The Words that Abū al-Ṭayyib al-Lughawı̄ does not Accept as Aḍdād (Contronym) in the Context of Kitāb al-Aḍdād

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 2, 969 - 988, 15.12.2018

Ayşe Meydanoğlu

https://doi.org/10.18505/cuid.439629

Öz

In this study, the words that Abū al-Ṭayyib al-Lughawī did not consider as aḍdādwhile his predecessors accepted the same words as aḍdād(contronym), are examined. These words are examined with the purpose of determining his approach towards contronmy words (aḍdād). There is disagreement about the definition and the number of aḍdāds, which can shortly be defined as the word which has two opposite meanings. In this study, brief information about the definition and limitation of aḍdādand the reasons that produce aḍdādare given, and then the words that Abū al-Ṭayyib does not accept as aḍdād are analysed under the four titles – based on the classification made by himself. The author does not accept the words which have the same ism al-fāʿil(active participle) and ism al-mafʿūl(passive participle) format because of the verb’s being ecwefor the middle letter’s being combined with the final letter of the verb as aḍdād. Besides, he does not accept the words that have two opposite meanings due to their figurative meaning as aḍdād. He also states that he does not take the words included inaḍdādcategory just because their meanings are reversed by Arabs as aḍdād. With this attitude, the author has rendered the concept more comprehensible by showing what is not aḍdād. In this study, Abū al-Tayyib’s work named Kitāb al-aḍdādis taken as the primary text, and the pieces of poetry and prose shown as examples by the author are stated with their primary sources.

Summary

There are many scholars who worked on aḍdād, which is a terminological expression for the words that have two opposite meanings. Abū al-Ṭayyib al-Lughawī is one of the scholars to write a work about this subject. The author had the opportunity to examine most of the studies about aḍdādand making a comparison between these studies, he wrote Kitāb al-Aḍdād fı̄ kalām al-ʿArab.  The work was composed by arranging the words, which had been accepted as aḍdādby the former scholars, in an alphabetical order according to their initial letters alone. The author completed his work by using expressions showing his objection or confirmation about the words’ being aḍdādor not while mentioning the words.  

Abū al-Ṭayyib added an addendum to the end of the work and in this section, he noted some words which the former scholars had accepted as aḍdādbut he did not. Although he explained the reason of adding this addendum as not to be thought of unaware of these words, he aimed to correct a mistake made by the previous linguists by identifying it thanks to the mentioned addendum.

The words الجَوْن(used both with the meaning of black and white), النوء(to arise and to set), الصَّرِيم(night and day), جَلَل(big and small) and السُّدْفَة(dark and light) can be given as examples for the concept of aḍdād, which is terminologically used for the words having two opposite meanings. The words such as البَيْع(to sell and to buy), بَصِير(sighted and blind), ثَلَّ(to repair and to bring down), الأخْضَر(green and black), الخَلّ(well- fed calf/camel and undernourished calf/camel, which have two opposite meanings at the same time, are among the words that Abū al-Ṭayyib presents as aḍdādin his work.   

Although there are various definitions of aḍdād, the clearest and most comprehensive one belongs to Abū al-Ṭayyib. He makes the following definition which distinguishes aḍdādfrom common wording: “Aḍdādis the plural form of didd(antonym). Antonym means the opposite of something, such as black and white, generosity and meanness, courage and cowardice. Everything that is opposite of something is not necessarily the antonym of it. For example, although strength and ignorance are two opposite words, they cannot be taken as antonyms. Because, the antonym of strength is weakness and the antonym of ignorance is knowledge. This difference arises from the fact that the term opposite is more comprehensive than the term antonym. Although all aḍdādwords are opposites, not all the opposite words are antonyms (aḍdād).” 

The biggest controversy about aḍdādis about the number of the words that are accepted as aḍdād. While some scholars represent the numbers of aḍdādwords in Arabic language as four hundred, they are not more than twenty for some other scholars. In spite of the controversy about the numbers of aḍdādwords in the language, the existence of aḍdādin Arabic language is an accepted situation.

