıyas Nazariyesi (Takvimü’l-Edille Adlı Eseri Çerçevesinde)” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara 2007.
• Karadaş, Cağfer. “Yakin ve İtikad”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, sy, 1 (2001): 113-126.
• Koşum, Adnan. İslam Hukuk Tarihinde Kıyasın Oluşum ve Gelişim Süreci (Başlangıcından Mezheplerin Teşekkülüne
• Kadar). İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2010.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed. el-Camiu’ li Ahkâmi’l-Kur’an. Riyad: Daru Alemi’l-Kütüb, 2003.
• Lâmişî, Ebü's-Sena Mahmûd. Kitâb fî Usûli'l-Fıkh, thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1995.
• Leknevî, Abdülalî Muhammed. Fevatihü’r-Rahamût bi Şerhi Müsellemi’s-Sübût, zabt ve tash. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Makarrî, Ahmed. el-Kavaîd. thk. Ahmed b. Abdullah. Mekke: Merkezü İhyai’t-Türasi’l-İslamî, ts.
• Mennun, İsa. Nibrasü’l-Ukûl fî Tahkiki’l-Kıyas inde Ulemâi’l-Usûl. Matbaatü’z-Tezamüni’l-Ehva. Kahire: Matbaatü’z-Tezamüni’l-Ehva, 1345.
• Nemle, Abdülkerim. el-Mühezzeb fî İlmi Usûli’l-Fıkhi’l-Mukaren: Tahrir li-Mesailihi ve Dirasetiha Dirase Nazariyye Tatbikiyye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Nesefî, Ebu’l-Berekat. Keşfu’l-Esrar, Nuru'l-Envar ve Kamerü'l-Akmar'la birlikte. İstanbul: İhsan Kitabevi, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin. el-Mecmu‘ Şerhu’l-Mühezzeb, thk. Muhammed Bahît el’Mutî. Cidde: Mektebetü’l-İrşad, ts.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr. Usûli’l-Pezdevî, Keşfü’l-Esrar ile birlikte. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Razî, Fahreddin. el-Mahsul fi İlmi’l-Usûl, thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvanî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1997.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd. et-Tavzîh, Şerhü't-Telvih ale't-Tavzih ile birlikte, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1957.
• Salih, Muhammed Edip. Tefsirü’n-Nusûs fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1993.
• Schacht, Joseph. İslam Hukukuna Giriş, trc. Mehmet Dağ-Abdülkadir Şener. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi, 1997.
• Serahsî, Ebu Bekr. Usulü’s-Serahsî, thk. Ebu’l-Vefa el-Efğanî, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sem‘ânî, Ebû’l-Muzaffer Mansur. Kavâdıu’l-Edille fi’l-Usûl, thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şafiî, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Seyıd Bey. Medhal. İstanbul: Matbaa Amiriyye, 1333.
• Sübkî, Taceddin. Ref’u’l-Hacib an Muhtasar’i-bni’l-Hacib, thk. Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1999.
• Şaban, Zekiyyüddin. Usûlu’l-Fıkhı’l-İslâmî. yy: ts.
• Şafiî, Muhammed İdris. er-Risale, thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şatıbî, Ebû İshak. el-Muvafakât fî Usûli’ş-Şerîa, şerh, Abdullah
• Dıraz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Şelebî, Mustafa. Usûlü’l-Fıkhi’l-İslamî. Beyrut: ed-Darü’l-Cami‘ıyye, ts.
• Şeşerî, Sa’d b. Nasır. el-Kat’ ve’z-Zan inde’l-Usûliyyin: Hakikatuhuma ve Turuku İstifadetihima ve Ahkamuha. Riyad: Darü’l-Hubeyb, 1997
• Şevkanî, Ebu Abdullah Muhammed. İrşadü’l-Fuhûl ila Tahkîki’l-Hak min İlmi’l-Usûl, thk. Ebu Hafs Sami b. el-Arabî. Riyad: Daru’l-Fazile, 2000.
• Şirâzî, Ebû İshak Cemaleddin. Şerhu'l-Lüma', thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1988.
• Teftazanî, Sa'deddin Mesud b. Ömer. Şerhü't-Telvih ale't-Tavzîh. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1957.
• Tahânevî, Muhammed b. A'la. Mevsuâtu Keşşâfı Istılahati'l-Fünûn ve'l-Ulûm, thk. Ali Dahruc; çev. Corc Zeynatî, Abdullah Halidî. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Zerkâ, Ahmed. Şerhü'l-Kavâ'idi'l-Fıkhiyye. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1983.
• Zerkeşî, Bedrüddin. el-Bahrü’l-Muhît fi Usûli’l-Fıkh. Ğardek: Daru’s-Safve, 1992.
• Züheyr, Muhammed Ebu'n-Nur. Usûlü’l-Fıkh. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türas, 2004.