The Place of Fuḍayl Chalābī’s ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah in Compensation Literature

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 297 - 320, 15.06.2020

Kamil Yelek

https://doi.org/10.18505/cuid.696332

Öz

The law of responsibility (compensation), which was formed around the concept of the ḍamān and was developed by the scholars within the system of furû‘ al-fiqh (substantive law) over time, constitutes one of the important parts of Islamic law. Although compensation law (ḍamān) was not addressed as a private subject in the first period fiqh literature, it is seen that the literature on this specific area started to emerge after the early period. It is the Hanafi jurists who first brought together these issues that are scattered in the classical books of fiqh that are related to the law of responsibility. Compensation law took its classical form in the texts of the early periods and was shaped around the views of the founding imams of the Ḥanafī school (madhab). It has later been expanded with the fatwā and interpretations of the Sheikhs (mesāikh) of Hanafi in the type of waqi'at works. These works were a product of the need for the law to adapt to the new conditions. These issues, which are related to the compensation law in the Hanafi school have been covered as a special section (chapter) in the studies that are classified as waqi'at, such as Usrūshanī’s al-Fuṣūl fī al-muʿāmalat (Fuṣūl al-Usrūshanī), ʿImād al-Dīn al-Marginānī’s Fuṣūl al-iḥkām fī uṣūl al-aḥkām and Shaykh Badr al-Dīn’s Jāmiʿal-Fuṣūlāyn. Later, the topics discussed in these works were developed and continued, and ultimately separate works related to this field have been copyrighted. In this study, the kinds of development and expansion which are in the literature and related subjects will be discussed by examining the above-mentioned works. Therefore; first of all, the first examples of Hanafi jurists related the compensation will be analysed comparatively. Afterwards, the place of ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah of Fuḍayl Chalābī (d. 991/1583), one of the Zenbillizade’s, will be addressed.

Summary: The core idea of the law of responsibility, which constitutes one of the important parts of Islamic law, was stated in the Qur'an and Hadith, and then have accumulated by the contributions of the jurists (fuqaha), as they developed the idea of the law of responsibility within the furû‘ al-fiqh in relation to the systematic of the legal school (madhab) that they belonged to.

These issues, which constitute one of the important parts of the law, were addressed by sprinkling among the topics in almost every part of classical fiqh books. In other words, the subject of ḍamān (responsibility) was not considered as a separate subject in the fiqh works of the first period. In this way, it is seen that the literature on compensation law started to emerge in the following periods, and at first several independent sections on this subject, and then separate works specific to this field, albeit limited in number, were written.

It is the Ḥanafī jurists who first brought together these issues that are scattered in the classical fiqh books related to the law of responsibility. Compensation law, which took its classical form in the texts from early periods, shaped around the views of the pioneering imams of the Ḥanafī school, has been expanded with the fatwā and interpretations of the Sheikhs (mesāikh) of Ḥanafī in the waqi'at works, which is a product of the need for the law to adapt to new conditions. Firstly, one of the Ḥanafī jurists, Majd al-Dīn al-Usrūshanī (d. 637/1240) dealt with the responsibilities arising from the contract and unfair acts in the 29th section of his book named al-Fuṣūl fī al-muʿāmalat under the title “Types of Compensation Required to be Paid and Their Situation”. The method and system that Usrūshanī started in this work, the Ḥanafī jurisits ʿImād al-Dīn al-Marginānī in the Fuṣūl al-iḥkām fī uṣūl al-aḥkām and Shaykh Badr al-Dīn Ibn Qāḍī Samāwnā in the Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn continued to develop the compensation section in their books. Afterwards Fuḍayl Chalābī (d. 991/1583), one of the members of Zenbillizade’s family, enriched these issues and made it an individual work, named ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah. 

Marginānī titled the issues that Usrūshanī had handled in the compensation section and systemised it even more by gathering the fatwās on the related issues under one heading. It is noteworthy to mention that when the compensation sections of both works are compared, the way the subjects handled are exactly the same. But unlike Usrūshanī, Marginānī added the compensation for damages to the fetus in the womb and the responsibility of the person who brought back the fleeing slave at the end of the chapter. On the other hand, unlike them, Shaykh Badr al-Dīn added only the responsibility of the person who found the lost item. Considering that almost all of the topics in the compensation section of Sheikh Badr al-Dīn existed exactly in the compensation section of Marginānī, and that most of them were stated in Usrūshanī’s al-Fuṣūl, it is necessary to say that all of these discussions are based on Usrūshanī as the main backbone of this particular subject and that his work has a unique place in the Islamic legal literature. 