There are some reasons leading to aḍdādin Arabic language, one of which is dialect difference. The word السُدْفَةwhich is used for the meaning of “dark” by Temı̄m clan means “light” in Ḳays tribe. Some changes in language are also stated among the reasons causing aḍdād. It is stated that the original meaning of the word الصَّرِيمwas “interrupted,” but then it was used with the meaning of both night and day for the reason that night is interrupted by day and day is interrupted by night. Another reason is purported as being psychological and social factors. Using the term الكَرِيم“generous” to make fun of a mean person is an example for this situation. One of the reasons causing aḍdādis the morphological structures of the words. As it is the case with the word خائِفٌ“frightened/frightening,” the use of ism al-fāʿiland ism al-mafʿūlmodes in the same form has caused to using the same word with two opposite meanings. There are also some scholars who accept the words that gain two opposite meaning to each other because of rhetorical factors like metaphor. Using the word إِرَةٌboth with the meaning of fireand metaphorically the pit where fire is lightedis an example for this sort.   

The scholars’ acceptance or rejection of the reasons leading to aḍdādhas resulted in their expanding or narrowing the numbers ofaḍdādwords in the language. In this context, the numbers of aḍdādwords are more for a scholar who accepts most of the reasons mentioned. Abū al-Ṭayyib is among the scholars to cast a wide scope for aḍdādwords. Since the author accepts the aḍdādwords arising from dialect and metre difference, the words that he takes as aḍdādare quite many. In Kitāb al-aḍdād, he states that there are total of 320 aḍdādwords and at the same time he collects the words that he does not accept as aḍdād but which were accepted so by the former scholars under four headings.  

In the first group, there are the words thought as aḍdādbecause of being an ecwefverb. For the author, the reason these words are supposed to be aḍdādis that ism al-fāʿil(active participle) and ism al-mafʿūl(passive participle) modes of these words turn into the same structure as a result of ʿilālrules. The fact thatالمُجْتَابmeans both “the one who wears” and “the thing that is worn”; المُبْتَاعis used as ism al-fāʿilwith the meaning of “the one who buys stuff” and as ism al-mafʿūl with the meaning of “the stuff sold” is an example for this situation. 

In the second group, there are the words which are taken as aḍdādbecause of merging (idghām) middle letter of the word to its final letter. It is seen that ism al-fāʿiland ism al-mafʿūl forms of these words are the same due to various reasons. The fact that مُكْتَنٌّis used both for disguisedand the place to disguise; مُحْتَشٌّis used for “the one who gathers grass” and “the grass gathered” is of this sort. 

In the third group, there are words which are assumed to be aḍdādas they are named after their reasons. There is mostly metaphorical meaning in the words that are placed in this group. One of the words that Abū al-Ṭayyib presents as an example to this group is العَقِيقَة. ʿAqı̄qameans the hair on the head of the baby when it is born. An animal is sacrificed when this hair is shaved. In time, the animal sacrificed has begun to be called as ʿaqı̄qa, as well; and so, ʿaqı̄qais used both for the hair and the sacrifice. Abū al-Ṭayyib argues that such words are absolutely not aḍdād. 

In the fourth group, there are expressions that result from fāʿil’s replacing mafʿūland mafʿūl’s replacing fāʿilor the words that appear in similar ways. For instance, using the expression “the lizard climbed up the tree” not with the common usage اِنْتَصَبَالْحِرْبَاءُفِيالْعُودِbut by changing the places of fāʿiland mafʿūlاِنْتَصَبَالْعُودُفِيالْحِرْبَاءِis an example for this group. Abū al-Ṭayyib objects to the acceptance of the words used in this way as aḍdād, and argues that aforesaid usages do not comply with the definition of aḍdād. 

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Language, Abū al-Ṭayyib al-Lughawī, Aḍdād (Contronym), Kitāb al-aḍdād

Kitâbü’l-Eżdâd Özelinde Ebü’t-Ṭayyib el-Luġ̣avî’nin Eżdâd’dan Kabul Etmediği Kelimeler

