Evaluation About The Tawjīh-i Jihāt Regulations Regulating Designation and Work Conditions of Religious Officer in Ottoman Empire

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 1, 203 - 254, 15.06.2017

Umut Kaya

https://doi.org/10.18505/cuid.297080

Cited By: 3

Öz

Tanẓīmāt was the period
that important events had taken place for Ottoman Empire. In this study, an
evaluation about Tawjīh-i Jihāt Regulations will be done. Tawjīh-i Jihāt
Regulations are legal arrangements which regulate designation rules of
religious officers in Ottoman Empire. There are three regulations which
published in 9 February 1870 (Hijri 8 Zilkade 1286), 9 April 1873 (Hijrī 10
Safer 1290) and 5 August 1913 (Hijrī 12 Ramazan 1331). Accordingly, the
transcription of 1913 Tawjīh-i Jihāt Regulation have been given after a
comperative analysis of three regulations (1870, 1873 and 1913 Regulations) by
comparing today conditions about religious officers. Especially, in this
evaluation parts will have focused jihat exams (subject, measurement and
evaluation, the question resources, types of questions, and etc.) and
proficiency requirements. 

Tanẓīmāt was the
period that important events had taken place for Ottoman Empire.  This study offers an evaluation of Tawjīh-i Jihāt Regulations. Literature search method was used in the study.
Accordingly, firstly the studies that deal with the Tawjīh-i Jihāt Regulation
have been examined. Secondly, theses were searched from Council of Higher
Education Thesis Center. Likewise, academic articles were searched from Tubitak
DergiPark and Isam Library. In these searches key words were used like
“tawjīh”, “jihāt”, “tawjīh-i jihāt”, “imam”, “religious officer”, “Ottoman”,
“regulation”, “proficiency” and “exam”. After this preliminary study, three
Tāwjīh-i Jihāt Regulations maked transcript from Arabic letters to Latin
letters and evaluated. Finally, 1913 Tāwjīh-i Jihāt Regulation’s transcript was
given to place at the end of the study. Because 1913 Tāwjīh-i Jihāt Regulation
was the latest and the most comprehensive regulation.

Tāwjīh-i Jihāt Regulations are legal arrangements
which regulate designation rules of religious officers in Ottoman Empire. There
are three regulations which published in 9 February 1870 (Hijrī 8 Zilkade
1286), 9 April 1873 (Hijrī 10 Safer 1290) and 5 August 1913 (Hijrī 12 Ramazan
1331). Some articles of the last regulations had been valid and in use even in the
first years of the Republic. Later 1913 Tawjīh-i Jihāt
Regulation has been repealed by new laws.

Tāwjīh-i Jihāt means the tasks which given to
Charitable Institutes to keep their religious, social and cultural services. In
these regulations “jihat”s, are divided into two parts as corporal and
academic.  Imam, Orator and Preacher are
categorised as academic jihets and shrine's servant and cleaning assistant are
named as corporal jihats.

First Tāwjīh-i Jihāt Regulation which consisted of 15 articles
became effective in 1870. It was regulating, how jihat should be transfered
from father to son, forbidding to give jihat to younger children and forbidding
to have more than one jihats by a person and canceling the jihats of a person
in case of more than one.

The Second Regulation became effective in 9th April 1873, just
after three years from the first regulation, in order to modify some articles
and complete the deficiencies. This regulation consisted of 16 articles and
seven of them were exactly the same as 1870 regulations. The main difference
between 1870 Regulation and 1873 Regulation was allow the jihet’s transfer from
father to younger child in case of father’s death.

The most comprehensive regulation was 1913 Tewjīh-i Jihāt Regulations which had 62 articles and became effective in 5
August 1913. 1913 Regulation was divided into four parts. The first part
consisted of five articles and about what is the jihat (1-5. articles). The second part was about method of jihāt (6-26. Articles). The third part
was about examination of jihāt
(27-45. articles). The fourth part was about various issues (46-62. Articles).

In the first part of regulations the boundaries of the jihat are
drawn and this was not mentioned in the previous regulations. According to
this, “jihat”s, were divided into two parts as corporal and academic. Jihets
such as professor, orator, imam, hafiz are sorted as academic and cleaning
staff and tomb staff are sorted as corporal. In addition, “jihat”s were divided
into two parts as conditional (related to the charitable institution) and
unconditional.