Chalābī’s ad-Ḍamānāt, is the first work that was written as a separate book in the field of compensation law. Even though in some modern works claim that the work Ghānim al-Baghdādī’s (d. 1030/1620) book named Majma‘ al-ḍamānāt fī madhhab al-Imām al-A'zam Abī Ḥanīfa al-Nu'mān was the first written book in this field; it is known that Chalābī's ad-Ḍamānāt had been written before Baghdādī’s Majma‘ al-ḍamānāt. As a matter of fact, the work of Chalābī had been completed in 984 Hijra, and the Baghdādī’s Majma‘ al-ḍamānāt was completed in 1027 Hijra. Although the subject sequence in Baghdādī’s work is different; this work is regarded as a continuation of the same tradition.

An examination of the systematic and the content of the work reveals that Chalabi’s ad-Ḍamānāt is the continuation of the type of writing that Usrūshanī started and developed by Marginānī and Shaykh Badr al-Dīn. When compared with the compensation sections of these works before him, Chalābī has added new compensation issues to his book that are not addressed in these three works; such as partnership, mudaraba, suretyship (kafāla) transfer (ḥawāla), peace, legal disability (hajr), freedom of trade (idhn) and testament. 

Among the works mentioned above, works out of Shaykh Badr al-Dīn’s Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn and Baghdādī’s Majma‘ al-ḍamānāt are available as manuscripts in the libraries. Therefore, these works have not been used much in modern studies on compensation. In addition, the Chalābī's ad-Ḍamānāt is almost unknown. Although there is little information about this work in some bibliographic studies, it is noteworthy to state that this work is not used as a source in contemporary studies written in Arabic on compensation law. The fact that this work is available as manuscripts in Istanbul libraries is probably the reason for this outcome. It is also very difficult to say that this work is known and used sufficiently in studies written in Turkish.

Usrūshanī’s al-Fuṣūl fī al-muʿāmalat and Marginānī’s Fuṣūl al-iḥkām are currently in the form of manuscripts, so there is no comprehensive study on the whole work and the compensation section. It is possible to see the compensation issues discussed in the work, since Shaykh Badr al-Dīn’s Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn, which has been published as printed, was translated into Turkish by an editorial group under the presidency of H. Yunus Apaydın. In addition, Kemal Yıldız, who translated the compensation section in this translation, published this section in Jāmiʿal-Fuṣūlāyn as a separate book with the name of “Sources of the Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn and Compensation in the Practice of Ḥanafī School”. Yıldız, first introduced the sources of the Jāmiʿ al-Fuṣūlāyn in the first part of this work and then translated the compensation section from beginning to end by adding his own explanations and evaluations around the subject during the second part. Even though some introductory information about the books of Usrūshanī and Marginānī is presented in Yıldız’s study, the absence of information on the contents of the compensation sections of these books does not allow the opportunity for the researchers to evaluate on the subject wholly.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Compensation Literature, Responsibility, Fuḍayl Chalābī, ad-Damānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah

Fudayl Çelebi’nin ed-Damânât fi’l-furûi‘l-Hanefîyye Adlı Eserinin Tazminat Literatürü İçerisindeki Yeri