Öz

Bu çalışmada, kendinden önceki âlimler tarafından eżdâddan kabul edilen ancak Ebü't-Ṭayyib el-Lügavî'nin eżdâddan saymadığı kelimeler ele alınmıştır. Zikredilen lafızlar, müellifin eżdâda dâhil etmediği kelimelerden hareketle onun eżdâd olgusuna nasıl yaklaştığını tespit etmek amacıyla incelenmiştir. Kısaca, birbirine zıt iki manaya gelen kelime olarak tanımlanabilen eżdâdın tanımı ve sayısı hakkında ihtilaf vardır. Bu araştırmada eżdâdın tanımı, sınırları ve eżdâdı doğuran sebepler hakkında kısaca bilgi verilmiş, akabinde Ebü't-Ṭayyib'in eżdâddan kabul etmediği kelimeler –kendi yaptığı taksimat esas alınarak- dört başlık altında incelenmiştir. Müellif, fiilin ecvef olması ya da 'ayne'l-harfinin lâme'l harfine idğam edilmesi sebebiyle ism-i fâil ve ism-i mef'ûl yapıları aynı formatta gelen kelimeleri eżdâddan kabul etmemiştir. Yine o, mecâzi mana içermesi sebebiyle iki zıt anlama gelen kelimeleri eżdâddan saymamış, ayrıca Arapların manayı ters çevirmeleri nedeniyle eżdâd grubuna dâhil edilen kelimeleri eżdâddan kabul etmediğini ifade etmiştir. Müellif bu ameliyesiyle eżdâdın ne olmadığını da ortaya koyarak, kavramın daha anlaşılır olmasını sağlamıştır. Bu çalışmada Ebü't-Ṭayyib'in Kitâbü'l-Eżdâd isimli eseri temel alınmış olup, müellifin şâhid olarak getirdiği nazım ve nesir örnekleri ana kaynaklarıyla belirtilmiştir.  

Özet

Aynı kelimenin birbirine zıt iki anlama gelmesi anlamında terimsel bir ifade olan ezdâd hakkında birçok dil âlimin çalışmaları mevcuttur. Konuyla alakalı eser yazan âlimlerden biri de Ebü't-Ṭayyib el-Luġavî’dir. Müellif, eżdâdla alakalı çalışmaların çoğunu inceleme ve bunlar arasında mukayese yapma olanağı bulmuş ve Kitâbü'l-Eżdâd fî kelâmi'l-'Arab isimli eserini kaleme almıştır. Çalışma, müellifin kendinden önceki âlimler tarafından eżdâddan kabul edilen kelimelerin sadece ilk harfinin alfabetik olarak sıralanmasıyla oluşturulmuştur. Müellif, kelimeleri zikrederken, yeri geldikçe onların eżdâddan olup olmadığı noktasında itiraz ya da tasdikini belli eden ifadeler kullanarak eserini tamamlamıştır. 

Ebü't-Ṭayyib, eserin sonuna bir zeyl ilave etmiş, burada kendinden önceki âlimlerin eżdâddan kabul ettiği, ancak kendisinin eżdâddan saymadığı bazı kelimeleri zikretmiştir. O, bu zeyli ekleme sebebini, kendisinin bu kelimelerden habersiz olduğunun sanılmaması şeklinde izah ederken, zikredilen ilave ile önceki dilcilerin yapmış oldukları bir hatayı tespit ederek, düzeltmeyi amaçlamıştır.

Terimsel olarak, bir birine zıt iki mana içeren kelimeler için kullanılan eżdâd kavramınaالجَوْن (hem siyah hem de beyaz manasında kullanılır), النوء(doğmak ve batmak), الصَّرِيم(gece ve gündüz), جَلَل(büyük ve küçük) ve السُّدْفَة(karanlık ve aydınlık) kelimeleri örnek verilebilir.  البَيْع (satmak ve satın almak), بَصِير(gören ve âmâ), ثَلَّ(tamir etmek ve yıkmak), الأخْضَر   (yeşil ve siyah), الخَلّ(besili buzağı/deve ve çok zayıf buzağı/deve ) gibi aynı anda bir birine zıt iki manaya gelen kelimeler,  Ebü't-Ṭayyibin eserindeeżdâddan zikrettiği kelimeler arasındadır. 

