Theories On Which Inclusive Education is Based and the View of Islam on Inclusive Religious Education

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 3, 1371 - 1387, 15.12.2019

Teceli Karasu

https://doi.org/10.18505/cuid.588894

Cited By: 2

Öz

In recent years in
Turkey, it has been attempted to ensure that students who need special
education are educated through inclusion. In the meanwhile, it became important
to reveal scientifically the educational theories on which the inclusive
education is based and the approach of Islam towards inclusive education that
somehow has an influence on our national education policy. This study
aims to examine the educational theories on which the inclusive education is
based and the Islamic approach towards inclusive education. The data of the
study was collected by literature review. As a result, it is possible to say
that the underlying theories of inclusive education are integrated education theory,
cognitive democrative theory and dysontogenesis theories. In addition, although
there are no specific verses for inclusive education in the Qurʾān and the
Sunnah, it can be said that Islam has an positive approach to the inclusive
education in general. Depending on this result, formal education should be
conducted in the context of the principle of “least restricted education
environment”.

Summary: It is a matter of
controversy about how education that increases the potential of human beings
can be given to people who differ from their peers and who need special
education. In recent years, there have been two prominent views in literature
on this issue: The first is the ‘discriminatory’ view, which advocates that
individuals with special needs should receive education in special spaces with
similar students. The second is the ‘integrative view’, which states that these
students should receive inclusive education with their peers. This view defends
that students with special needs should be educated in separate boarding/day
special education schools and special education classes within the normal
schools. Recently in Turkey it is aimed to provide education to the students
who need special education mostly by means of inclusion as an alternative to
the first group. For this education, which is held with the claim of a less
restricted environment, the conditions of the students are constantly improved
with new regulations.

This study aims to reveal
the theories that can be the basis of inclusive education and Islam's approach
to inclusive education. In this study, I will try to find answers to the
following questions.

1. What are the
educational theories and claims that can be the basis of inclusive education?

2. What are the
principles of inclusive education in the Qur’an and Sunnah?

This study is
important in terms of revealing general opinions that may be the basis of
theoretical foundations of inclusive education and examining Islam’s approach
to inclusive education. The study, which was prepared by examining the English
and Turkish literature available within the scope of the possibilities, was
designed with theoretical analysis method. Although ‘accessibility’, which is
considered among the shortcomings of theoretical studies in literature, is an
important limitation for this study, the fact that it constitutes a theoretical
ground for future studies and fills an important gap in the literature
determines the importance of the study.

Integrated education
theory, cognitive democratic theory and dyontogenesis theories can be regarded
as the establishing theoretical foundations of inclusive education. Integrated
education theory is based on Whitehead’s philosophy of education. This
philosophy sees the individual as a whole. It does not intend to make people
have a profession or make money by simply using their intelligence. Instead, it
helps to ensure that both the individual and society as a whole are happy by
helping them to make the most of their potential. This model is based on
developing emotion, mind, body, and spirituality as a whole. The distinctness
and sacredness of human life and the need to know about this sacredness are the
main pillars of integrated education theory. In this model all people are seen
equal. According to this theory, the “natural” as well as the “beautiful” is
appreciated. Therefore, no one feels bad in such an environment because of its
differences. Because of the value given to them, each individual’s love of
learning and ideals remain alive. The individual makes use of his/her mind to
make a connection between the meaning of life and the school.

Cognitive democratic
theory asserts that educational arrangements should be made to prevent any
feelings of alienation, oppression, and insignificance by considering different
groups in education. This theory, which emphasizes the phenomenon of democracy
and citizenship, aims at social cohesion in the light of epistemological
principles. The theory is based on the fact that social change and change in
education support each other. According to the theory, the formation of
democratic citizenship is only possible if the school environment is a place
where students can internalize democratic values. This is achieved by equal
consideration of each segment at different levels. According to this theory,
elements such as classroom environment, discipline, program, rights,
participation in decisions, educational activities should be organized
according to democratic values. In such an environment, different special
education students find a place for themselves.