Öz

Damân kavramı etrafında teşekkül eden ve fakihlerin fürû-ı fıkıh sistematiği içerisinde zamanla geliştirdiği sorumluluk (tazminat) hukuku, fıkhın yani İslam hukukunun önemli bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Tazminat hukuku (damân), ilk dönem fıkıh eserlerinde müstakil bir konu olarak ele alınmamış olsa da ilerleyen dönemlerde bu alana dair literatürün oluşmaya başladığı görülmektedir. Sorumluluk hukukuyla ilgili klasik fürû-ı fıkıh kitaplarında dağınık biçimde yer alan bu konuları ilk defa bir araya getiren kişiler Hanefi hukukçularıdır. Mezhebin kurucu imamlarının görüşleri etrafında şekillenen ve ilk dönemlere ait metinlerde klasik formunu kazanan tazminat konusu, hukukun yeni şartlara uyum sağlaması ihtiyacının bir ürünü olan vâkıât türü eserlerde meşâyihin fetvâ ve yorumlarıyla genişletilmiştir. Hanefî mezhebinde tazminat hukukuyla ilgili olan bu konular, öncelikle Üsrûşenî’nin el-Fusûl fi’l-muâmelât, İmâdüddîn el-Mergînânî’nin Fusûlu’l-ihkâm ve Şeyh Bedreddin’in Câmiʿu’l-fuṣûleyn’i gibi vâkıât türü eserlerde özel bir bölüm (fasıl) olarak ele alınmış, daha sonra burada ele alınan konular geliştirilerek devam ettirilmiş ve nihayetinde bu alana dair müstakil eserler telif edilmiştir. Bu çalışmada, zikredilen eserler incelenerek literatürde ve ilgili konularda nasıl bir gelişme ve genişlemenin olduğu mevzubahis edilecektir. Bu amaç doğrultusunda, öncelikle Hanefî fukahâsının tazminatla ilgili telif ettiği ilk örnek eserler mukayeseli bir şekilde analiz edilecek sonrasında da Zenbillizâdelerden Fudayl Çelebi’nin (öl. 991/1583) ed-Damânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye adlı eserinin bunlar arasındaki yerine temas edilecektir.

Özet: İslam hukukunun önemli bölümlerinden birini oluşturan sorumluluk (tazminat) hukukunun ana fikri, Kur’an-ı Kerîm ile Hadîs-i Şeriflerde belirtilmiş sonra fakihler mensubu olduğu mezhebin fürû-ı fıkıh sistematiği içerisinde zamanla bunu geliştirerek ciddi bir birikim ortaya koymuşlardır. 

Hukukun önemli bölümlerinden birini oluşturan bu konular, klasik fıkıh kitaplarının -ibadet bahisleri de dâhil- neredeyse her bölümünde meseleler arasına serpiştirilerek işlenmiştir. Yani, ilk dönem fıkıh eserlerinde damân konusu müstakil bir konu olarak ele alınmamıştır. Bu şekilde olmakla birlikte, ilerleyen dönemlerde tazminat hukukuna dair literatürün oluşmaya başladığı, sayıca az da olsa ilk önce bu konuda müstakil bölümlerin sonrasında da bu alana özel müstakil eserlerin yazıldığı görülmektedir.

Sorumluluk hukukuyla ilgili klasik fürû-ı fıkıh kitaplarında dağınık biçimde yer alan bu konuları ilk defa bir araya getiren kişiler Hanefi hukukçularıdır. Mezhebin kurucu imamlarının görüşleri etrafında şekillenen ve ilk dönemlere ait metinlerde klasik formunu kazanan tazminat konusu, hukukun yeni şartlara uyum sağlaması ihtiyacının bir ürünü olan vâkıât türü eserlerde meşâyihin fetvâ ve yorumlarıyla genişletilmiştir. İlk önce Hanefîlerden Mecdüddîn el-Üsrûşenî (öl. 637/1240) el-Fuṣûl fi’l-muʿâmelât adlı eserinin “Ödenmesi Zorunlu Olan Tazminat Türleri ve Bunların Keyfiyeti” başlığını taşıyan 29. bölümünde sözleşmeden ve sözleşme dışındaki haksız fiillerden doğan sorumlulukları ele almıştır. Daha sonraki dönemde yazılan fusûl edebiyatının tazminat bölümleri ile bu alanda müstakil olarak telif edilen ilk çalışmaların konu sistematiği ve muhtevası incelediğinde büyük ölçüde bunların Üsrûşenî’ye dayandığı ve onun bu alanda özel bir üslup/tür geliştirmeye çalıştığı rahatlıkla görülmektedir. Üsrûşenî’nin fusûl ismini taşıyan bu eseri, türünün ilk örneği olduğu için de İslâm hukuk literatüründe özgün bir yere sahiptir. Üsrûşenî’nin burada başlattığı usul ve yöntemi Hanefîlerden İmâdüddîn el-Mergînânî (öl. 670/1271) Fuṣûlü’l-iḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm ve Simavna Kadısı oğlu Şeyh Bedreddin (öl. 823/1420) Câmiʿu’l-fuṣûleyn adlı eserlerinin tazminat bölümlerinde geliştirerek devam ettirmiş, sonrasında da Zenbillizâdelerden Fudayl Çelebi (öl. 991/1583) eḍ-Ḍamânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye adlı eserinde bu konuları daha da zenginleştirerek müstakil bir eser haline getirmiştir. 