Eżdâd hakkında çeşitli tanımlamalar yapılmakla birlikte en açık ve kapsamlı tanımlamanın Ebü't-Ṭayyib’e ait olduğu görülmektedir. O, eżdâd ile müşterek lafzı bir birinden ayıran şöyle bir tanımlama yapmıştır: “Eżdâd, zıd kelimesinin çoğuludur. Zıt, bir şeyin karşıtı demektir. Siyah ve beyaz, cömertlik ve cimrilik, cesaret ve korkaklık gibi. Bir şeye muhalif olan her şey onun zıddı değildir. Mesela kuvvet ve cehalet birbirine muhalif iki lafız olmasına rağmen biri diğerinin zıddıdır denemez. Çünkü kuvvetin zıddı zayıflık, cehaletin zıddı ise bilgidir. Bu farklılık, ihtilaf kavramının zıtlık kavramından daha şümullü olmasından kaynaklanmaktadır. Eżdâd türü tüm kelimeler muhtelif olmasına rağmen, bütün muhtelif kelimeler zıt (eżdâd türünden) değildir.”

 Eżdâd olgusu hakkında en büyük ihtilaf, eżdâddan kabul edilen kelimelerin sayısı hakkındadır. Bazı âlimler Arap dilinde bulunan eżdâd sayısını dört yüz olarak açıklarken, bazılarına göre bu sayı yirmiyi geçmemektedir. Dildeki eżdâd sayısı hakkında ihtilâf olsa da Arap dilinde eżdâdın varlığı kabul edilen bir durumdur. 

Arap dilinde eżdâdı doğuran bazı sebepler bulunmaktadır ki bunlardan ilki lehçe farklılığıdır. Temîm kabilesi tarafından “karanlık” manasında kullanılan  السُدْفَةkelimesi, Ḳays kabilesinde “aydınlık” anlamındadır. Dildeki bazı değişiklikler de eżdâdı doğuran sebepler arasında zikredilmektedir. الصَّرِيمkelimesinin ilk anlamının “kesilen” olduğu, daha sonra kelimenin; gecenin gündüz, gündüzün de gece tarafından kesilmesi sebebiyle hem gece hem de gündüz manasında kullanıldığı ifade edilmektedir. Bir diğer sebep de psikolojik ve toplumsal etkenler olarak belirtilmektedir. Cimri biriyle dalga geçmek için الكَرِيم“cömert” ifadesinin kullanılması bu duruma örnektir. Eżdâdı doğuran sebeplerden biri de kelimelerin morfolojik yapılarıdır. خائِفٌ“korkan/korkulan” kelimesindeki gibi ism-i fâil ve ism-i meful sigâlarının aynı yapıda kullanılması, aynı kelimenin bir birine zıt iki anlamda kullanılmasına yol açmıştır. Mecaz gibi belâğî etkenler sonucu bir birine zıt iki anlama gelen kelimeleri de eżdâddan sayan bazı âlimler bulunmaktadır.إِرَةٌkelimesinin hem ateş,hem de ateşin yakıldığı çukuranlamında mecazen kullanılması bu kabildendir. 

Âlimlerin eżdâdı doğuran sebepleri kabulü veya reddi, onların dildeki eżdâd sayısını genişletme veya daraltmalarıyla neticelenmiştir. Bu bağlamda zikredilen gerekçelerin çoğunu kabul eden bir âlime göre eżdâd sayısı daha fazladır. Ebü’t-Ṭayyib de eżdâdın sınırını geniş tutan âlimlerdendir. Müellif, lehçe ve vezin farklılığından kaynaklanan eżdâdı da kabul ettiği için, eżdâddan saydığı kelimeler fazladır. Kitâbü'l-Eżdâd'da toplamda 320 kelimenin eżdâddan olduğunu belirtmiş, bununla birlikte kendinden önceki âlimlerin kabul ettiği ancak kendisinin eżdâddan saymadığı kelimeleri dört başlık altında toplamıştır. 

Birinci grupta ecvef fiil olması sebebiyle eżdâddan sanılan kelimeler gelmektedir. Müellife göre bu kelimelerin eżdâddan zannedilmesinin sebebi, kelimelerin ism-i fâil ve ism-i meful sigâlarının, ilâl kuralları sonucu aynı yapıya bürünmesidir.المُجْتَابkelimesinin hem "elbise giyen" hem de "giyilen şey" anlamına gelmesi; المُبْتَاعifadesinin “bir eşyayı satın alan” manasında ism-i fâil ,“satılan eşya” anlamında da ism-i meful olarak kullanılması bu duruma örnektir. 

