Aṭrāfs as a Method of Classification (Taṣnīf) and Inclusion (Takhrīj)

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 345 - 366, 15.06.2020

Fatih Mehmet Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.703866

Cited By: 1

Öz

Ḥadīths have been preserved and recorded in various ways since the Companions. These activities continued dur-ing the Tābiīn (the successors of the Companions) Period. So much so that these methods have formed the infra-structure of other methods that will emerge later. In this context, before the 70's (A.H.), works named al-Aṭrāf appeared. However, these first works consisted of the notes that they wrote some of the ḥadīths before coming to the science assemblies to help students remember in ḥadīth learning. Ḥadīth scholars have adopted and applied this method in a very short time. Thus, this method also provided the opportunity for the formation of the first written ḥadīth documents. In addition, with the writing of ḥadīth works, it has turned into a system of al-Taṣnīf and al-Takhrīj in order to make maximum use of these books and to reach the source of a narration that is tried to be found. As a result, al-Aṭrāf literature, which can be evaluated as index, has emerged. As a matter of fact, the first examples of this literature, arranged alphabetically according to the names of the Companions or ḥadīth texts, started to be given since the 4th (A.H.) century. In this way, the way to quickly benefit from the accumulation of the ḥadīth area has been opened. This article focuses on the historical adventure of al-Aṭrāf and their contributions to the ḥadīth field, as well as literature knowledge of the works of al-Aṭrāf which are of great importance for both al-Kitābah, al-Taṣnīf and al-Takhrīj.

Summary: In order to understand and practice the religion of Islām, great efforts have been made both in the past and later periods in order to convey the words, verbs, interpretations and qualifications of the Prophet to the next genera-tions as they are protected from all kinds of falsification and changes. This process, which started with memoriza-tion and partly writing at the beginning, has gained momentum with the use of other methods since the period of Tābiīn. In this context, the method of aṭrāf was started to be used to facilitate memorization, to be a reminder, and to transmit the ḥadīth through the hearing of the ḥadīth sheikh. The first examples of this method were seen by Muḥammad b. Sīrīn during his participation of his teacher Abīde/Ubayda Salmān in the scholarly assembly. At this stage, the relevant method was manifested as writing a passage from the beginning of the ḥadīth. Thus, the aforementioned method, which had great contributions in recording and memorizing ḥadīths in accordance with the original, has gained widespreadness and application among the ḥadīth scholars like Ubeydullaḥ b. Omar, Shu’bah b. al-Ḥajjāj, Sufyān as-Sawrī, Mālik b. Anas, Ismāīl b. Ayyāş and Vakī b. Jarrāḥ in a very short time. In this context, Yazīd b. Zuray’ stated that he went to his teacher without his aṭrāf work of ḥadīths which he transmitted from Shu’bah and listened to ḥadīth in this way. Therefore, this mentioned event is important in terms of putting forth that Shu’bah allowed the aṭrāf method in his assemblies. The method was used by Aḥmad b. Ḥanbal, who traveled to Madīnah to convey the reports recorded with the mentioned method of his teacher Abū Alḳama al-Farawī and at the same time listen to the related transfers from him, but who could not reach his goal. Therefore, the related narrations show that aṭrāf method was used effectively by ḥadīth scholars to remember the ḥadīths in the 1st and 2nd centuries, so sections from the narrations were written during the preparatory stage before coming to the scholarly assembly. Ultimately, the importance of these works, which manifest in different ways and offer great contributions to writing, is an undeniable reality for the history of ḥadīth.

Aṭrāf, the plural form of taraf that literally means the side and edge of something, mean a section, phrase or first part that indicates the whole of the ḥadīth. This method, along with the formation of ḥadīth literature, has been started to be given as a name to the works organized alphabetically according to the name of the Companions or ḥadīth texts by mentioning some of the ḥadīths with the 4th century. In this sense, aṭrāf has started to become a unique literature in a sort of taṣnīf and takhrīj method in order to make use of the ḥadīth writing easier.

