Concepts and Actions about The Night in The Qurʾān

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 141 - 165, 15.06.2020

Fatih Tok

https://doi.org/10.18505/cuid.700816

Cited By: 3

Öz

In the Qurʾān, the night which encompass half of human life, is expressed by various concepts. From sunset to sunrise (night), various moments of the time frame are also named with different words and concepts. On the other hand, besides sleep and rest, some worship and actions that are asked to be done at night are also mentioned in the Qur’ānic verses. Also sleep at night and the night itself is mentioned as a proof of Allah and an important blessing for us. When we say “night”, people first think of sleep and rest. However, as it is understood from the Qur’ānic verses, the night should not be seen only as a sleep time and rest time. Such that one of the first commandments to the Prophet Muḥammad was to wake up at night and perform various worship and deeds. Also, it is emphasized in the Qurʾān that night worship and actions influence and leave permanent impacts on human being. In this context, in this study, we tried to identify the concepts and expressions stated in the Qurʾān expressing the night-time or the time slices in it by taking into account the references in the Qur’ānic verses. Moreover, we have also examined worship and actions performed or recommended to do at night. Again, we have researched how the worship and actions performed in the calm and darkness of the night will contribute to human being. Thus, we tried to determine how the Qurʾān addresses the "night" which is the preparation time for the next day and the assessment time of the previous day.

Summary: One lives half of his life during the day and the other half at night. However, he plans his daily tasks mostly according to daytime, and spends his nights mostly for sleep and rest. On the other hand, sparing the night completely for sleep and rest means that a long period of life passes passively by. That is why we have decided to do a night-time study that expresses an important time frame for human being. Although there are some ḥadīth about the importance of night worship in the sources, we tried to conduct our research within the framework of the Qur’ānic verses about the night. To determine the meaning and the importance attributed to the night by the Qurʾān, we have examined the Qur’ānic verses referring to night-time, night events and worship and actions that are desired to be done during these times. We concluded our research by making use of the main sources of tafsīr and relevant copyrighted works, articles, papers and encyclopedia articles.

During the research we saw that the Qurʾān refers to the night and some time periods in it with different names. In this context, we see that concepts such as leyl (ليل), beyāt (بيات), fajr (فجر), seḥar (سحر), ğāsik (غاسق), ʿashiyy (عشيّ) and asīl (أصيل) are used in the āya. In many Qur’ānic verses, phrases reffering an entire day with specific composition such as day-night and morning-evening are used. In the composition of day and night, night is always mentioned first. In the compositions in the form of morning-evening, we see that sometimes the morning is mentioned first, and sometimes the evening. In addition to these, there are expressions such as before the sunrise, sunset, stay until evening that evokes night-time in the Qurʾān.

Another point that draws attention in the research is that there are vows on the night or on certain times in the night in the Qurʾān. We can say that the vows in question are an indication of the importance that Allah gives to the night and some time in it. In fact, Allah points to the night, the functions of the night and its relationship with the day as a āyah (proof) of his existence, might and uniqueness.

On the other hand, there are many good and bad historical events that happened during the night in the Qurʾān. First of all, it should be noted that the beginning of the waḥy (devine revalation), which is one of the biggest historical events, took place at night. The Qurʾān describes this night, which is mentioned as Laylat al-Qadr, as better than a thousand months. Again, it is mentioned in the Qurʾānic verses that Prophet Moses and Lūṭ left their countries by taking advantage of the darkness of the night with the believers to get rid of the evil of the oppressors. Also, deniers sometimes chose especially the night-time to carry out cheats and traps for the prophets and believers, and even attempts to assassinate. The fact that the night is dark, quiet and calm obsufucates such negative actions. For this reason, the Qurʾān recommended to take refuge in the Lord of the daybreak from the evil of the darkness.

The research demonstrates that the Qurʾān asks people to perform various worships and actions in certain time periods of the night. In fact, even in the early days of waḥy, the Prophet was commanded to wake up at night and perform some worship and actions. In this context, he was asked to pray at night, read the Qurʾān by contemplating and understanding, and chant the name of his Lord. Actually, the Prophet is prepared for the heavy responsibility he took spiritually with such actions that he performed at night. Because a strong spirit and mind are necessary for facing up to what will happen during the next day. It is already stated in the Qurʾān that getting up at night has effective and permanent effects on people. Again, during the prophethood, The Prophet has advised to perform some actions such as sajdah (prostration), qiyām, tasbīḥ and tahajjud ṣalāt (night prayer) -as a special night prayer- during the night.

