Zufar ibn Hudhayl’s Approach to Istiḥsān from the Founding Imams of the Hanafī Sect

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 1, 107 - 146, 15.06.2017

Adem Çiftci

https://doi.org/10.18505/cuid.291054

Cited By: 3

Öz

From the earliest times when sects have started to
form, there has been debate on whether or not “istiḥsān (moving away from the implications of an analogy to an
analogy that has a stronger evidence from the Qurʾān, Sunnah or ijmaʿ)” is a method of istidlāl (inference). At the basis of
these discussions, the effect of the arbitrariness/subjectivity implied by the
term istiḥsān, which has not yet
completed its conceptualization process, is far too much. Therefore, those who
adopted istiḥsān as a method were
subjected to serious accusations. Hanafī jurists are at the forefront among
those who adopted istiḥsān. So much
so that the istiḥsān method has
become known by the Hanafī sect. However, we have come across with two opposing
arguments about the approach of Zufar ibn Hudhayl, who is one of the leading
representatives of the sect, prominent with his analogical reasoning, to istiḥsān. As a result of our research,
it is seen that neither of the claims is right; in addition to the skill of the
Zufar to make analogies, he is in favor of analogical reasoning to the full
extent on the issue of having recourse to istiḥsān;
but in cases where analogies are inadequate in producing solutions to the
issues or do not give correct outcomes, as a necessity for not to leave the
issue without any verdict, he had recourse to istiḥsān. As a result, it can be said that being bound to the
Hanafī method in general terms, Zufar ibn Hudhayl has narrowed the framework
for using istiḥsān as a method of istidlāl; on the issue of having
recourse to analogies, on the other hand, he tried to broaden the boundaries as
much as possible.

Starting from Hijrī II. century which was the
beginning of the formation of idolatry, in terms of whether it is the nature
and the method of stratification, istiḥsān,
generally described as “because of stronger evidence, it would be better to
abandon the provision of similar powers to another ruling”, has been argued. So
much so that two different approaches have emerged in the form of supporters
and opponents.

The opponents of istiḥsān
have accused the people who adopted and provided a set of fiqh deductions
according to their desires and to establish a new sharia. However, the effect
of the concept of istiḥsān, which has
not yet completed its conceptualization process, arbitrary/subjective sense of
this oppositional approach is too great.

Imam Shafi was a strong oppose of the istiḥsān. However, Shafi, consulted istiḥsān to regard the amount of “mut’a”
thirty dirham sand the period of the şuf’a as three days, he even used this
concept by saying “I am doing istiḥsān”.
Therefore, it can be said that the opposition of Imam Shafi is aimed at the
“logic of exception” which resides in istiḥsān
rather than the provision reached by the means of istiḥsān.

Imam Shafi’s istiḥsān
opposition is more directed to the Hanafīs, who are identified with istiḥsān. Particularly, it is seen that
the students Abū Yūsuf and Imam Muhammad and Abū Hanīfa one of the founder
imams of Hanafī sect consulted istiḥsān
frequently. However, there are not sufficient and clear information about Zufar
ibn Hudhayl’s view of istiḥsān. Zufar
ibn Hudhayl, who is at this point also worth investigating and examining,
because he is one of the founding imams of the sect and has his own ideas.

Different determinations on Zufar ibn Hudhayl’s
approach to istiḥsān were done by
contemporary researchers. One of these is a proof that Zufar ibn Hudhayl was
using istiḥsān largely similarly to
other founding imams of the Hanafī sect; and the other is that he fell in line
with Imam Shafi in terms of istiḥsān.
Since both studies are not directly related to Zufar ibn Hudhayl’s approach to istiḥsān, the researchers did not feel
the need to point the arguments that they based these assumptions on.

Zufar ibn Hudhayl has passed away after a very short
time (d. 158/775) from Abū Hanīfa, and he spent six of his last eight years in
Basra. Therefore, there is no detailed information about him like the other
founding imams of the sect. Moreover, the absence of any work or the lack of
knowledge about it, makes it very difficult to determine Zufar ibn Hudhayl’s
views of istiḥsān. This necessitates
the application of Hanafī resources from the initial period for further
investigation.