Vygotsky's
dysontogenesis thesis is based on his theory of social learning. His theory
provides a methodological framework for inclusion in special education. The
theory states that information is obtained through social communication. In
this theory, knowledge is an element that is acquired together with other
people rather than something that happens in the human mind. According to this
theory, instead of focusing on the brain (head), where social knowledge is
formed, self, mind, emotion should be included in education. Also, disability
is a social deviation rather than a biological disease. Social relations and
the environment mostly shape this deviation. Therefore, the abnormal child
approach that has become a place in the society should be abandoned. The theory
opposes the concept of mental retardation. Because mental disability should be
explained by the differences in mental development. According to this theory,
mental retardation is a social problem; education should be provided with
appropriate methods over the examples that can be experienced in a commonplace
with their peers. Distracting the student from his/her normal peers due to
his/her differences, creates negative social conditions and harms his/herself.

As far as I have
examined, there is no direct Qur’anic verse or phrase about inclusive education
for the disabled. However, there are verses regarding the integration and
solidarity of the society on righteousness. Principles for inclusive education
can be drawn from these verses.

The
Prophet valued the disabled and settled the principles on how society should
treat them. He frequently visited them, enabled them to employ appropriate
jobs, determined the conditions of the economic order by considering them, and
dignified them with honor. In other words, he tried to make provisions to
prevent the disabled from being separated from society. For example he urged
Zahir bin Itban to continue trade, asked Abdullah Ibn Umm Mektum to come to
community prayers, thus he sought different ways to integrate disabled people
into society. These practices can be seen as a positive outlook towards the
mainstreaming education of today. In the period of the four great caliphs,
practices for mainstreaming education continued.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Inclusive Education, Inclusive Theories, Inclusion Basics, Inclusive Religious Education

Kaynaştırma Eğitiminin Dayandığı Teoriler ve İslam’ın Kaynaştırma Din Eğitimine Bakışı

Öz

Ülkemizde son yıllarda özel öğretime ihtiyaç duyan öğrencilerin
kaynaştırma yolu ile eğitim almaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Bununla
birlikte kaynaştırma eğitiminin dayandığı eğitsel teorileri ve milli eğitim
politikamızı bir şekilde etkileyen İslam’ın kaynaştırma eğitimine yönelik
yaklaşımını bilimsel olarak ortaya koyan çalışmalar yapılmamıştır. Bu eksiklik
yapılan bu çalışmanın gerekçesini oluşturmaktadır. Bu çalışma kaynaştırma
eğitiminin dayandığı eğitsel teorileri ve İslam’ın kaynaştırma eğitimine
yaklaşımını incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada veriler alanyazına dayalı
olarak elde edilmiştir. İslam’ın kaynaştırma eğitimine yaklaşımı Kur’an ve
Sünnet üzerinden tartışılmıştır. Sonuç olarak, Tümleşik Eğitim Teorisi
(Integrated Education Theory), Bilişsel Demokratik Teori (Cognitive Democrative
Theory) ve Embriyonal Gelişimin Kusurlu Oluşu (Dysontogenesis) teorilerinin
kaynaştırma eğitimine teorik olarak kaynaklık edebileceğini söylemek mümkündür.
Ayrıca Kur’an’da kaynaştırma eğitimine yönelik ayetlerin ve Hz. Peygamber’in
söz ve uygulamalarının olmamasına rağmen Kur’an’ın genel ilkelerinden ve Hz.
Peygamberin sünnetinden hareketle İslam’ın kaynaştırma eğitimine olumlu
yaklaştığı söylenebilir. Bu sonuca bağlı olarak örgün eğitimde “en az
sınırlandırılmış eğitim ortamı” ilkesi bağlamında eğitim yapılmalıdır.

Özet:
İnsanın
potansiyelini artıran ve kullanmasını sağlayan eğitimin, akranlarından ciddi
olarak farklılaşan ve özel eğitime gereksinim duyan kimselere nasıl
verilebileceği tartışıla gelen bir konudur. Son yıllarda literatürde öne çıkan
iki görüş bulunmaktadır: Birincisi özel gereksinimli bireylerin kendilerine
benzeyen öğrenciler ile özel mekânlarda eğitim almalarını savunan ‘ayrıştırıcı’
görüştür. Bu görüş özel gereksinimli öğrencilerin ayrı yatılı/ gündüzlü özel
eğitim okulları ve normal okulların bünyelerinde yer alan özel eğitim
sınıflarında eğitim almalarını savunmaktadır İkincisi ise bu öğrencilerin
akranları ile beraber kaynaştırma eğitimi almalarının gerektiğini savunan
‘birleştirici (kaynaştırma) görüştür. 
Ülkemizde son yıllarda özel öğretime ihtiyaç duyan öğrencilerin daha çok
birinci gruba alternatif olarak ortaya çıkan kaynaştırma yolu ile eğitim
almaları sağlanmaya çalışılmaktadır. “Daha az kısıtlanmış ortam” iddiasıyla
yapılan bu eğitim için sürekli yeni düzenlemeler ile öğrencilerin koşulları
düzeltilemeye çalışılmaktadır.