İkinci grupta ise kelimenin ayne’l harfinin lâme’l harfine idğâm edilmesi sebebiyle eżdâddan sanılan kelimeler yer almaktadır. Bu kelimelerin de çeşitli nedenlerden dolayı ism-i fâil ve ism-i mefullerinin aynı yapıda geldiği görülmektedir. مُكْتَنٌّkelimesinin hem gizlenen hem de içinde gizlenilen mekân için kullanılması;  مُحْتَشٌّkelimesinin “ot toplayan” ve “toplanan ot” için kullanılması bu kabildendir.

Üçüncü grupta sebebi ile müsemma olduğu için eżdâddan sanılan kelimeler bulunmaktadır. Bu grupta yer alan kelimelerde çoğunlukla mecâzî mana söz konusudur. Ebü’t-Ṭayyib’in bu gruba örnek olarak verdiği kelimelerden biri  العَقِيقَةkelimesidir. Aḳîḳa, çocuk doğduğu zaman başında bulunan saçlar demektir. Bu saçlar tıraş edilirken kurban kesilir. Zamanla, kesilen bu kurbana da aḳîḳa denmeye başlanmış, böylece aḳîḳa hem saç hem de kurban için kullanılır olmuştur. Ebü’t-Ṭayyib bu kelimelerin kesinlikle eżdâddan olmadığını belirtir.

Dördüncü grupta ise fâilin mefulle, mefulün fâille yer değiştirmesi ya da buna benzer şekillerde ortaya çıkan ifadeler gelmektedir. Örneğin “kertenkele ağaca tırmandı”ifadesibilinen kullanımıyla اِنْتَصَبَالْحِرْبَاءُفِيالْعُودِşeklinde değil de fâil ve mefulün yerleri değiştirilerek اِنْتَصَبَالْعُودُفِيالْحِرْبَاءِolarak kullanılması bu gruba örnektir. Ebü’t-Ṭayyib, bu şekilde kullanılan kelimelerin eżdâddan sayılmasına karşı çıkmış, mezkûr kullanımların eżdâddın tanımına uymadığını ifade etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Dil, Ebü't-Ṭayyib el-Luġ̣avî, Eżdâd, Kitâbü'l-Eżdâd