Especially in the examination of the classical period
Hanafī sect’s method and furūʿu fiqh
literature, we could not reach any knowledge about Zufar ibn Hudhayl’s approach
to istiḥsān. However, almost all
layered authors describe Zufar ibn Hudhayl as a “comparative” and emphasize his
skill and expertise in using comparative evidence. This is also quite remarkable.
However, in the works of Pīrizādā and Kawsarī, who directly examine Zufar ibn
Hudhayl’s fiqh, there is no information about what philosophical background of
his was about what is meant by the qualifications of “expert” or “comparative
expert” about him.

Two conclusions can be reached from these
characterizations about Zufar ibn Hudhayl: one of them is that he was quite
successful and competent in using comparations against the matters where the
provision is absent and the other one is his loyalty to istiḥsān where the different provisions can be obtained regarding
fiqh matters unlike comparation.

It is highly probable that the second meaning was the
one intended. Because the literature shows that other founding imams besides
Zufar ibn Hudhayl also were at least as wise and skillful as Zufar ibn Hudhayl
in making comparisons. In addition, some information contained in the classical
Hanafī literature supports this opinion.

Muhammad Biltaci, one of the contemporary researchers,
also, says somethings that confirm the second approach: “Zufar ibn Hudhayl
was trying to reduce the field of judgments via istiḥsān as much as possible;
and in regard to comparations he showed great effort to expand the boundaries
as far as possible. The fact that Zufar ibn Hudhayl almost never
applies istiḥsān, does not leave him out of the general principles of the
Hanafi sect that was allied on. Because the method of Zufar ibn Hudhayl is in itself was the method itself. Zufar ibn Hudhayl's understanding of
fiqh is shaped generally within this procedural framework. That is why his
resources was also comparing and istiḥsān in the same manner. In practice,
however, when applying the methods to the occasions,he was preferring
comparation more frequently than istiḥsān. He was dissent about applying istiḥsān
to the issues. This opposition, however, does not mean fundamentally opposing
or rejecting it entirely, either about comparison or about istiḥsān.”

In the research we have conducted on the classical
Hanafī literature, we have found that Zufar ibn Hudhayl was consulting to istiḥsān in a very limited area on only
four subjects. Apart from these examples, we could not find any other use of istiḥsān by him. Zufar ibn Hudhayl’s
preference for istiḥsān here is not
because there is no possibility to use comparison; perhaps, comparison was not
responding to necessity, or was not able to provide the right result.

However, when Zufar ibn Hudhayl’s applications of istiḥsān
in fiqh practices are examined, it is seen that all three of the other imams or
some of them have passed judgements based on comparison. This situation makes
it very difficult to determine a general rule of Zufar ibn Hudhayl’s
application of istiḥsān regarding the situations and purpose.

Moreover, Zufar ibn Hudhayl’s application of istiḥsān, even in a narrow field,
reveals that the findings of researchers today, such as his frequent use or
refusal of istiḥsān as the other
imams of the sect, are far from reflecting the truth.

To put
it briefly, while comparison was fundamental for Zufar ibn Hudhayl, even if for
a limited and narrow field, he applied istiḥsān
as well.

Anahtar Kelimeler

Hanafī sect, Zufar ibn Hudhayl, Analogy, Istiḥsān, Istidlāl

Hanefî Mezhebinin Kurucu İmamlarından Züfer b. Hüzeyl’in İstihsana Yaklaşımı

Öz

Mezheplerin teşekkül etmeye başladığı ilk
dönemlerden itibaren istihsanın bir istidlal yöntemi olup olmadığı
tartışılagelmiştir. Bu tartışmaların temelinde kavramsallaşma sürecini henüz tamamlamamış
olan istihsan teriminin çağrıştırdığı keyfiliğin/sübjektivitenin etkisi çok
fazladır. Bu yüzden istihsanı bir yöntem olarak benimseyenler, ağır ithamlara
maruz kalmışlardır. İstihsanı benimseyenlerin başında Hanefî hukukçular
gelmektedir. Öyle ki istihsan yöntemi Hanefî mezhebiyle anılır hale gelmiştir.
Bununla birlikte mezhebin önde gelen temsilcilerinden biri olan ve kıyas
metodunu kullanmasıyla ön plana çıkan Züfer b. Hüzeyl’in istihsana yaklaşımıyla
ilgili iki farklı yaklaşım tespit edilmiştir. Yaptığımız araştırma ve inceleme
neticesinde her iki tespitin de isabetli olmadığını; Züfer b. Hüzeyl’in kıyas
yapmadaki becerisinin yanı sıra istihsana müracaatta sonuna kadar kıyas
taraftarı olduğunu; ancak kıyasın meselelere çözüm üretmede yetersiz kaldığı ya
da doğru sonuç vermediği durumlarda ise ızdırârın da bir gereği olarak meseleyi
hükümsüz bırakmama adına istihsana müracaat ettiği görülmektedir. Sonuç olarak
Züfer b. Hüzeyl’in genel hatlarıyla Hanefî usulüne bağlı kalmakla birlikte
istihsanı bir istidlâl yöntemi olarak kullanma hususunda çerçeveyi oldukça
daralttığını; kıyasa başvurma konusunda ise sınırları mümkün olduğunca geniş
tuttuğunu söylemek mümkündür.