In the Qurʾānic verses examined, some prayers and actions are asked to do at night and day regardless of time. Especially three of the farḍ of prayer (ṣalāt), namely evening, ʿišāʾ and fajr prayer (ṣalāt), are performed during the time defined as night. In addition, some aspects such as duʿāʾ (prayer), istighfār (ask for forgiveness), ṣadaqa and daʿwah (call) are mentioned in the Qurʾānic verses. It is an order or recommendation that all this be done at night as well as during the day. Especially for istighfār which means to ask for forgiveness, it is mentioned the time of dawning.

As a result, we can say that there are some special features that make the night different from daytime. For instance, it prepares a suitable environment to sleep and rest for one who is tired mentally, spiritually and physically after the daytime; as the night has features such as darkness, silence and tranquility that man needs to rest and be calm. On the other hand, Allah does not want the night, which means half of human life, to be spent entirely with sleep and rest. As, one rests not only his body but also his mind and soul in the quiet and calm atmosphere of the night, Hereby, human-being starts the next day with a more vigorous mind, spirit and body. At night-time, while making an evaluation of the previous day's deeds and actions, people are also prepared spiritually and mentally for the next day's works.

We can say that worship and deeds performed at night are more sincere than those performed during daytime, because man stays alone with his nafs and his Lord at night, away from the eyes. This can keep people away from riyā (pretension) and vanity that invalidates their deeds. Man's waking up and worshiping his Lord at a time when everyone is asleep shows his ikhlāṣ and sincerity. All these indicate that the time of responsibility for man is not limited to daytime. For this reason, people should think day and night together within the framework of his responsibilities and do their work accordingly.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Āya (Proof), Night, Action, Worship

Kur’ân’da Geceye Dair Kavramlar ve Eylemler

Öz

Kur’an’da, insan hayatının yarısını oluşturan gece vakti çeşitli kavramlarla ifade edilmektedir. Güneşin batışından doğuşuna kadar olan zaman diliminin (gece) çeşitli anları da farklı kelime ve kavramlarla isimlendirilmiştir. Öte yandan âyetlerde, uyku ve istirahat yanında gece vaktinde yapılması istenen bazı ibadet ve eylemlere de değinilmiştir. Yine gece ile gece vakitlerindeki uyku, Yüce Allah’ın kudretinin bir âyeti ve bizler için önemli bir nimeti olarak zikredilmiştir. Zaten gece denilince insanın aklına ilk olarak uyku ve dinlenme gelmektedir. Ancak âyetlerden anlaşıldığına göre gece, sadece uyku ve dinlenme zamanı olarak görülmemelidir. Öyle ki Hz. Peygamber’e gelen ilk emirlerden biri, gece kalkıp çeşitli ibadet ve amellerde bulunması olmuştur. Kur’an’da ayrıca gece yapılan ibadet ve eylemlerin, insan hayatında etkili ve kalıcı izler bıraktığı vurgulanmıştır. Bu bağlamda araştırmamızda, âyetlerdeki atıfları dikkati alarak, öncelikle Kur’an’ın gece vaktini ya da ondaki zaman dilimlerini ifade etmekte kullandığı kavram ve ifadeleri tespit etmeye çalıştık. Keza gece vakitlerinde yapılan ya da yapılması tavsiye edilen ibadet ve eylemleri inceledik. Yine gecenin sükûnet ve karanlığında yapılan ibadet ve eylemlerin insan hayatına nasıl bir katkı sağlayacağını araştırdık. Böylelikle önceki günün muhasebe ve değerlendirmesi, gelecek günün ise hazırlık vakti olan gecenin, Kur’an tarafından nasıl bir perspektifle ele aldığını tespit etmeye çalıştık. 