Bu çalışma, kaynaştırma eğitimine dayanak olabilecek teorileri ve
İslam’ın kaynaştırma eğitimine yaklaşımını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Çalışmada bu amaç doğrultusunda aşağıda yer alan sorulara cevap bulmaya
çalışılacaktır.

1. Kaynaştırma eğitimine dayanak olabilecek eğitsel teoriler ve iddiaları
nedir?

2. Kur’an ve Sünnette kaynaştırma eğitimine dair hangi ilkeler vardır?

Bu çalışma kaynaştırma eğitiminin kuramsal temellerine zemin
oluşturabilecek genel görüşlerin tartışmaya açması ve İslam’ın kaynaştırma
eğitimine yaklaşımını incelemesi açısından önemlidir. İmkânlar ölçüsünde
ulaşılabilen İngilizce ve Türkçe kaynaklar incelenerek hazırlanan çalışma,
nitel araştırma yöntemlerinden alan yazına dayalı kuramsal inceleme yöntemi ile
desenlenmiştir. Alanyazında kuramsal incelemelerin yetersizlikleri arasında
sayılan ‘ulaşılabilirlik durumu’ bu çalışmanın önemli bir sınırlılığı olsa da
ileride yapılacak çalışmalara kuramsal bir zemin oluşturması ve alanyazındaki
önemli bir boşluğu doldurması, çalışmanın önemini belirlemektedir.

Çalışmada ele alınan Tümleşik eğitim teorisi, Bilişsel demokratik teori
ve Dysontogenesis teorileri kaynaştırma eğitimin teorik temellerinin atılmasında
işe konuşulabilecek teorilerdir. Tümleşik eğitim teorisi Whitedhead’s eğitim
felsefesine dayanmaktadır. Bu felsefe; bireyi bir bütün olarak görür. Amaç,
sadece zekâlarını kullanma suretiyle kişi ya da kişileri onlara para
kazandırmak veya bir meslek sahibi yapmak değildir. Bunun yerine, potansiyelini
en iyi şekilde kullanmasına yardımcı olarak hem bireyin hem de toplumun bir
bütün olarak mutlu olmasını sağlamaktır. Bu modelde; duyguyu, zihni, vücudu ve
maneviyatı bir bütün olarak geliştirmek esas alınmaktadır. İnsan yaşamının
farklılığı, kutsallığı ile bu farklılık ve kutsallığı öğrenmeye olan ihtiyaç;
bütünleşik eğitim teorisinin temel dayanaklarıdır. Yaratılışı ve farklılığı
takdir edilen bu modelde, bütün insanlar eşit olarak görülür. Bu modelde, takdir
edilme, “güzel”e olduğu gibi “doğal olan”adır da. Bu sebeple farklılığından
dolayı hiçbir kimse böyle bir ortamda kendini kötü hissetmez. Kendilerine
verilen değerden ötürü her bireyin öğrenme aşkı ve idealleri canlı kalır. Birey
aklını kullanarak yaşamın anlamı ile okul arasında irtibat kurar.

Bilişsel demokratik teorisi, eğitimde farklı grupları dikkate alarak,
hiçbir bireyin “yabancılaşma, baskı ve önemsiz olma”  gibi duyguları hissetmemesi için eğitsel
düzenleme yapılması gerektiği savunan teoridir. 
Demokrasi ve vatandaşlık olgusuna vurgu yapan bu teori, epistemolojik
ilkeler ışığında sosyal kaynaştırmayı hedeflemektedir. Teori, sosyal değişim
ile eğitim alanındaki değişimin birbirlerini desteklemesinden hareket
etmektedir. Teoriye göre demokratik vatandaşlığın oluşması, okul ortamının
öğrencinin demokratik değerleri içselleştirebileceği mekânlar olması ile
mümkündür. Bu da farklı seviyede bulunan her kesimi eşit bir biçimde dikkate
alma ile sağlanır. Bu teoriye göre okulda sınıf ortamı, disiplin, program, hak,
kararlara katılım, eğitim öğretim etkinlikleri gibi unsurlar demokratik
değerlere göre düzenlenmelidir. Böyle bir ortamda faklı olan özel eğitim
öğrencileri kendilerine yer bulurlar.