Genel olarak “daha güçlü bir
delil sebebiyle meselenin benzerlerine verilen hükümden vazgeçip başka bir
hükme yönelme” şeklinde tarif edilen istihsan mezheplerin oluşmaya
başladığı hicri II. asırdan itibaren mahiyeti ve istidlal yöntemi olup olmaması
bakımından tartışıla gelmiştir. Öyle ki istihsân taraftarları ve muhalifleri
şeklinde iki farklı yaklaşım ortaya çıkmıştır.

İstihsana muhalif olanlar,
istihsanı benimseyip ona göre bir takım fıkhî istidlallerde bulunanları kendi
arzularına göre hüküm vermek ve yeni bir şeriat ihdas etmekle suçlamışlardır.
Ancak bu muhalif yaklaşımın sergilenmesinde kavramsallaşma sürecini henüz
tamamlamamış olan istihsan teriminin çağrıştırdığı keyfilik/sübjektif anlamının
etkisi çok fazladır.

İstihsana şiddetle muhalefet edenlerin
başında İmam Şâfiî gelmektedir. Ancak Şâfiî, “müt’a”nın miktarının otuz dirhem, şüf’anın müddetinin
üç gün olarak takdir edilmesinde istihsana başvurmakta, hatta bizzat “istihsân
yapıyorum” diyerek bu kavramı kullanmaktadır. Bu yüzden Şâfiî’nin muhalefetinin
istihsân yoluyla ulaşılan hükümden ziyade, istihsânın oturduğu “istisna
mantığı”na yönelik olduğu söylenebilir.

Şâfiî’nin istihsan karşıtlığı
daha ziyade istihsan ile özdeşleşen Hanefîlere yöneliktir. Özellikle Hanefî
mezhebinin kurucu imamlarından Ebû Hanîfe ile öğrencileri Ebû Yûsuf ve İmam
Muhammed’in istihsana sıkça müracaat ettiği görülmektedir. Ancak Züfer’in
istihsana bakış açısıyla ilgili kaynaklarda yeterli ve sağlam bilgiler
bulunmamaktadır. Hem mezhebin kurucu imamlarından biri hem de kendine has fikirleri
olması hasebiyle Züfer, bu noktada araştırılmaya ve incelenmeye değer bir
kişiliktir.

Günümüz araştırmacıları tarafından
Züfer’in istihsana yaklaşımı ile ilgili farklı tespitler yapılmıştır. Bunlardan
biri, Züfer’in Hanefî mezhebinin diğer kurucu imamları gibi istihsanı bolca
kullandığı şeklindeki tespit; diğeri ise istihsan konusunda Şafii ile aynı
çizgide olduğu tespitidir. Her iki çalışma da doğrudan Züfer’in istihsana
yaklaşımıyla ilgili olmadığı için, araştırmacılar bu tespitlerini dayandırdıkları
argümanlara işaret etme gereği hissetmemişlerdir.

Züfer hocası Ebû Hanîfe’den çok kısa bir süre sonra vefaat
etmiş, hocasından sonraki sekiz yıllık sürenin yaklaşık altı yılını da Basra’da
geçirmiştir. Bu yüzden mezhebin diğer kurucu imamları gibi hakkında detaylı
bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca herhangi bir eserinin bulunmaması ya da bize
ulaşmamış olması da Züfer’in istihsana bakışıyla ilgili görüşlerinin tespitini
bir hayli zorlaştırmaktadır. Bu durum, meselenin tahkiki için ilk dönem Hanefî
kaynaklarına müracaatı zorunlu kılmaktadır.