Özet: İnsan, hayatın yarısını gündüz yarısını ise gece vakitlerinde yaşamaktadır. Bununla birlikte işlerini daha çok gündüz vakitlerine göre planlamakta, gecelerini ise ekseriyetle uyku ve dinlenmeye ayırmaktadır. Öte yandan insanın geceyi bütünüyle uyku ve dinlenmeye ayırması, onun için hayatın uzun bir döneminin pasif bir şekilde geçmesi anlamına gelmektedir. İşte bu nedenle, insan için önemli bir vakit dilimini ifade eden gece vaktiyle ilgili bir araştırma yapmaya karar verdik. Her ne kadar kaynaklarda, gece vakti ibadet etmenin önemine dair bazı hadis rivayetleri nakledilse de biz araştırmamızı, geceyle ilgili âyetler çerçevesinde yapmaya çalıştık. Kur’ân’ın geceye yüklediği anlam ve önemi tespiti etmek için ise hem gece vaktine hem de geceleyin gerçekleşen hadiselere ve bu vakitlerde yapılması istenen ibadet ve eylemelere atıf yapan âyetleri inceledik. Araştırmamızı, temel tefsir kaynakları ile konuyla ilgili telif eser, makale, tebliğ ve ansiklopedi maddelerinden istifade ederek neticelendirdik. 

İnceleme esnasında gördük ki Kur’ân, farklı isimlerle gece ve ondaki bazı zaman dilimlerine işaret etmektedir. Bu bağlamda âyetlerde gece vakitleri için leyl (ليل), beyât (بيات), fecr (فجر), seher (سحر), ğâsik (غاسق), aşiyy (عشيّ) ve esîl (أصيل) gibi kavramlar ya da bunların türevlerinin kullanıldığını görüyoruz. Birçok âyette ise, gece-gündüz veya sabah-akşam gibi bir günün tamamını ifade eden terkipler kullanılmaktadır. Gece-gündüz terkibinde ise her zaman önce gece zikredilmektedir. Sabah-akşam şeklindeki terkiplerde ise, bazen sabah bazen akşam vaktinin önce zikredildiğine şahit oluyoruz. Bunun yanında Kur’ân’da gece vaktini çağrıştıran, güneş doğmadan önce, güneşin batışı, akşamlamak gibi ifadeler yer almaktadır. 

Araştırmada dikkat çeken bir diğer husus ise, Kur’ân’da geceye ya da ondaki belli vakitlere yemin edilmiş olmasıdır. Söz konusu yeminlerin, Allah’ın gece ve ondaki bazı vakitlere verdiği önemin bir göstergesi olduğunu söyleyebiliriz. Hatta öyle ki Allah (cc), geceyi, gecenin fonksiyonlarını ve onun gündüzle olan ilişkisini, varlığının, kudretinin ve birliğinin bir âyeti yani delili olarak göstermektedir. 

Öte yandan Kur’ân’da, gece vakitlerinde gerçekleşmiş iyi kötü birçok tarihî hadiseden bahsedilmektedir. Öncelikle belirtelim ki, en büyük tarihî olaylardan biri olan vahyin başlangıcı bir gece vaktinde olmuştur. Kur’ân, Kadir gecesi olarak zikrettiği bu geceyi bin aydan daha hayırlı olarak nitelemektedir. Yine âyetlerde haber verildiğine göre Hz. Musa ve Hz. Lût, zalimlerin kötülüklerinden kurtulmak için inananlarla birlikte gece vaktinin karanlığından istifade ederek ülkelerini terk etmişlerdir. Keza kimi zaman da inkârcılar, peygamberlere ve iman edenlere yönelik hile ve tuzaklarını hatta suikast girişimlerini gerçekleştirmek için özellikle gece vakitlerini seçmişlerdir. Gecenin karanlık, sessiz ve sakin olması bu tür eylemler için bir örtü vazifesi görmüştür. Bu sebeple Kur’ân, gecenin şerrinden sabah aydınlığının Rabbine sığınmayı tavsiye etmiştir.

Araştırma gösterdi ki Kur’ân, gecenin belirli zaman dilimlerinde insana çeşitli sorumluluk, ibadet ve eylemler yüklemektedir. Öyle ki daha risaletin ilk zamanlarında vahiy Hz. Peygamber’e, gece kalkıp bazı ibadet ve amellerde bulunmasını emretmiştir. Bu çerçevede geceleyin namaz kılması, düşünüp anlayarak Kur’ân okuması ve Rabbinin adını zikretmesi istenmiştir. Aslında Hz. Peygamber, geceleyin yaptığı bu tür amellerle, manevî açıdan üstlendiği ağır sorumluluğa hazırlanmaktadır. Zira sonraki gün yaşanacak olanlar için güçlü bir ruh ve zihin gereklidir. Zaten Kur’ân da gece kalkışının insanda etkili ve kalıcı etkiler bıraktığını ifade etmektedir. Yine risalet sürecinde Hz. Peygamber’e, gündüzleri olduğu gibi geceleri de secde, kıyam, tesbih gibi ameller ve geceye özel bir namaz olarak teheccüd tavsiye edilmiştir.