İmâdüddîn el-Mergînânî, Üsrûşenî’nin tazminat bölümünde ele aldığı konuları başlıklandırmış ve ilgili konulardaki rivâyetleri bir üst başlık altında toplayarak daha da sistematik bir hale getirmiştir. Her iki eserin tazminat bölümleri mukayese edildiğinde ele alınan konuların birebir aynı olduğu, ancak Üsrûşenî’den farklı olarak İmâdüddîn’in bölüm sonuna anne karnındaki cenine verilen zararların tazmini (damânü’l-cenîn) ile kaçan köleyi geri getiren kişinin sorumluluğunu (damân-ü râddi’l-âbık) ilâve ettiği dikkatleri çekmektedir. Şeyh Bedreddin ise Üsrûşenî ile İmâdüddîn’in ele aldığı konulara ilâve olarak sadece kaybolan eşyayı (lukata) bulan kişinin sorumluluğunu (damânü’l-mültekıt) eklemiştir. Şeyh Bedreddin’in tazminat bölümündeki konu başlıklarının neredeyse tamamının İmâdüddîn’in tazminat bölümünde aynen mevcut olduğunu ve bunların çoğunun da ilk olarak Üsrûşenî’nin el-Fusûl’ünde yer aldığını göz önüne alırsak, ana omurgası itibariyle bütün bunların Üsrûşenî’ye dayandığını ve onun eserinin İslâm hukuk literatüründe özgün bir yere sahip olduğunu söylememiz icap eder.

Fudayl Çelebi’nin eḍ-Ḍamânât’ı, tazminat hukuku alanında müstakil olarak ortaya konulan ilk eser olma özelliğini taşımaktadır. Yapılan bazı modern çalışmalarda, Gānim el-Bağdâdî’nin (öl. 1030/1620) Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî mezhebi’l-İmâmi’l-Azâm Ebî Hanîfete’n-Nu’mân isimli eserinin bu alanda telif edilen ilk eser olduğu söylense de Çelebi’nin eḍ-Ḍamânât adlı eserinin Bağdâdî’nin Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât’ından daha önce kaleme alındığı bilinmektedir. Nitekim Çelebi’nin eḍ-Ḍamânât’ı eseri hicri 984’te, Bağdâdî’nin Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât’ı ise 1027’de tamamlanmıştır. Çelebi’den kırk bir yıl sonra vefat eden Bağdâdî’nin müstakil olarak telif ettiği bu eserdeki konu dizimi farklı olmakla birlikte bu çalışma da aynı geleneğin devamı niteliğindedir.

Eserin konu sistematiği ve muhtevası incelediğinde Çelebi’nin ed-Damânât’ının, Üsrûşenî’nin başlatıp İmâdüddîn el-Mergînânî ve Şeyh Bedreddin’in geliştirerek devam ettirdiği yazım türünün devamı niteliğinde olduğu rahatlıkla görülmektedir. Kendisinden önceki eserlerin tazminat bölümleri ile mukayese edildiğinde diğerlerinin ele aldığı konulara ilâveten Fudayl Çelebi’nin ed-Damânât’ında şirket, mudârabe kefâlet, havâle, sulh, hacr, me’zun (kendilerine ticaret serbestliği tanınan kişiler) ve vasiyet gibi bu üç eserde ele alınmayan yeni tazminat konularının eklendiği görülmektedir. 

Yukarıda zikredilen bu eserlerden Şeyh Bedreddin’in Câmiʿu’l-fuṣûleyn’i ile Bağdâdi’nin Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât’ı dışındaki eserler, kütüphanelerde yazma halinde olduğu için tazminat hukukuyla ilgili yapılan modern çalışmalarda bu eserlere çok fazla başvurulmamıştır. Hatta bunlardan Çelebi’nin eḍ-Ḍamânât’ı neredeyse hiç bilinmemektedir. Bu eserle ilgili bazı bibliyografik çalışmalarda az bir bilgi mevcut olsa da tazminat hukukuyla ilgili Arapça yazılan muasır çalışmalarda bu eserin kaynak olarak kullanılmadığı dikkatleri çekmektedir. Söz konusu eserin yazma halinde olması ve özellikle İstanbul kütüphanelerinde bulunmasının bu duruma neden olduğu rahatlıkla söylenebilir. Türkçe yazılan çalışmalarda da bu eserin yeterince bilindiğini ve kaynak olarak kullanıldığını söylemek oldukça zordur. 