Aṭrāf studies may aim to bring together the isnāḍs (chains of transmitters) in all books, or they can be limited to the chains in certain books. Aṭrāf books contain the ḥadīths in the Ṣaḥīḥān or Kutub al-Sittah and are written in alphabetical form based on the name of the companions or according to the texts of ḥadīth. The first of these, which has the attribute of the musnad in a sense, is arranged in alphabetical order according to the name of the Companion, and if there are many people who narrate from him, according to the names of the tābiīn and taba-i tābiīn (successors of the tābiīn). Accordingly, the narrations of each companion were determined and listed in al-phabetical order in aṭrāfs in musnad-type, and a passage was written from the ḥadīths and marked as books/chapters in the places of relevant narration. On the other hand, the second type of aṭrāf books were ar-ranged by giving a few words from a section that allows remembering the head or all of the ḥadīths without in-cluding chains, and then placing these texts in alphabetical order.

The type of aṭrāf offers the opportunity to see different chains of narrations together and provides many facilities for the ḥadīth researchers. Therefore, ḥadīth researchers show great interest in this genre. Aṭrāfs provide many benefits for both ḥadīth chain and text. In this respect, it is possible to talk about many advantages of the ḥadīth to its transmister such as the determination of mutawātīr, garīb, azīz, mashhūr, mutābī or the testimony of ḥadīth; to provide facility to make a reputation research of a riwāyah (narration), to provide an opportunity to determine the location of the narrations in the primary sources; to detect the link or any blackout in the chain, to reach the nu-merical knowledge of ḥadīth narrated by a companion or other narrators, to obtain information about narrators whose identity is not explicitly stated, to know the first narrator, to provide the protection of the ḥadīths from taḥrīf or alteration, to give the opportunity to identify the subject they contain, to be able to obtain text integrity by getting various chains, the detection of the sabab al-wurūd (the context of ḥadīth).

Due to the contributions we have mentioned above, many books on aṭrāf literature that started with Abu’l-Ḥasen Ali b. Omar ad-Dārakutnī have been published. Among them Aṭrāfu’s-ṣaḥīḥayn/el-Jem`u bayna’s-ṣaḥīḥayn by Abū Mas`ūd Ibrāhīm b. Muḥammad b. Ubayd ad-Dimashkī, Aṭrāfu’s-ṣaḥīḥayn by Abū Muḥammad Ḥalaf b. Muḥammad b. Ali al-Vasiṭī, Zaḫāiru’l-mavārīs fi’d-dalālati alā mavāzi`i’l-hadīs by Abdülganī b. İsmāīl en-Nāblūsī and Tuḥfatu’l-ashrāf bi ma`rifati’l-aṭrāf by Abu’l-Ḥajjāj Yūsuf b. Abdurrahman el-Mizzī can be mentioned. Some of the related works are arranged in musnad style while others are arranged according to the first word of ḥadīth texts. 

As a result, the method of aṭrāf has become a kind of indexer in order to facilitate reaching the source of the re-ports and make the highest level of use required by the classification and bookings of the ḥadīths in the 3rd centu-ry. These works, arranged alphabetically in the name of the Companions or according to the texts of the ḥadīth, have taken their place in the history of the ḥadīth with their many examples, both in the form of taṣnīf and the method of takhrīj by mentioning a part of the ḥadīth by the head.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Aṭrāf, Taṣnīf, Takhrīj, Tuḥfatu’l-ashrāf

Tasnif ve Tahrîc Usulü Olarak Etrâflar

Öz

Hadisler, sahâbe döneminden itibaren çeşitli yollarla muhafaza ve kayıt altına alınmaya başlanmış; bu faaliyet tâbiîn devrinde de daha sonra ortaya çıkacak farklı tasnif sistemlerinin nüvesini teşkil edecek nitelikteki yöntem-lerle devam etmiştir. Bu bağlamda henüz hicri yetmiş yıllarına varmadan hadis öğreniminde hatırlamaya yardımcı olması için öğrenciler tarafından ilim meclisine gelmezden önce rivayetlerden bir pasaj/yazma şeklinde not tut-ma tarzında ortaya çıkan etrâf usulü, çok kısa bir sürede muhaddisler tarafından benimsenip uygulanmıştır. Böyle-ce ilk yazılı hadis vesikalarının oluşmasına da imkân sağlayan bu metot, rivayet türü eserlerin tasnifi ile birlikte onlardan âzami ölçüde faydalanmayı temin etmek ve aranılan haberin kaynağına kısa yoldan ve tez elden ulaşılma-sını sağlamak amacıyla bir tasnif ve tahrîc sitemine evrilmiş, neticede fihrist niteliğindeki etrâf edebiyatının orta-ya çıkmasına olanak sunmuştur. Nitekim sahâbe isimlerine veya hadis metinlerine göre alfabetik düzenlenmiş söz konusu literatürün ilk örnekleri, hicri 4. asırdan itibaren zuhur etmiş böylece alana dair birikimden hızlı bir şekil-de yararlanmanın da önü açılmıştır. İşte bu makale, hem kitâbet, hem tasnif hem de tahrîc açısından büyük bir önem arz eden etrâfların tarihî seyrini, hadis alanına katkılarını ve literatürünü konu edinmektedir.