İnceleme konusu olan âyetlerde bazı ibadet ve amellerin zaman gözetmeksizin gece-gündüz, sabah-akşam yapılması istenmektedir. Özellikle farz namazların üçü yani akşam, yatsı ve sabah namazı gece olarak tanımladığımız vakit içerisinde kılınmaktadır. Bu yanında âyetlerde dua, istiğfar, infak ve tebliğ gibi bazı hususlar da zikredilmektedir. Tüm bunların gündüz olduğu gibi geceleyin de yapılması emir ya da tavsiye edilmektedir. Bahsedilenlerden özellikle istiğfar yani bağışlanma dileği için ise, özellikle seher vakti zikredilmiştir. 

Sonuç olarak, geceyi gündüzden farklı kılan kendine has bazı hususiyetleri olduğunu söyleyebiliriz. Gece, gündüz zihnen, ruhen ve bedenen yıpranan insanın uyuyup dinlenmesi için uygun bir ortam hazırlamaktadır. Zira gece, insanın dinlenmek ve sükûnet bulmak için ihtiyaç duyduğu karanlık, sessizlik ve sükûnet gibi özelliklere sahiptir. Fakat Allah, insan ömrünün yarısı anlamına gelen gecenin tamamen uyku ve dinlenme ile geçirilmesini de istememektedir. Keza insan, gecenin sessiz ve sakin ortamında sadece bedenini değil aynı zamanda zihnini ve ruhunu da dinlendirmektedir. Böylelikle ertesi güne, daha dinç bir zihin, ruh ve bedenle çıkmaktadır. Yine gece vaktinde insan, bir yandan önceki günün amel ve eylemlerinin muhasebesini yaparken, bir yandan da sonraki günün işlerine ruhen ve zihnen hazırlanmış olmaktadır. 

Gece yapılan ibadet ve amellerin, gündüz vakitlerinde yapılanlara göre daha çok samimiyet içerdiğini söyleyebiliriz. Zira insan gece vakitlerinde, gözlerden uzakta nefsi ve Rabbiyle baş başa kalmaktadır. Bu durum ise insanın, amellerini boşa çıkaran riya ve gösterişten uzak kalmasını sağlayabilir. İnsanın, herkesin uyuduğu bir vakitte nefsine galip gelerek kalkıp Rabbine ibadet etmesi, onun ihlas ve samimiyeti göstermesi açısından önemlidir. Tüm bunlar göstermektedir ki insanın sorumluluk vakti gündüzle sınırlı değildir. Bu sebeple insan, üstlendiği sorumluluklar çerçevesinde gündüz ile geceyi birlikte düşünmeli ve çalışmalarını ona göre yapmalıdır. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Âyet (Alâmet), Gece, Eylem, İbadet