Özellikle klasik dönem Hanefî mezhebine ait usûl ve
furû-ı fıkıh literatüründe yaptığımız incelemede de Züfer’in istihsana
yaklaşımıyla ilgili bir bilgiye ulaşamadık. Ancak hemen hemen bütün tabakât
müellifleri Züfer hakkında “kıyasçı” nitelemesi yapmakta ve onun kıyas delilini kullanmadaki becerisine
ve uzmanlığına vurgu yapmaktadırlar. Bu da oldukça dikkat çekicidir.
Ancak doğrudan Züfer’in fıkhını inceleyen Pîrizâde ve Kevserî’nin eserlerinde,
onun hakkındaki “kıyasçı” ya da “kıyas konusundaki uzman” nitelemelerinden
kastedilenin ne olduğuna yani felsefi arka planına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

Züfer hakkındaki bu nitelemelerden iki farklı sonuca
ulaşılabilir: Bunlardan birisi
onun, hükmü naslarda bulunmayan meselelere kıyası tatbik konusunda çok başarılı
ve yetkin olduğu; diğeri ise istihsan ve kıyasa göre farklı hükümlerin
verilebileceği fıkhî meselelerde istihsan karşısında kıyasa sıkı sıkıya
bağlılığıdır.

İkinci anlamın
kastedilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü Züfer dışındaki diğer kurucu
imamların da kıyas yapma konusunda en az Züfer kadar mâhir ve becerikli
oldukları kaynaklar da sabittir. Ayrıca klasik Hanefî literatüründe yer alan
bazı bilgiler de bu görüşü desteklemektedir.

Bununla birlikte çağdaş
araştırmacılardan Muhammed Biltâcî de ikinci yaklaşımı teyit eden şeyler
söylemektedir: “Züfer
istihsanla
hüküm vermenin alanını mümkün olduğunca daraltma; kıyasa başvurma konusunda ise
sınırları alabildiğince genişletme çabası içerisindedir. Züfer’in istihsana
neredeyse hiç müracaat etmemesi, onu üzerinde ittifak edilen Hanefî mezhebinin
genel esaslarının dışarısına çıkarmaz. Çünkü Züfer’in yöntemi genel hatlarıyla
bu metodun bizzat kendisidir. Züfer’in fıkıh anlayışı umumiyetle bu usul
çerçevesinde şekillenmektedir. Bu yüzden onun da kaynakları aynı şekilde kıyas
ve istihsandır. Ancak pratikte meselelere tatbik ederken kıyası daha fazla,
istihsanı ise nadiren tercih etmektedir. O, istihsana meselelere tatbiki
çerçevesinde muhalif davranmaktadır. Bu muhalefet ise, kıyas ve istihsandan
birisiyle amel etmeye kökten karşı çıkmak ya da tümüyle onu reddetmek anlamına
gelmemektedir.”

Klasik Hanefî literatürü üzerinde yaptığımız
araştırmalarda Züfer’in istihsana çok sınırlı bir alanda sadece dört konu
özelinde müracaat ettiğini tespit edebildik. Bu örneklerin dışında istihsana
başvurduğu başka bir yer bulamadık. Züfer’in buralarda istihsanı tercih etmesi, kıyasın uygulanma imkânının olmamasıyla değil;
belki, onun nazarında kıyasın ihtiyaca cevap vermemesiyle ya da doğru sonuca
götürmemesiyle açıklanabilir.

Bununla birlikte Züfer’in fıkıh
pratiğindeki istihsan uygulamaları incelendiğinde diğer üç imamın tamamının ya da
bazılarının kıyasa dayanarak hüküm verdikleri görülmektedir. Bu durum, Züfer’in
istihsana hangi durumlarda ve ne amaçla müracaat ettiğine dair genel
geçer bir kuralın belirlenmesini de oldukça zorlaştırmaktadır.

Ayrıca
Züfer’in dar bir alanda da olsa istihsana müracaat etmesi, günümüz bazı araştırmacıları
tarafından dillendirilen onun,
istihsanı mezhebin diğer imamları gibi sıkça kullandığı ya da reddettiği
şeklindeki tespitlerinin gerçeği yansıtmaktan uzak olduğunu da ortaya
koymaktadır. Kısaca ifade etmek gerekirse Züfer için kıyas
esas olmakla birlikte, sınırlı ve dar bir alanda da olsa istihsana müracaat
etmektedir.  