Özet: İslâm dininin doğru bir şekilde anlaşılması ve uygulanabilmesi için Resûl-i Ekrem’e ait söz, fiil, takrir ve vasıfların her türlü tahrîf ve tebdilden korunarak oldukları şekliyle sonraki nesillere ulaştırılması için gerek sahâbe gerekse sonraki dönemlerde büyük gayretler sarfedilmiştir. Ezber ve kısmen de kitâbet ile doğan bu süreç, tâbiîn döne-minden itibaren başkaca usullerin kullanılmasıyla hız kazanmıştır. Bu bağlamda ezbere kolaylık sağlaması, hatır-latıcı nitelik taşıması ve hadis şeyhinden sema yoluyla hadis tahammülünde kullanılmak üzere etrâf yöntemi uy-gulanmaya başlanmıştır. İlk örnekleri Muhammed b. Sîrîn tarafından hocası Abîde/Ubeyde es-Selmânî’nin ilim meclisine katılması esnasında görünen bu yöntem bu aşamada hadisin evvelinden bir pasaj yazmak şeklinde teza-hür etmiştir. Böylece hadislerin aslına uygun bir şekilde kayıt altına alınmasında ve ezberlenmesinde çok büyük katkıları olan mezkûr metot, çok kısa bir sürede Ubeydullah b. Ömer, Şu`be b. el-Haccâc, Süfyân es-Sevrî, Mâlik b. Enes, İsmâil b. Ayyâş ve Vekî` b. Cerrâh gibi muhaddisler arasında yaygınlık kazanmış ve uygulama alanı bulmuş-tur. Bu bağlamda Yezîd b. Zürey`, Şu’be’den tahammül ettiği hadislerden müteşekkil etrâf çalışması olmaksızın hocasının yanına gittiğini ve bu şekilde hadis dinlediğini belirtmiştir. Dolayısıyla zikredilen bu olay, Şu`be’nin meclislerinde etrâf usulüne izin verdiğini göstermesi açısından önemlidir. İlgili yöntem, hocası Ebû Alkame el-Ferevî’ye ait ve mezkûr yöntem ile kaydedilmiş haberleri arz etmek, aynı zamanda da ilgili nakilleri ondan dinle-mek üzere Medîne’ye rihle gerçekleştiren ancak amacına ulaşamayan Ahmed b. Hanbel tarafından da kullanılmış-tır. Dolayısıyla ilgili rivayetler, etrâf tarzının hicrî 1. ve 2. yüzyıllarda hadislerin hatırlanması amacıyla muhaddis-ler tarafından etkin bir şekilde işletildiğini, bu nedenle ilim meclisine gelmeden önce hazırlık aşamasında rivayet-lerden bölümler yazıldığını göstermektedir. Nihayetinde farklı şekillerde tezahür eden tedvin için çok büyük katkı-lar sunan etrâf çalışmalarının hadis tarihi açısından önemi de yadsınamaz bir gerçekliktir. 

Bir şeyin yanı, tarafı ve ucu anlamına gelen ve taraf kelimesinin çoğulu olan etrâf, hadisin tamamına işaret eden bir cüzü, ibaresi veya ilk kısmı anlamına gelmektedir. Bu usul, hadis edebiyatının teşekkülü ile birlikte hicri IV. yüzyıldan itibaren hadislerin evvelinden bir kısmının zikredilerek sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabe-tik olarak düzenlenen eserlere isim olarak verilmiştir. Bu anlamda etrâflar, hadis müdevvenatından daha kolay yararlanma amacıyla bir tür tasnif ve tahrîc yöntemi tarzında müstakil bir literatür haline gelmiştir.