The second part of regulations (6-26. articles) was about jihāt’s method. In general this part
tells us unconditional jihats such as how to transfer jihets to the poeple who
is younger than 20 years old. The third part of the regulation (27-45. articles)
was about how to do and by whom the “jihat exams will be done. The title of
this part in regulations was “The Process of Making the Examinations.” This
part is important to show the required capabilities   of assignments of religious officer in
Ottoman. Even the previous regulations mentioned about exams, it was not
mentioned how this exam will be done or by whom etc. This regulation makes an
important change regarding this subject and shows us important clues about the
required capabilities of jihat.

The last part of the Regulation called “Varios Subject which about
jihat’s other points”. These
points were related to the status of the person who reached the age of military
service, status of the jihats during forensic investigation, procedure in death
or resignation of foundation's manager, determination of jihat in İstanbul and
country side.        

1913 Regulation is important due to containing of the informations
about religious officer exams in this the regulation. It was agreed that religious
officer exams will be made by a commission with five members. In addition to
this, the regulation indicate that different exams will be performed for imam,
preacher and muʾazzin. For example, there were three questions about kalām,
three questions about fiqh and ten line Arabic text from Halabī which a book is
about fiqh’s issues like pray, tayammum (dry ablution), hajj (pilgrim) and wudu
(ablution) in preacher exams. Similarly, there were three questions about kalām,
five questions about fiqh, five line Arabic text from Halabī, questions about
tajwīd and reading a short part from Qur’ān in exams of imam. Finally, there
were a few questions about fiqh and tajwīd and reading a short part from Qur’ān
in exams of muʾazzin.

There are some minor differences regarding the requirements of
assignment of religious officials between Ottoman’s last period and todays.
Firstly, the descend from father to son system does not exist anymore. So it is
possible to say that, this situation provides competition and a more just way
of selecting candidates. Additionally, knowing Arabic in Ottoman’s period was
more important than today for become religious officer. Recently there no
questions that are asked related to Arabic language during religious officer
exams.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Religious Officer, Proficiency Exam, Jihat, Tawjīh-i Jihāt, Proficiency Exam

Osmanlı’da Din Hizmeti Görevlilerinin Atanma ve Çalışma Şartlarını Düzenleyen Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmeleri Hakkında Bir Değerlendirme

Öz

Tanzimat, Osmanlı Devleti
için önemli olayların yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu çalışmada, Tanzimat
döneminde yayınlanan Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmelerinin bir değerlendirmesi
yapılacaktır. Tevcih-i Cihat Nizamnameleri, Osmanlı zamanında din görevlerinin
atanma usul ve şartlarını düzenleyen yasal düzenlemelerdir. Söz konusu
nizamnamelerin ilki Hicri 8 Zilkade 1286 (Miladi 9 Şubat 1870) tarihinde,
ikincisi Hicri 10 Safer 1290 / Rumi 26 Mart 1289 (Miladi 9 Nisan 1873)
tarihinde, üçüncü ve sonuncusu ise 12 Ramazan 1331 / 5 Ağustos 1913 yılında
yayınlanmıştır. Buna göre, çeşitli tarihlerde yayınlanan üç nizâmnâme (1870,
1873 ve 1913 Nizâmnâmeleri) günümüz şartları ile kıyaslanarak
değerlendirildikten sonra 1913 Nizâmnâmesi günümüz harflerine aktarılarak
okuyucu ile paylaşılmıştır. Özellikle bu değerlendirmelerde, ilmî cihet
imtihanları, bu imtihanların nasıl ve kimler tarafından yapıldığı, hangi
konulardan ne tür sorular sorulduğu, sınav sonuçlarının kimler tarafından nasıl
değerlendirilip saklandığı gibi hususlar günümüzde din görevlilerinin atanması
için aranan yeterlik şartları ile kıyaslanarak ele alınmaya çalışılmıştır.

Tanzimat, Osmanlı Devleti için önemli
olayların yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu çalışmada, Tanzimat döneminde
yayınlanan Tevcih-i Cihat Nizamnamelerinin bir değerlendirmesi yapılacaktır. Çalışmada
literatür tarama yöntemi kullanılmıştır. Buna göre, öncelikle Tevcîh-i Cihât
Nizâmnâmeleri’ni konu edinen çalışmalar incelenmiştir. Bu doğrultuda, Yök Tez
Tarama Katalogu’ndan tezler, Ulakbim ve İsam Kütüphanesi’nden ise yayınlanan
makaleler başlık, özet ve anahtar kelimelerine göre taranmıştır. Bu taramada
anahtar kelimeler olarak, “tevcihˮ, “cihetˮ,
“tevcîh-i cihâtˮ, “imamˮ, “din görevlisiˮ,
“Osmanlıˮ, “nizâmnâmeˮ, “yeterlikˮ,
“imtihanˮ kelimeleri kullanılmıştır. Bu ön çalışmadan sonra, Tevcîh-i
Cihât Nizâmnâmeleri ile ilgili birincil kaynaklara ulaşılmış ve bu belgeler
günümüz harflerine aktarılmış ve daha sonra ise günümüzde din görevlilerinde
aranılan yeterlikler ve atanma şartları ile kıyaslanarak
değerlendirilmiştir.  Bu amaçla çalışmada
1870, 1873 ve 1913 tarihli üç Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesi değerlendirilerek
çalışmanın sonunda en son ve en kapsamlı nizâmnâme olması hasebiyle “1913 Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesi”nin transkripsiyonuna yer verilmiştir.