Anahtar Kelimeler

Züfer b. Hüzeyl, Kıyas, Hanefî mezhebi, İstihsan, İstidlâl

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî, Alâüddin Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfu'l-esrâr an Usûli Fahri’l-İslam el-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Aktan, Hamza. “İslam Hukukunda İstihsan Ufku”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi içinde, 3: 71-125. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nuruddîn Ali b. Sultan Muhammed. Şerhu Müsnedi Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nuruddîn Ali b. Sultan Muhammed. el-Esmâru’l-ceniyye fî esmâi’l-Hanefiyye. nşr. Abdülmuhsin Abdullah Ahmed. Bağdat: Dîvanu’l-Vakfı’s-Seniyye, 2009.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fi usûli’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Apaydın, H. Yunus. “İstihsanın Mahiyeti ve İşlevi”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi içinde, 3: 126-131. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Kayseri: Kardeşler Ofset, 2016.
• Aybakan, Bilal. “İstihsan”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi içinde, 3: 132-137. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Aygün, Abdullah. “Sem’ânî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36: 463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa. Meğâni‘l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli Meâni'l-âsâr. nşr. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. el-İnâye. Fethu’l-Kadîr içinde, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Bakkal, Ali. “Ebû Hanîfe’nin İstihsan Anlayışı”. İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi, 1: 273-304. Bursa: Kurav Yayınları, 2003.
• Bakkal, Ali. “İstihsanın Mahiyeti ve Çağdaş Problemlere Çözüm Getirmedeki Önemi”, İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi içinde, 3: 15-70. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23: 339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bedir, Murtaza. “Züfer b. Hüzeyl.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44: 527-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Kerderî el-Hârizmî el-Bezzâzî. Menâkıbü Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1981.
• Biltâcî, Muhammed. Menâhicü’t-teşrî‘i’l-İslâmî fi’l-karni’s-sânî el-hicrî. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhyiddîn el-Hatîb, Kâhire: el-Matbatü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. nşr. Uceyl Câsim Neşemî, İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Muhtasaru İhtilâfi’l-fukaha. nşr. Abdullah Nezir Ahmed, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh. nşr. Ahmed Abdulğafûr Attâr, Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Malâyîn, 1990.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali el-Hüseynî. et-Tarîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Çeşme, Ayşe. “el-Mevsılî’nin el-Muhtâr’ında Züfer’e Ait Görüşlerin Tahkîki”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil Muhyiddîn el-Meys, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsa. Te’sîsü’n-nazar. nşr. Mustafa Muhammed ed-Dımeşkî, Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsa. Mukâyeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi. trc. Ferhat Koca, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İslâm Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1981.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Cehâlet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7: 219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Cünûn.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 125-129. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‘as b. İshak el-Ezdî. es-Sünen. nşr. Sıtkı Cemîl el-Attâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Hanîfe: Hayatuhu ve asruhu ârâuhu ve fıkhuhu. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• el-Fetâva’l-Hindiyye. haz. Şeyh Nizam. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Erturhan, Sabri. İslam Ceza Hukukunda İçtima. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâmusu’l-muhît. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2005.
• Gezgin, Yusuf Erdem. “Hanefîler’de Öncelik Açısında Kıyas ve İstihsan Tahlili”. Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, 2016.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Ali b. Muhammed ez-Zebîdî. el-Cevheretü’n-neyyire: şerhu Muhtasari'l-Kudûrî. nşr. İlyas Kaplan, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Hallâf, Abdülvehhâb. Masâdiru’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. Târihu Bağdat: Târîhu Medîneti’s-selâm. nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusuf b. Abdillah b. Muhammed Kurtûbî en-Nemerî. el-İntikâ‘ fî fezaili'l-eimmeti's-selâseti'l-fukahâ‘. haz. Abdulfettah Ebû Gudde, Beyrut: Mektebetü Matbûati’l-İslâmî, 1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvid, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz. Minhatü’l-hâlik ale’l-Bahri’r-râik. el-Bahru’r-râik içinde, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şehabüddîn Ahmed. Lisânü'l-mîzân. haz. Selman Abdulfettah Ebû Ğudde, Beyrut: Mektebetü’l-Matbuâti’l-İslâmî, 2002.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru’s-Sâdır, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. nşr. Mahmud Hamid Osman, Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. Mulahhasu ibtâli’l-kıyâs ve’r-re’y ve’l-istihsân ve’t-taklîd ve’t-ta’lîl. nşr. Saîd el-Efgânî, Dımeşk: Matbaatu Dımeşk, 1960.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî. Kitâbu’s-sikât. Haydarabâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah. Tâcü't-terâcim. nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• İbn Mâze, Burhanüddin (Burhanü’ş-şeria) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilaziz Buhârî. el-Muhîtü’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim b. Muhammed. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamid. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İsfahanî, Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak. Zikru ahbâri İsbahân. Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü A‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr, 87846: 111b. Tahran Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-i Millî. Kevserî, Muhammed Zâhid. Lemahâtü’n-nazar fî sîrati’l-İmâm ez-Züfer. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye, ts. Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkhu ehli’l-Irak ve hadîsuhum. nşr. Abdulfettah Ebû Ğudde, Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2002. Kılıçer, M. Esad. İslam Fıkhında Re’y Taraftarları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1994.