Kaynakça

• Bahammam, Ahmed Salem. “İslâmî Bir Perspektiften Uyku”. çev. Faruk Özdemir. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (Temmuz 2013), 361-375.
• Baş, Erdoğan. “Kur’ân’ın Zamanın Yarısı Olan Geceye Yüklediği Anlam”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, 08-11 Ekim 2015, 1/41-50, Konya: 2016.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Mahmud Ahmed el-Atraş vd. 3 Cilt, Beyrut: Dâru’r-raşîd, 2000.
• Bilgiz, Musa. “Kur’ân’da Zikir Kavramının Anlam Alanı”. Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2006), 209-236.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muḥibbiddin el-Hatîb ve Muhammed Fuâd Abdulbâki. 4 Cilt, Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1400 h.
• Bulut, Halil İbrahim. “Sünnî Gelenekte Mûcize Kavramı ve Hz. Salih’in Deve Mûcizesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/3 (2004), 137-150.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: TDV Yayınları, 11. Basım, 1997.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 6 Cilt, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Cilacı, Osman. “Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/529-530, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Çağrıcı, Mustafa. “İnfak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/289-290, İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çanga, Mahmut. Kur’ân-ı Kerîm Lügati. İstanbul: Timaş, 2007.
• Çetiner, Bedreddin. Fâtiha’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzûl. İstanbul: Çağrı, 2002.
• Çiçek, Yakup. “Fecr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/286-287, İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İFAV, 52. Basım, 2016.
• Duran, Muhammet Ali. “Âyet Kavramı ve Anlam Alanı Üzerine Bir Analiz”. Celal Bayar Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (Mart 2014), 39-74.
• Ebu Davud, Süleymân b. el-Eş‘âs. es-Sünen. thk. Muhammed Nasıruddin el-Elbânî. Riyad: Mek-tebetü’l-maârif, ts.
• Gözeler, Esra. Kur’ân Âyetlerin Tarihlendirilmesi. İstanbul: KURAMER, 2016.
• Gül, Ali Rıza. “Kur’ân'daki İnfak Kavramının Anlam Yelpazesi”. Dini Araştırrnalar 8/22 (2005), 239-261.
• Halil b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitabu’l-Ayn. thk. Abdulhamid Hendâvî. 4 Cilt, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tahir b. Muhammed. Tefsiru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt, Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz. thk. er-Rahhâle el-Faruk vd. 8 Cilt, Beyrut: Dâru’l-hayr, 2. Basım, 2007.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekâ vd. 2 Cilt, b.y.: y.y., ts.
• İbn İshâk, Muhammed. Sîretü İbni İshâk. thk. Muhammed Hamidullah. Mağrib: Ma’hedü’d-dirâsât ve’l-ebhâs li’t-ta’rîb, 1396/1976.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânu’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebir vd. Kahire: Dâru’l-maârif, ts.
• İbn-i Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 2 Cilt, Beyrut: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’ân’da İnsanın Temel İhtiyaçları. Ankara: Gece, 2017.
• Köse, Saffet. “Teheccüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/323-325, İstanbul: TDV, 2011.
• Kur’ân Yolu. Erişim 2 Mart 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmusin et-Türkî. 24 Cilt, Beyrut: Risale, 2006.
• Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Bâsellûm. 14 Cilt, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 Cilt, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2007/1468.
• Muhammed Fuâd Abdulbâkî. el-Mucemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’ân. Kahire: Daru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1364 h.
• Müslim b. Hacâc, Ebu’l-Hüseyin. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt, Bey-rut: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1991/1412.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Mektebü tahkiki’t-türâsi’l-İslâmî. 8 Cilt, Beyrut: Dâru’l-marife, ts.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt, Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1998.
• Öngören, Reşat. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/409-412, İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Râgıp el-İsfahânî. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-marife, ts.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1981.
• Seyyid Kutup. Fî Zılâli’l-Kur’ân. çev. Bekir Karlığa vd. 16 Cilt, İstanbul: Hikmet, ts.
• Soysaldı, Hacı Mehmet. “Kur’ân Âyetleri ve Hadisler Perspektifinden Uyku Hakkında Bir Değer-lendirme”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Aralık 2018), 79-102.
• Suyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt, Beyrut: Dâru İbn Kesir, 3. Basım, 1996.
• Süleymanova, Naile. “Ashab-ı Kehf Olayı Üzerine Tıpta ve Dinimizde Uyku”. Uluslararası İnanç Turizmi ve Eshab-ı Kehf Sempozyumu Kahramanmaraş 2012. ed. Seydihan Küçükdağlı, Serdar Yakar. 421-426, Kahramanmaraş: Öncü, 2013.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an-te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt, Kahire: Dâru hicr, 2001.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiu’s-sahîh. thk. İbrahim Ivaz. 5 Cilt, Matbatü Mustafa el-Elbânî ve Evladihi, 2. Basım, 1975.
• Ünal, Yaşar. “Tesbih Kavramı Üzerine”. Dini Arastırmalar 15/41 (Temmuz-Aralık 2012), 163-184.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemal Besyûnî Za’lûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Evvâbîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/544-545, İstan-bul: TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki ve Çetin, Abdurrahman. “Âyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/242-244, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdusselam Şahin. 6 Cilt, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 4. Basım, 2006.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt, Lübnan: Mektebetü’l-asrıyye, 2009.