Vigotsky’nin dysontogenesis tezi, yine kendisinin ortaya attığı sosyal
öğrenme teorine dayanmaktadır. Onun bu teorisi özel eğitimde kaynaştırma ile
ilgili metodolojik bir çerçeve çizmiştir. Teori, bilginin sosyal olarak
iletişimle elde edildiğini dile getirir. Teoriye göre bilgi insanın zihninde
gerçekleşen bir şey olmaktan ziyade, diğer insanlar ile beraber elde edilen bir
öğedir. Bu teoriye göre eğitimde sadece sosyal bilginin oluştuğu beyne (head)
ağırlık verme yerine, nefse, zihne, duyguya da yer verilmelidir. Teoriye göre
engellilik durumu biyolojik bir hastalıktan ziyade, sosyal sapmadır. Bu sapma
daha çok sosyal ilişkiler ve çevre tarafından şekillenir. Bundan dolayı
toplumda yer edinmiş “normal olmayan çocuk” yaklaşımından da vazgeçilmelidir.
Teori “zihinsel gerilik” kavramına karşı çıkmaktadır. Zira zihinsel engellilik,
zihinsel gelişimin farklılığı ile izah edilmelidir. Bu teoriye göre, zihinsel
gerilik, sosyal bir problem olduğundan; akranları ile ortak mekânda
deneyimlenebilen örnekler üzerinden, uygun metotlarla eğitim verilmeye
çalışılmalıdır. Öğrenciyi farklılığında dolayı normal akranlarından
uzaklaştırmak, ona olumsuz sosyal koşullar oluşturmak olduğundan benliğinin
zedelenmesine sebep olur.

İncelediğimiz kadarıyla Kur’an- ı Kerimde çalışmanın konusu olan
engellilere yönelik kaynaştırma eğitimine ilişin direkt bir ayet ya da ibare
yer almamaktadır. Bununla birlikte toplumun hak üzerine bütünleşmesi,
kaynaşması ve yardımlaşması ile ilgili ayetler vardır. Bu ayetlerden eğitimde
kaynaştırmaya yönelik ilkeler çıkarılabilir.

Hz. Peygamber engellilere değer vermiş ve toplumun onlara nasıl
davranması gerektiği ile ilgili ilkeler ortaya koymuştur. Onları sık sık
ziyaret etmiş, uygun işte istihdam etmelerini sağlamış, onları dikkate alarak
ekonomik düzenin koşullarını belirlemiş, onore ederek iltifatlarda bulunmuştur.
Başka bir ifade ile imkânlar dâhilinde engellilerin toplumdan kopmaması için
gerekli önlemleri almaya çalışmıştır. 
Örneğin Zahir bin Itban’ın ticarete devamını sağlayarak, Abdullah İbni
Ümmü Mektum’dan cemaat namazlarına gelmesini isteyerek engellilerin toplumla
bütünleştirme yollarını aramıştır. Bu uygulamalar günümüz kaynaştırma eğitimine
yönelik olumlu bakış olarak görülebilir. Dört büyük halife döneminde
kaynaştırma eğitimine yönelik uygulamalar devam etmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Kaynaştırma Din Eğitimi, Kaynaştırma Eğitimi, Kaynaştırma Teorileri, Kaynaştırmanın Temelleri