Üsrûşenî’nin el-Fuṣûl fi’l-muʿâmelât adlı eseri ile İmâdüddîn el-Mergînânî’ye ait olan Fuṣûlü’l-iḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm isimli çalışması, henüz yazma halinde olduğu için gerek eserin bütününe gerekse tazminat bölümüne dair kapsamlı herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Şeyh Bedreddin’in matbu haldeki Câmi‘u’l-fusûleyn adlı eseri, H. Yunus Apaydın’ın başkanlığında Türkçe’ye çevrildiği için eserde ele alınan tazminat konularını buralarda görmek mümkündür. Bunun yanı sıra, söz konusu çevirideki tazminat bölümünü tercüme eden Kemal Yıldız, Câmiʿu’l-fuṣûleyn’deki bu bölümü “Câmiʿu’l-fuṣûleyn’in Kaynakları ve Hanefî Mezhebi Uygulamasında Tazmînât” ismiyle müstakil bir kitap olarak yayınlamıştır. Yıldız, bu çalışmasının birinci bölümünde öncelikle Câmiʿu’l-fuṣûleyn’in kaynaklarını kısaca tanıttıktan sonra, esas olarak ikinci bölümde kendi açıklama ve değerlendirmelerini ekleyerek tazminat bölümünü baştan sona tercüme etmiştir. Yıldız’ın bu çalışmasında, Üsrûşenî ile İmâdüddîn el-Mergînânî’nin Fuṣûl ismini taşıyan mezkûr eserleri hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiş olsa da özellikle bu eserlerin tazminat bölümlerinin içeriğine dair herhangi bir bilginin olmayışı, ilgili konuda araştırmacılara değerlendirme yapma imkânı vermemektedir. 

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Tazminat Literatürü, Fudayl Çelebi, Sorumluluk, ed-Damânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye

Kaynakça

• Atâî, Nev‘îzâde. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Babanzâde, Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifin esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bardakoğlu, Ali. “İcâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/379-388. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Bedir, Murteza. “Üsrûşenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/392-393. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1917.
• Çelebi, Fudayl. ed-Damânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye. 4 Cilt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1965-1966.
• el-Bâğdâdî, Ebû Muhammed Gıyâsüddîn Gânim b. Muhammed. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî mezhebi’l-İmâmi’l-Âzâm Ebî Hanîfeti’n-Nu’mân. nşr. Muhammed Ahmed Serac-Ali Cuma Muhammed. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 1999/1420.
• el-Mergînânî, İmâdüddîn. Fusûlu’l-ihkâm fi usûli’l-ahkâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 990.
• el-Üsrûşenî, Mecdüddîn. el-Fusûl fi’l-muâmelât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1773.
• ez-Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm Kâmûs-u terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.
• Gedikli, Fethi. “İbdâ‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/262-263. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Hira, Ayhan. Şeyh Bedreddin Bir Sufi Âlimin Fıkıhçı Olarak Portresi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Karabulut, Ali Rıza - Turan Karabulut, Ahmed. Mûcemü’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebâti İstanbul ve Anadolu. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, t.y.
• Koca, Ferhat. “Fudayl Çelebi, Zenbillizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/207-208. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Küçükdağ, Yusuf. II. Bayezid, Yavuz ve Kanuni Devirlerinde Cemâlî Ailesi. İstanbul: Aksarayî Vakfı Yayınları, 1995.
• Mehmed Mecdî. Hadâiku’ş-şakâik. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mehmed Süreyya. Sicilli Osmânî. nşr. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1996.
• Sirâc, Muhammed Ahmed. Damânü’l-udvân fî’l-fıkhi’l-İslâmî. İskenderiye: el-Müessesetü’l-Câmiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1414/1993.
• Şeyh Bedreddin, Mahmud b. İsrail. Camiu’l-fusûleyn. 2 Cilt. Mısır: el-Matbaat’ül-Ezheriyye, 1300.
• Yıldız, Kemal. Câmi‘u’l-Fusûleyn’in Kaynakları ve Hanefî Mezhebi Uygulamasında Tazmînât. İstanbul: Hâcegân Akademi Kitaplığı, 2013.