Kaynakça

• 'Accâc, 'Abdullah b. Rube b. Lebîd. Dîvânü’l-'Accâc. Thk. Abdulḥafîẓ es-Saṭlî. Şam: Mektebetu aṭlîs, 1971.
• Âl Yâsîn, Muḥammed Ḥüseyin. el-Eżdâd fî’l-luğa. Bağdat: Matbaatü’l-meârif, 1394/1974.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Arap Dilinde Bir Çokanlamlılık Türü: Eżdâd”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1-2 (2010): 9- 34.
• Bağdâdî, Abdulḳādir b. Ömer. Ḥizanetü’l-edeb ve lubbu lubâb lisâni’l-'Arab. Thk. 'Abdusselâm Muḥammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-hancı, ts.
• Butrus, Antonyus. el-Mu'cemü’l-mufaṣṣal fi’l-eżdâd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-'ilmiyye, 1424/2003.
• Cevherî, İsmâil b. Ḥammâd el-Cevherî. es-Sıḥâḥ. Thk. Aḥmed ̱'Abdulğafûr ‘Âttâr. Beyrut: Dâru'l-'ilm li’l-melâyîn, 1399/1979.
• Çelebi, Muharrem. "Eżdâd". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 47- 48. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ebü’t-Ṭayyib el- Luğavî. Kitâbü'l-Eżdâd fi kelâmi’l-‘Arab. Thk. İzzet Hasan. Dımeşk: el-Mecmeü’l-ilmiyyi’l-‘Arabî, 1996.
• Enîs, İbrahim. el-Lehecâtü’l-‘Arabiyye. İskenderiyye: Dâru’l-fikri’l’Arabî, 1999.
• Esfehânî, Ebü’l-Ferec 'Ali b. el-Ḥüseyin. Kitâbü’l-Egānî. Thk. İḥsân 'Abbâs, İbrahîm es-Seâfîn, Bekr 'Abbâs. 3. Baskı. Beyrût: Dâru Sader, 1429/2008.
• Haffner, August. S̄elâs̄etu kutubin fi’l-eżdâd: li’l-̱Asmaî’ ve li’s-Sicistânî ve li İbnü’s-Sikkît. Beyrut: el-Matbaatü'l-Kâs̱ûlikiyye, 1912.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrâhmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘ayn. Thk. 'Ab-dulḥamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Ḥuṭay'e, Ebû Muleyke Cervel b. Evs b. Mâlik el-'Absî el-Ḥuṭay'e. Dîvânü’l-Ḥuṭay'e bi rivâyeti ve şerḥi İbn Sikkît. Tebvîb: Müfid Muḥammed Ḳumeyhe. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 1413/1993.
• Hüẕelî, Ebû Ẕüeyb. Dîvânü’l-Hüẕeliyyîn. Kahire: Dâru’l- kütübi’l-Mısriyye, 1385/1965.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen. "'Azr". Kitâbü’l-Cemhere. Thk. Remzi Münir B'alebekî. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1987.
• İbn Manẓûr, Ebü’l-Faḍl Cemâlüddîn b. Manẓûr Muḥammed b. Mükerrem b. 'Ali b. Aḥmed el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâr-u Sader, 1994.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Kāsım b. Muḥammed. Kitâbü'l-Eżdâd. thk. Muḥammed Ebü’l-Faḍl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-'asriyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Es̱îr el-Cezerî, Mecduddîn Ebü’s-Sa'âdât el-Mubârek b. Muḥammed. en-Nihâye fî ġarîbi’l-hadîs̱ ve’l-es̱er. Dımeşk: Dâru İbni’l-Cevzî, 1421/2000.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Sa'âdât Żiyâüddîn Hibetullah b. 'Alî b. Muḥammed b. Ḥamza el-Hâşimî el-'Alevî. Muḫtârâtu İbni’ş-Şecerî. Thk. 'Ali Muḥammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1412/1992.
• K̇a'b b. Züheyr b. Rebî'a. Dîvânu K̇a'b b. Züheyr. thk. Ebû S'aîd el-Hasen b. el-Hüseyn el-Askerî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-'Arabî, 1414/1994.
• Kavak, Fadime. “Arap Dilinde Eżdâd Olgusu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2012): 121-139.
• Ḳutrub, Ebû 'Ali Muḥammed b. el-Müstenîr b. Aḥmed. Kitâbü'l-Eżdâd. thk. Hannâ Haddâd. Riyad: Dâru’l-‘ulûm, 1405/1984.
• Özkan, Halit. “Vâil. b. Ḥucr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 452. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sibeveyh, Ebû Bişr 'Amr b. Osman b. Ḳanber. el-Kitâb. Thk. 'Abdusselâm Muḥammed Hârûn. Kahire: Mekte-betü’l-Hanci 1408/1988.
• Süyûṭî, Celâluddîn Abdurraḥmân b. Ebi Bekr b. Muḥammed. el-Muzhir fî ‘ulumi’l-luğa ve envâiha. Thk. Ahmed Câd el-Mevlâ Bek vd. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Arabiyye 1406/1986.
• Şemmâḫ, Ebû Sa'de eş-Şemmâḫ b. Ḍırâr b. Hermele. Divânü’ş-Şemmâḫ b. Ḍırâr ez-Zübyânî. Thk. Selahuddin el-Hâdî. Mısır: Dâru’l-me'ârif, 1388/1968.
• Zebîdî, Muḫammed Murtażâ el-Ḥüseyin. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳāmûs. Thk. Mustafa 'Acâzî. Kuveyt: Mekebetü ḥükûmeti’l-Kuveyt 1389/1969.
• Zemaḫşerî, Cârullâh Maḥmud b. Ömer. el-Fâiḳ fî ġ̣arîbi’l-hadîs̱. Thk. Muḥammed Ebü’l-Faḍl İbrahim, 'Ali Muḥammed el-Bicâvî, 2. Baskı, Kahire: 1364/1945.
• Zevzenî, Ebû 'Abdillah el-Ḥüseyn b. Aḥmed. Şerhü’l-Mu'allaḳāti’s-Seb’. Beyrut: Dâru’l-‘alemiyye, 1413/1992.