Kaynakça

• Atkın, Nilay. “Kaynaştırma”. Ed. Hasan Avcıoğlu. İlköğretimde Özel Eğitim. 19-64. Ankara: Nobel Yayınları, 2011.
• Aycan, İrfan. “Ebû Süfyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 230-232. Anka-ra: TDV Yayınları,1994.
• Aytaç, Ömer. “Modern Bürokratik Kurumlar Ve Baskı Düzenleri”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15 (2005): 249-278.
• Batu, Sema-Uysal Ayten. “Günümüz Sınıflarında Engelli Çocukların Katılımını Destekleme”. Ed. Gönül Akçamete. Özel Eğitim. Ankara: Kök Yayıncılık, 2010.
• Batu, Sema-Kırcaili İftar Gönül- Uzunuer Yıldız “Özel Gereksinimli Öğrencilerin Kaynaştırıl-dığı Bir Kız Meslek Lisesindeki Öğretmenlerin Kaynaştırmaya İlişkin Görüş ve
• Önerile-ri”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi 5 /2 (2004): 33-50.
• Batu, Sema-Kırcaili İftar Gönül. Kaynaştırma, Ankara: Kök Yayıncılık, 2010.
• Buhârî, Muhamed b. İsmâîl (ö. 256/869), el-Câmiu’s-Sahîh. Thk. Muhammed Fuad Abdülba-ki-Muhiddin el-Hatib. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Carr, Wilfred - Hartnett, Anthony. Education and the Struggle for Democracy. Buckingham: Open University Press, 1997.
• Demir, Rıdvan. “Zihinsel Engelli Bireylerde Din Eğitimi”. Ed. Sadettin Özdemir - Mustafa Başkonak. Özel Eğitimde Din Eğitimi. 141-169. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Eser, Mithat. “İslam Tarihinde Engellilik”. Ed. Sadettin Özdemir - Mustafa Başkonak. Özel Eğitimde Din Eğitimi. 43-59. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Eser, Mithat. Engelli Sahabiler. İstanbul: Nesil Yayınları, 2014.
• Events, Malcolm. D. Whitehead and Philosophy of Education. Amsterdam- Atlanta: Rodopi Press. 1988.
• Fan, Meijun. “The Idea of Integrated Education: From the point of view of Whitehead’s Philo-sophy of Education”. Presented at Forum for Integrated Education and Education
• Re-form. Santa Cruz, CA, 28-30 October, 2004. Erişim: 24 Haziran 2019. http://www.edpsycinteractive.org/CGIE/fan.pdf
• Fayda, Mustafa. “Hulefa-yi Raşidin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 324-338. Ankara: TDY Yayınları, 1998.
• Gergen, Kenneth. J. “The Social Constructionist Movement İn Modern Psychology”. American Psychologist 40 (1985): 266-275. Erişim: 24 Haziran 2019. http://www.swarthmore.edu/Documents/ fa-culty/gergen/Social_Constructionist_Movement.pdf. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2016.
• Gindis, Boris. “The Fundamentals of Defectology (Abnormal Psychology and Learning Disa-bility)”. American Journal of Mental Retardation 100 /2 (1996): 214-216.
• Boris Gindis. “The social/cultural implication of disability: Vygotsky's paradigm for special education. Educational Psychologist 30/2( 1995): 77-81.
• İbni Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-‘Askâlânî. el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe. Thk. Adil Ahmed b. Abdulmevcud-Ali Muhammed Mu‘avvaz. Beyrut: Da-ru’l-Kutubi’l- İlmiyye 1415/1995.
• İbni Sa‘d, Muhammed b. Muni‘ ez-Zührî. Kitabu Tabakati’l-Kubrâ. Thk. Âlim Muhammed Ömer. I-XI, Kahire: Mektebetu’l-Hancî 1421/2000.
• Indrani, Beena. “Cognitive Discourses”. International Multidisicplinary Journal 1/1(2013): 61-62.
• Karasu, Teceli. Zihinsel Engelli Kaynaştırma Öğrencilerinin Din Öğretimi (Bireyselleştirilmiş Öğretim Programının Öğrencinin Başarısına Etkisi). Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2017.
• Karasu, Teceli ve Şimşek Eyup. “Zihinsel Engelli Kaynaştırma Öğrencilerine Yönelik Din Eğitimi: Yarı Deneysel Bir Çalışma-Destek Eğitim”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/3 (2018): 1579-1606.
• Kargın, Tevhide. “Kaynaştırma Eğitimi”. Ed. Necate Baykoç. Öğretmenlik Programları İçin Özel Eğitim. 66-90. Ankara: Gündüz Yayıncılık, 2010.