Etrâf çalışmaları, bütün kitaplardaki isnadları bir araya getirmeyi hedefleyeceği gibi belli kitaplarda bulunan se-nedlerle de kayıtlanabilir. Etrâf kitapları, başta Sahîhân veya Kütüb-i Sitte’deki hadisleri ihtiva etmekte olup sahâbe adını esas alarak müsned türünde veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak kaleme alınmıştır. Bunlardan ilki, bir açıdan müsned özelliği taşıyıp rivayetlerin ilk râvisi olan sahâbî adına, ondan rivayette bulunanların çok olması durumunda ise tâbiîn ve tebe-i tâbiîn isimlerine göre alfabetik olarak düzenlenmiştir. Bu doğrultuda müs-ned türü etrâflarda her sahâbînin rivayetleri tespit edilip alfabetik olarak sıralanmış ve hadislerden birer pasaj yazılarak ilgili naklin yerlerine kitap/bölüm olarak işaret edilmiştir. İkinci nevi etrâf kitapları ise senedlere yer vermeksizin hadislerin baş tarafından veya tamamını hatırlamaya imkân veren bir bölümünden birkaç kelimeyi vermek sonra da bu metinleri alfabetik sıraya koymak suretiyle tertip edilmiştir.

Daha ziyade rivayetlerin başka tariklerini bir arada görme imkânı sunan ve hadis araştırmacılarına sağladığı pek çok kolaylık sebebiyle muhaddislerin yoğun mesâi harcadıkları etrâf türünün hem sened hem de metne ilişkin sağladığı pek çok faydalardan bahsetmek mümkündür. Bu doğrultuda hadisin; mütevatir, garîb, azîz, meşhur, mütâbi` veya şâhidliğinin tespitine imkân vermesi, bir rivayetin fert olup olmadığına yönelik itibar araştırmasına olanak sağlaması, nakillerin aslî kaynaklardaki yerlerinin tespitine imkân sunması, senedde ittisal veya inkıta` olup olmadığının saptanması, sahâbî veya diğer râvilerin naklettikleri hadislerin sayısal bilgisine ulaşılması, kimliği açık bir şekilde belirtilmeyen râviler hakkında bilgi edinilmesi, ilk râvisinin bilinmesi gibi senede ilişkin yararları yanı sıra; haberlerin tashîf, tahrîf ve tebdilden korunması, içerdikleri konunun tespit edilebilmesine fırsat vermesi, farklı tariklerin bilinmesi ile metin bütünlüğünün elde edilebilmesi ve makâsıdü’ş-şerîayı ortaya koyabilecek şe-kilde sebeb-i vürûdun tespit edilebilmesi gibi mervîye dönük avantajlarını da saymak mümkündür. 

Yukarıda belirttiğimiz katkıları nedeniyle Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer ed-Dârekutnî ile başlayan etrâf edebiyatına ilişkin pek çok kitap te’lif edilmiştir. Bunlar arasında Ebû Mes`ûd İbrâhîm b. Muhammed b. Ubeyd ed-Dımaşkî’ye ait Etrâfü’s-sahîhayn/el-Cem`u beyne’s-sahîhayn, Ebû Muhammed Halef b. Muhammed b. Ali el-Vasıtî’nin Etrâfü’s-sahîhayn’ı, Abdülganî b. İsmâîl en-Nâblûsî’nin Zehâirü’l-mevârîs fi’d-delâleti alâ mevâzi`i’l-hadîs’i ve Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî’ye ait Tuhfetü’l-eşrâf bi ma`rifeti’l-etrâf vd. adlı çalışmaları saymak mümkündür. İlgili eserlerden bazıları müsned tarzında diğerleri ise hadis metinlerinin ilk kelimesine göre tertip edilmiştir.