Tevcih-i Cihat Nizamnameleri, Osmanlı
zamanında din görevlerinin atanma usul ve şartlarını düzenleyen yasal
düzenlemelerdir. Söz konusu nizamnamelerin ilki Hicri 8 Zilkade 1286 (Miladi 9
Şubat 1870) tarihinde yapılmıştır, ikincisi Hicri 10 Safer 1290 / Rumi 26 Mart
1289 (Miladi 9 Nisan 1873) tarihinde, üçüncü ve sonuncusu ise 12 Ramazan 1331 /
5 Ağustos 1913 yılında yayınlanmıştır. Son nizamnamenin bazı hükümleri
cumhuriyetin ilk yıllarında da geçerliliğini korumuş ve daha sonra yapılan
yasal düzenlemelerle yürürlükten kaldırılmıştır.

Tevcih-i cihât, vakıfların çeşitli
dinî, sosyal ve kültürel hizmetlerini sürdürebilmeleri için tahsis edilmiş olan
görevlere verilen addır. Bu nizamnamelerle verilen cihetler ise ilmî ve bedenî
olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. İmâmet, hitâbet, vâizlik, gibi ilmî yeterlilik
isteyenlere “cihât-ı ilmiyye”; türbedarlık, ferrâşlık (temizlik görevlisi) gibi
bedenî çalışmaya bağlı olanlara da “cihât-ı bedeniyye” adı verilmekteydi.

İlk Tevcih-i Cihât Nizamnamesi 1870
yılında, on beş madde olarak yürürlüğe girmiştir. Genel olarak, cihetin babadan
oğula nasıl geçeceğini, küçük evlada cihet verilemeyeceği, bir kişinin şahsında
birden fazla cihet bulunduramayacağını, atıl cihetlerin iptal edileceği gibi
konuları düzenlemektedir.

İkinci Tevcih-i Cihât Nizamnamesi,
birinci nizamnameden üç yıl sonra 1870 Nizamnamesi’nde birtakım değişiklikler
yapmak ve eksiklikleri gidermek için 10 Safer 1290/ 9 Nisan 1873 yılında on
altı madde olarak yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 1873 Nizamnamesi’nin yedi
maddesi, 1870 nizamnamesi ile birebir aynıdır. 1870 Nizamnamesi ile 1873
Nizamnamesi arasındaki en temel fark, cihet sahibinin vefatı halinde söz konusu
cihetin küçük yaştaki oğluna da tevcih edilebileceği yönündeki düzenlemedir.

Çalışmada incelenen nizamnamelerin
sonuncusu ve en kapsamlısı 12 Ramazan 1331/5 Ağustos 1913 tarihinde 62 madde
halinde yürürlüğe giren 1913 Tevcih-i Cihât Nizamnamesi’dir.  1913 Tevcih-i Cihât Nizamnamesi, dört bölümden
oluşmaktadır. İlk bölümde (1-5. maddeler) cihâtın tarifine, ikinci bölümde
(6-26. maddeler) cihâtın usul ve tevcihine, üçüncü bölümde (27-45. maddeler)
cihet tevcihinde imtihanların ne şekilde ve kimler tarafından
gerçekleştirileceği gibi hükümlere, dördüncü bölümde (46-62. maddeler) ise konu
ile ilgili diğer hususlara yer verilmiştir.

Nizamnamenin ilk bölümü olan cihâtın
tarifinin yapılmaktadır. Önceki nizamnamelere konu olmayan bu bölümde, cihetin
sınırları çizilmektedir. Buna göre, cihetler ilmî ve bedenî olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Müderrislik, hitabet, imamet, hafızlık, gibi görevler ilmî
cihetten sayılırken, ferrâşlık,
türbedarlık, gibi hizmetler de bedenî cihetten sayılmaktadır. Bunun yanında söz
konusu cihetler bir de, (vakıfla ilgili olarak) şarta bağlı ve herhangi bir
şarta bağlı olmayan cihetler olarak iki kısımda ele alınmaktadır.