• Karpov, Yuriy. V. The Neo-Vygotskian Approach to Child Development. Cambridge: Camb-ridge University Press, 2005.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Ayet ve Hadislerden Engelliler. Malataya: Mengüceli Yayınları, 2010.
• Khan, Stephen. “İnclusive Education Means All Children Are İncluded İn Every Way, Not Just İn Theory”, 2015. Erişim: 24 Haziran 2019. http://theconversation.com/inclusive- education-means-all-children-are-included-in-every-way-not-just-in-theory-45237.
• Kinght, Tony. “Inclusive Education and Educational Theory: Inclusive for What?”. British Educational Research Association Conference (Inclusive Education as an Aplied and Democratic Theory of Education). Brighton: Universitiy of Sussex, 2-5 September 1999.
• Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği; 2000.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn b. Hacâc el-Kuşeyrî en-Neysâburî. Sahihu Müslim. Thk. Muhammed Fuad Abdulbakî. Beyrut: Dâru İhyâi Kutubi’l-‘Arabiyye 1991/1411.
• OECD, Inclusive Education at Work, Students with Disabilities in Mainstream Schools, 1999. Erişim: 24 Haziran 2019. http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/product/9699081e.pdf.
• Özdemir, Sadettin. Türkiye’de Özel Eğitimi ve Özel Eğitimde Din Eğitimi. Ed. Sadettin Özde-mir - Mustafa Başkonak. Özel Eğitimde Din Eğitimi. 22-42. Ankara: Grafiker Yayınla- rı, 2018.
• Peters, Susan. J. Inclusive Education: An Efa Strategy For All Childern. 2004. www.worldbank.org. Erişim: 6 Eylül 2016.
• Resmi Gazete (23011sayılı). 1997. Erişim: 24 Haziran 2019. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23084.pdf
• Rodina, Katarina A. “Vygotsky`s Social Constructionist View on Disability: A Methodology for Inclusive Education”. 2008. Erişim: 24 Haziran 2019. http://lchc.ucsd.edu/MCA/Paper/ VygotskyDisabilityEJSNE2007.pdf. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2016.
• Sadioğlu, Ömür. Sınıf Öğretmenlerinin Kaynaştırmaya İlişkin Sorunları, Beklentileri ve Öneri-lerine Yönelik Nitel Bir Araştırma. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2011.
• Sucuoğlu, Bülbin-Kargın, Tevhide. İlköğretimde Kaynaştırma Uygulamaları Yaklaşımlar, Yöntemler, Teknikler. İstanbul: Kök Yayınları, 2012.
• Suyutî, Abdurrahmân b. Ebû Bekr. Târîhu’l-Hulefâ. Thk. Muhammed Muhyiddin Ab-dulhâmid. Kahire: Matba‘atu’s-Sa‘âde 1371/1952.
• Şişman, Mehmet. Eğitim Bilimlerine Giriş. Ankara: Pegem Yayınları, 2006.
• Üzümcü, Muzaffer. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Kaynaştırma Eğitimine İlişkin Yeterlikleri, Sorunları Ve Beklentileri Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi, Re-cep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2016.
• Üzümcü, Muzaffer. “Din Eğitiminde Kaynaştırma Uygulamaları ve Destek Özel Eğitim Hiz-metleri”. Ed. Sadettin Özdemir - Mustafa Başkonak. Özel Eğitimde Din Eğitimi, 87-111. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Oers, Bert van “Where Is the Child? Controversy in the Neo –Vygotskian Approach to Child Development”. Mind, Culture and Activity 18/1 (2011): 84-88.
• IDEA PL 101, 476. Erişim: 24 Haziran 2019. http://www.neaccy.org/resources/pl-101-476/
• http://theconversation.com/inclusive-education-means-all-children-are-included-in-every-way-not-just-in-theory-45237).
• The Social/Cultural İmplication Of Disability: Vygotsky's Paradigm For Special Education. Erişim: 24 Haziran 2019. http://www.bgcenter.com/disability.
• Vygotsky, Lev Semyonovich. The Fundamental Problems of Defectology 1929. Erişim: 24 Haziran 2019. https://www.marxists.org/archive/vygotsky/works/1929/defectology/index.htm
• Sart, Hande- Barış, Sevde- Sarıışık, Yaprak. Düşkün, Yeliz. The Rıght of Chıldren wıth Dısa-bılıtıes to Educatıon: Sıtuatıon Analysıs and Recommendatıons For Turkey. Erişim: 24 Haziran 2019. http://en.egitimreformugirisimi.org/wpcontent/uploads/2017/03/UnicefOzelGereksinimliRaporENG.08.06.16.web_.pdf