Neticede etrâf metodu, hicrî 3. asırda hadislerin büyük bir kısmının tasnif edilip kitaplaşmasıyla birlikte haberle-rin kaynağına ulaşmayı ve onlardan istenilen en üst seviyede istifadeyi kolaylaştırmak amacıyla bir çeşit fihrist niteliğine bürünmüştür. Hem tasnif hem de tahrîc yöntemi şeklinde hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredil-mek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen bu eserler, pek çok örnekleriy-le hadis tarihindeki yerlerini almıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Etrâf, Tasnif, Tahrîc, Tuhfetü’l-eşrâf

Kaynakça

• A`zamî, Muhammed Mustafa el-A`zamî. Dirâsât fi’l-hadîsi’n-nebevî ve târîhu tedvînih. 2 Cilt. b.y.: yy., el-Mektebetü’l-İslâmî, 1400/1980.
• A`zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadîs Edebiyâtı ve Peygamberimiz’in Hadisleri’nin Tedvîn Târîhi. çev. Hulûsi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Ahdeb, Haldûn b. Muhammed Selîm el-Ahdeb. et-Tasnîf fi’s-sünneti’n-nebeviyye. b.y.: yy., Mecmau’l-Melik Fahd li Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Kitâbü’l-ilel ve ma`rifeti’r-ricâl. thk. Vasiyyüllâh b. Muhammed Abbâs. 3 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Hânî, 2. Basım. 1422/2001.
• Ahmed Muhammed Şâkir. el-Bâisü’l-hasîs şerhu ihtisâri ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım. ts.
• Âl Âbid, Ebû Bekir Abdüssamet b. Bekr b. İbrâhîm Âl Âbid. el-Medhal ilâ tahrîci’l-ehâdîs ve’l-âsâr ve’l-hükmü aleyhâ. Medîne: Dâru’t-Tarafeyn, 2. Basım. 1431/2010.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. Basım. 2011.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdât. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım. 1425/2004.
• Bağdâdî, Hatîb el-Bağdâdî. el-Câmi` li ahlâki’r-râvî ve adâbi’s-sâmî`. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1983/1403.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-muhaddisîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Başaran, Selman. “Halef el-Vâsıtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/239. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bekkâr, Muhammed Mahmûd Bekkâr. İlmü tahrîci’l-ehâdîs. Riyâd: Dâru Taybe, 1418/1997.
• Bekkâr, Muhammed Mahmûd Bekkâr. İlmü’t-tahrîc ve devruhü fî hıfzi’s-sünneti’n-nebeviyye. Medîne: Mecmau’l-Melik Fahd li’t-tabâati’l-mushafi’ş-şerîf, ts.
• Belûşî, Abdülgafûr b. Abdülhak el-Belûşî. İlmü’t-tahrîc ve devruhü fi hıdmeti’s-sünne. b.y.: yy., Mecmau’l-Melik Fahd li Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Besevî, Ebû Yûsuf Ya`kûb b. Süfyân el-Besevî. Kitâbü’l-ma`rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. 4 Cilt. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1410.
• Beşîr Ali Ömer. Menhecü’l-İmâm Ahmed fî i`lâli’l-ehâdîs. Riyâd: Vakfü’s-Selâm, 1425/2005.
• Cezâirî, Tâhir el-Cezâirî. Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbâuti’l-İslâmiyye, 1416/1995.
• Çakan, İsmail L. “Bûsîrî, Ahmed b. Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/468. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı Çeşitleri-Özellikleri ve Faydalanma Usulleri. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 12. Basım. 2013.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. el-Fazl b. Berâm ed-Dârimî. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyn Selîm Esedü’d-Dârânî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
• Ebû Hayseme Züheyr b. Harb en-Nesâî. Kitâbü’l-ilim. thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. Riyâd: y.y., 1421/2001.
• Ebû Zehv, Muhammed Muhammed Ebû Zehv. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1404/1984.
• Efendioğlu, Mehmet. “Ziyâeddîn el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/492. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Fîruzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya`kûb el-Fîruzâbâdî. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Nuaym el-Arkûsî vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım. 1426/2005.