Nizamnamenin ikinci bölümü ise, cihâtın
usul ve tevcihi hakkında olup 6-26. maddeleri içermektedir. Genel olarak, 20
yaşından küçük olup da uhdelerine cihet tevcih edilecek çocukların durumu gibi
vakıfla ilgili olmayan cihetlerin tevcihinde nasıl bir yol izleneceğini konu
edinir. Nizamnamenin üçüncü bölümü, cihet
tevcihinde imtihanların ne şekilde, kimler tarafından ve nasıl yapılacağının
düzenlenmesine yönelik olup, Osmanlı’nın son döneminde din görevlilerinin
(imam-hatip, müezzin, müderris) atanmasında aranılan yeterlikleri göstermesi
bakımından da önem arz etmektedir. Bu bölümün başlığı, “İmtihanların Suret-i
İcrası ve Teferruatı” olup 27-45. maddeleri kapsamaktadır. Bilindiği gibi daha
önceki nizamnamelerde bir imtihandan bahsedilse de imtihanın ne suretle kimler
tarafından nasıl yapılacağı hakkında herhangi bir düzenleme yapılmamıştı. Bu
nizamname, bu konuda önemli bir düzenleme yaparak bize, cihetlerde aranılan
yeterlik hakkında önemli ipuçları vermektedir.

Nizamnamenin bundan sonraki ve son
bölümü ise, “Mevâd-ı Müteferrika” ismiyle düzenlenmiştir. Konu ile ilgili diğer
hususları içeren bu bölüm, 46-62. maddeleri kapsamaktadır. Bu maddelerde genel
olarak, cihet tevcihinde askerlik çağına gelmiş kişinin durumu, devlette
çalışanların uhdelerine cihet verilemeyeceği, hakkında soruşturma açılanların
uhdelerindeki cihetlerin durumu, vakfın mütevelli heyetinin vefatı ve istifası
halinde izlenecek yol, İstanbul ve taşradaki cihetlerin tespiti için komisyon
kurulması gibi hususlar düzenlenmektedir.

Bu nizamname, din görevlilerin
imtihanlarının nasıl yapılacağının, hangi usul ve kaideler ile imtihanlarının
değerlendirileceği hususlarını içermesi bakımından önemlidir. Burada öncelikle
imtihanların beş kişilik bir komisyon tarafından yapılacağı karara
bağlanmıştır. Nizamnamede vaizlik, imamlık, müezzinlik için ayrı ayrı
imtihanların olduğu görülmektedir. Vaizler için Halebî’den on satırdan aşağı olmamak üzere
belli bir miktar ibarenin, harekelendirilip tercüme ettirileceği ve fıkhî ve
kelamî meselelere dair üçer tane de soru sorulacağı ifade edilmektedir. Vaizler
için harekelendirilip tercüme edilecek on satır olan metin miktarının imamlarda
beş satıra düştüğünü görmekteyiz. Bununla birlikte soruların miktar ve
türlerinde de farklılık olduğunu söyleyebiliriz. Vaizlere fıkhî meselelerden üç
soru sorulurken imamlara beş soru sorulmasının, pratik anlamda imamların
vaizlerden daha çok halkın sorularına muhatap olmalarıyla açıklanması
mümkündür. Kelam sorularının sayısı değişmezken, imamlar vaizlerden fazla
olarak hem tecvit ile ilgili sorulara muhatap hem de asr-ı şerif okuyarak
Kuran-ı Kerim’den de bir bakıma imtihan olmaktadırlar. Müezzinlik imtihanında
ise Arapça ve kelam sorularına hiç yer verilmeksizin fıkıh ile ilgili şifahi
soru sorulacağı ve sesinin güzelliği ile tecvit bilgisinin görülmesi açısından
da asr-ı şerif okutulacağı ifade edilmektedir. 

Osmanlı’nın son zamanlarında din
görevlilerin atanma şartları ile günümüzde din görevlilerinin atanma şartları
arasında çok büyük farklılıklar olmasa da, bazı alanlarda temel farklılıkların
olduğunu söylemek mümkündür. Öncelikle günümüzde babadan oğula geçen sistem
kalmamıştır. Bunun ise daha rekabetçi bir ortam oluşturduğu ve ilmi açıdan da
liyakatin ön plana çıktığı bir zemin hazırladığını söylemek mümkündür. Arapça
açısından ise, Osmanlı zamanında daha fazla Arapça bilgisinin istendiğini
belirtmek yerinde olacaktır. Zira günümüzdeki imam ve müezzinlik imtihanlarında
herhangi bir Arapça sorusuna yer verilmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Cihet, Tevcîh-i Cihât, Din Görevlisi, Yeterlik İmtihanı, Yeterlik İmtihanı