• Koçak, Muhsin. “Züfer b. El-Hüzeyl (Hayatı ve Eserleri)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2008): 121-145.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Mevsûatü’l-kavâidi’l-fıkhiyyeti’l-mukârene: et-Tecrîd. nşr. Muhammed Ahmed Sirac, Ali Cum’a Muhammed, Kahire: Dâru’s-Selâm, 2004.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü'l-mudıyye fî tabakâti'l-Hanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Kâhire: Dâru’l-Hicr, 1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâkıbü Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1981.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasan Burhanüddîn Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. haz. Halid Abdurrahman el-Ak, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1998.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Dürerü'l-hükkâm fî şerhi Gureri'l-ahkâm. İstanbul: Fazilet Neşriyet, 1978.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Halil Me’mûn Şîhâ, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2005.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref. Tehzibü’l-esmâ ve'l-lügât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Önder, Muharrem. Hanefî Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. İstanbul: Hikmetevi Yay. 2014.
• Önder, Muharrem. “İstihsan Kavramının Ortaya Çıkışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006): 181-208.
• Özel, Ahmet. İslam Hukukunda Ülke Kavramı: Dârulislam Dârulharb. İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Özen, Şükrü. “Hicrî II. Yüzyılda İstihsan ve Maslahat Kavramları”. Marife Dergisi 1 (2003): 31-57.
• Özen, Şükrü. “İstihsan Hakkında Bazı Düşünceler”, İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi içinde, 3: 262-281. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Pezdevî, Fahru’l-İslâm. Kenzü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. Keşfu’l-esrâr içinde, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Pîrizâde Burhânüddîn İbrâhim b. Hüseyin b. Ahmed. el-Kavlü’l-ezher fîmâ yüftâ fîhi bi-kavli’l-İmâm Züfer. nşr. Ömer b. Muhammed b. Abdülkerim eş-Şeyhili. by.y., yy., 2011.
• Sadrüşşeria, Ubeydullah b. Mes’ud b. Mahmûd el-Buhârî el-Mahbûbî. et-Tavzîh ale’t-Tenkîh=et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh. nşr. Saîd el-Ebraş, Dımeşk: Mektebetü Merzûk, 2006.
• Saymerî, Ebû Abdillah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Kavâtı’u’l-edille fi’l-usûl. nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. tlk: Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetü’l-fukaha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Usûl. nşr. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Şener, Abdulkadir. İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve İstıslah. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1974.
• Şener, Abdulkadir. “İmam Züfer B. El-Huzeyl”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 2 (1975): 91-98.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad. Kitâbu’l-Asl=el-Mebsût. tsh. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1990.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemalüddîn İbrâhim b. Ali b. Yusuf. Tabakâtu’l-fukahâ. nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru’r-Râid el-Arabî, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemalüddîn İbrâhim b. Ali b. Yusuf. et-Tebsira fi usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hasan Heyto, Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Taşköprizâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddin Ahmed Efendi. Miftâhü’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûati’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm. nşr. Ali Dahruc, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Temîmî, Takiyyüddîn b. Abdilkâdir. et-Tabakâtü's-seniyye fi terâcimi'l-Hanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Kâhire: el-Meclisü’l-A’la li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1970.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhamed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Halil Me’mûn Şîhâ, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2002.
• Uslu, Rifat. “İmam Züfer b. Hüzeyl’in Hayatı ve Fıkhî Görüşleri”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1992.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10: 131-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. Yaman, Ahmet. “İstihsan Ne Değildir”. Usûl Dergisi 8 (2007): 169-173.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-Medhalü’l-Fıkhiyyü’l-Âmm. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2004.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Muhammed Tâmir, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Zeyla‘î, Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313/1896.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-A‘lâm: Kamusu terâcim. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1975.