• Gamârî, Ahmed b. Muhammed b. Sıddîk el-Gamârî. Husûlü’t-tefrîc bi usûli’t-tahrîc. Riyâd: Mektebetü Taberiyye, 1414/1994.
• Görmez, Mehmet. “Tahrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/419. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Habş, Adâb Mahmûd el-Habş. Muhâdarât fî ilmi tahrîci’l-hadîs ve nakdih. Ammân: Dâru’l-Furkân, 1419/2008.
• Hâcı Halîfe, Mustafa b. Abdullah Hâcı Halîfe. Keşfü’z-zünûn an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdâd: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Hâdî Abdülmehdî Abdülkâdir el-Hâdî. Turuku tahrîci hadîsi Resûlillâh. b.y.: yy., Mektebetü’l-Îmân, 4. Basım. 1433/2012.
• Hatîb, Muhammed Accâc el-Hatîb. Lemahât fi’l-mektebeti ve’l-bahs ve’l-mesâdir. Beyrut: Mektebetü’r-Risâle, 1413/1993.
• Hayrâbâdî, Muhammed Ebü’l-Leys el-Hayrâbâdî. Tahrîcü’l-hadîs neş’etühü ve menheciyyetühü. b.y.: yy., İttihâd Bookdepod Diyûbend, ts.
• Hudayr, Abdülkerîm b. Abdullah b. Abdurrahman b. Hamd el-Hudayr. Şerhu kitâbi’l-ilim li Ebî Hayseme. b.y.: yy., ts.
• Iclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdullah b. Sâlih el-Iclî. Ma`rifetü’s-sikât min ricâli ehli’l-ilm ve’l-hadîs ve mine’d-duafâ ve zikri mezâhibihim ve ahbârihim. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1405/1985.
• Irâkî, Ebû Zür`a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdürrahîm b. el-Hüseyn el-Irâkî. el-İtrâf bi evhâmi’l-etrâf. haz. Muhammed b. Hamîd el-Avfî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: y.y., ts. (Yüksek Lisans Tezi).
• Itr, Nûreddîn. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım. 1401/1981.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh İbn Asâkir. el-Mu`cemü’l-müştemil alâ zikri esmâi şuyûhi’l-eimmeti’n-nübel. thk. Sekîne eş-Şihâbî. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. İbn Hibetüllah b. Abdullah İbn Asâkir. Târîhu medîneti Dımeşk. thk. Amr b. Gurâme el-Amravî. 79 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Hacer el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Abdullah b. Dayfüllâh er-Rahîlî. Riyâd: y.y., 1422/2001.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed İbn Hacer el-Askalânî. İthâfü’l-mehere bi’l-fevâidi’l-mübtekire min etrâfi’l-aşere. thk. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 19 Cilt. Medîne: Merkezü Hıdmeti’s-Sünne ve’s-Sîreti’n-Nebeviyye, 1415/1994.
• İbn Hacer, Ahmed b. Hacer el-Askalânî. Etrâfü Müsnedi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 10 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: 1327.
• Kâdi İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsûbî. el-Gunye: Fihristü şüyûhi’l-Kâdî İyâz. thk. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1982.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “Etrâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/498. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/520. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “İbnü’l-Kayserânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/110. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kâsım Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer b. Kâsım Mahlûf. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-mâlikiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kettânî, Muhammed b. Ca`fer el-Kettânî. er-Risâletü’l-müstetrafe li beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 5. Basım. 1414/1993.
• Lahîdân, Dahîl b. Sâlih el-Lahîdân. Turuku’t-tahrîc bi hasebi’r-râvî’l-a`lâ. Medîne: el-Câmiatü’l-İslâmî, 1422.
• Mar`aşlî, Yûsuf Abdurrahman el-Mar`aşlî. İlmü fehreseti’l-hadîs neş’etühü tetavvuruhü eşheru ma düvvine fîh. b.y.: yy., Dâru’l-Ma`rife, 1406/1986.
• Mezîd, Ali Abdülbâsit. Minhâcü’l-muhaddisîn fi’l-karni’l-evveli’l-hicrî ve hatta asrine’l-hâdır. b.y.: yy., el-Heyetü’l-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, ts.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf el-Mizzî. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma`rûf, 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1992.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc el-Mizzî. Tuhfetü’l-eşrâf bi ma`rifeti’l-etrâf maa en-nüketü’z-zirâf ale’l-etrâf. thk. Abdüssamed Şerefüddî. 14 Cilt. b.y.: yy., el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım. 1403/1983.