Kaynakça

• Abdünnâfi İffet Efendi. en-Nef‘u’l-mu‘avvel fî tercemeti't-Telḫîṣ ve'l-Muṭavvel. Saraybosna Vilayet Matbaası (1.cilt) 1289- Matbaa-i Amire (2.cilt) 1290.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Umumi İradeler Tasnifi (DUİT), 20/53 (7. Belge).
• Beydilli, Kemal. “İmam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22: 181-186. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Cihât Ķalemi İçin Alınması Lâzım Gelen Ḫarc Ķarârnâmesi, Düstûr, Birinci Tertip, Zeyl/4: 124-131.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği: http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150415-16.htm (15.10.2015).
• el-Ḥalebî, Ebü'l-Ferec Nûrüddîn Alî b. Burhânniddîn İbrâhîm b. Ahmed. İnsânü’l-‘uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn / es-Sîretü’l-Ḥalebiyye. Kahire: Matbaatü’l-Behiyye, 1290.
• el-Ḥalebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. İzahlı Mülteķa el-ebḥur Tercümesi. thk. Mustafa Uysal. 1. cilt. İstanbul 1968.
• el-Ḥalebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mevķûfât: Mülteķa tercümesi. Şerh Mehmed Mevkûfâtî. Sadeleştiren Ahmed Davudoğlu. 2. cilt. İstanbul Sağlam Yayınevi, ts.
• el-Ḥalebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteķa'l-ebḥur. Şirketü'l-hayriyye 1884.
• Ergün, Mustafa. “Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları”. Anadolu Dil Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Afyon 1996 (http://mustafaergun.com.tr/wordpress/wp-content/uploads/2015/11/moders.pdf) (11.03.2017).
• Gökmen, Ertan. “Osmanlı Devleti’nde Din Görevlilerinin Göreve Atanma ve Görevden Alınması (Manisa-Demirci Örneği (1690-1830)”. Diyanet İlmi Dergi 42, sy. 4 (2006) :109-120.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 475-479. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi 17. sy. 1 (2008): 25-46. http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/51/03/190413/icerikler/diyanet-kadrolari-ve-yeterlilik_157166.html (07.07.2015)
• http://www.isav.org.tr/vakif_dua_ve_bedduasi (03.07.2015)
• http://www.osym.gov.tr/belge/1-20708/diyanet-isleri-baskanligi-din-hizmetleri-alan-bilgisi-t-.html (07.07.2015)
• http://www.vakifbilgi.com/2014/08/cesitleri-bakmndan-vakflar.html (03.07.2015)
• http://www2.diyanet.gov.tr/InsanKaynaklariGenelMudurlugu/Sayfalar/HaberDetay.aspx?rid=176&lst=DuyurularListesi (15.10.2015)
• İpşirli, Mehmet. “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 546-548. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Öcal, Mustafa. “İmam ve Hatip Mektepleri, Mezunlarından Bazıları ile Yapılan Mülâkatlar ve Şehâdetname Örnekleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12, sy. 2 (2003): 51-101.
• Özer, Ekrem. “Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahatları-II. Mahmut Dönemi ve Sonrası”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007. Şemseddin Sami. Ķâmûs-i Türkî. İstanbul 1989.
• Teftâzânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. el-Muṭavvel ‘ale't-Telḫîṣ, nşr. Muharrem Efendi Bosnevi. (Dersaâdet : Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1310).
• Tevcîh-i Cihât Ḥaķķında Nizâmnâmedir. 8 Zilkade 1286 (9 Şubat 1870), Düstûr (2), Birinci Tertip, s. 177-179.
• Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesi ve Ḫarc Ta‘rifesi. Naşiri İkbal Kütüphanesi Sahibi Hüseyin. Şems Matbaası, Dersaadet 1329-1332.
• Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesi. 2 Ramazan 1331/23 Temmuz 1329 (5 Ağustos 1913). Düstûr (5), İkinci Tertip, s. 608-617.
• Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesidir. 10 Safer 1290/26 Mart 1289 (9 Nisan 1873). Düstûr (3), Birinci Tertip, s. 500-504.
• Tevcîh-i Cihât ve Müteferri‘âtı Ḥaķķında Ta‘lîmatnâme. 9 Rebiülahir 1290 (6 Haziran 1873). Düstûr (3), İkinci Tertip, s. 504-512. Yıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyıl Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara, 2003.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17. sy. 1(2008): 379-398.