• Moğultay b. Kılıç, Moğultay b. Kuleyh b. Abdullah el-Bekcerî. et-Terâcimü’s-sâkıta min kitâbi ikmâli tehzîbi’l-kemâl li Moğultay. thk. Komisyon. Riyâd: Dâru’l-Muhaddis, 1426.
• Münâvî, Abdürraûf el-Münâvî. el-Mevâkît ve’d-dürer fî şerhi nuhbeti’l-fiker. thk. Murtezâ ez-Zeyn Ahmed. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• Nâcî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Mahmûd en-Nâcî. Acâletü’l-İmlâ el-müteyessira mine’t-teznîb. thk. İbrâhîm b. Hammâd er-Rîs - Muhammed b. Abdullah b. Ali el- Kannâs. 5 Cilt. Riyâd: Mekteberü’l-Meârif, 1420/1999.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/133. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özkan, Halit. “Tuhfetü’l-eşrâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/358. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Rahîlî, Abdullah b. Dayfüllah er-Rahîlî. el-İmâm Ebü’l-Hasen ed-Dârekutnî. Cidde: Dâru’l-Endülüsi’l-Hadrâ, ts.
• Râmhürmüzî, Hasen b. Abdurrahman er-Râmhürmüzî. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1391/1971.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Selâhüddîn Halîl b. İzzeddîn Aybeg b. Abdullah es-Safedî. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâûd - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, 1420/2000.
• Sâlih Yûsuf Ma`tûk. Bedrüddîn el-Aynî ve eseruhü fî ilmi’l-hadîs. b.y.: yy., Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• San`ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. İsmâîl es-San`ânî. Tavzîhu’l-efkâr li meânî tenkîhi’l-enzâr. thk. Ebû Abdurrahman Salâhuddîn b. Muhammed b. Avîza. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Sehâvî, Abdullah b. Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî. Fethu’l-mugîs bi şerhi elfiyyeti’l-hadîs. thk. Ali Hüseyn Ali. 5 Cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sünne, 1423/2003.
• Sindî, Muhammed Hâşim b. Abdülgâfûr b. Abdurrahman es-Sindî. Hayâtü’l-kârî bi etrâfi sahîhi’l-Buhârî. b.y.: Mektebetü Muhammed b. Türkî et-Türkî.
• Süneykî, Ebû Yahya Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Zekeriyyâ es-Süneykî. Fethu’l-bâkî bi şerhi elfiyyeti’l-Irâkî. thk. Abdüllatîf el-Hemîm - Mâhir Yâsin Fahl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celâleddîn es-Süyûtî. Zeylü tabakâti’l-huffâz li’z-Zehebî. thk. Zekeriyya Umeyrât. b.y.: yy., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir es-Süyûtî. Nazmü’l-ikyân fî a`yâni’l-a`yân. thk. Philip Hitti. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman es-Süyûtî. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısır ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. b.y.: yy., 1387/1967.
• Süyûtî, Celâleddîn es-Süyûtî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi takrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâriyâbî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Kevser, 2. Basım. 1415.
• Şihrî, Muhammed b. Zafir eş-Şihrî. İlmü’t-tahrîc ve devruhü fî hıfzi’s-sünneti’-nebeviyye. Medine: Vizâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, ts.
• Tahhân, Mahmûd et-Tahhân. Usûlü’t-tahrîc ve dirâsetü’l-esânîd. Beyrut: Dâru’l-Kur’ân-ı Kerîm, ts.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz ez-Zehebî. el-Muğnî fi’d-duafâ. thk. Nûreddîn Itr. 2 Cilt. Katar: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyerü a`lâmi’n-nübelâ. thk. Ekrem el-Bûsî. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım. 1404/1984.
• Zehrânî, Muhammed b. Matar ez-Zehrânî. Tedvînü’s-sünneti’n-nebeviyye neş’etühü ve tetevvuruhu. Riyâd: Dâru’l-Hicre, 1996/1417.
• Ziriklî, Hayrüddîn ez-Ziriklî. el-A`lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Milliyyîn, 15. Basım. 2002.