Bayramî-Melâmî Şeyhi Hüseyn-i Lâmekânî’nin Tevhide Dair Tenkit Edilen Bir Beytini Risalelerle Okuma Denemesi

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 611 - 630, 15.12.2020

Oğuzhan Şahin

https://doi.org/10.18505/cuid.692091

Öz

Hakk’ın âlemi ne şekilde kuşattığı ve arşının neresi olduğu meselesi ulemânın yanı sıra sûfîler tarafından da tartışılmış; bu bağlamda vahdet-i vücûdu benimseyenler, Hakk’ın âlemi vücûdî / zâtî olarak kuşattığını belirterek bunun aksini savunmanın Allah’ın güç ve kudretine acziyet atfetme olduğunu iddia etmiştir. Tefsirciler ve kelâm âlimleri ise Hakk’ın âlemi ilim ve kudre-tiyle kuşattığını dile getirip O’nun zâtî olarak âlem ve eşyayla beraber olma, birleşme, ayrılma ve kuşatma türünden hiçbir bağının olmadığını vurgulamıştır. Bu yazıda Bayramî-Melâmî şeyhlerinden Hüseyn-i Lâmekânî’nin, Allah’ın âlemi ne şekilde kuşattığına dair bir beyti dört farklı risale ışığında incelenmeye çalışılmıştır. Bu risalelerden biri Vahdet-nâme adıyla Hüseyn-i Lâmekânî’ye aittir. İkinci risale Münîrî-yi Belgradî tarafından Şerh-i Kasîde-yi Süleymân adıy-la kaleme alınmıştır. Diğer iki risale ise Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin telifidir. Uşşâkî şeyhin bu iki risalesi Allah’ın âlemi ne şekilde kuşattığını vahdet-i vücûd perspektifinden açıklamaya çalıştığı için Hüseyn-i Lâmekânî’nin aynı temalı beytine açıklık getirebilmesi ümidiyle tercih edilmiştir. Çalışmanın giriş kısmında, makalede incelemeye çalıştığımız beyit(ler)in geçtiği gazelin metni verilmiş ve Bayramî-Melâmîlerinin yapısal özelliklerinin şiirlerine ne derece yansıdığı üzerin-de durulmuştur. Bu başlık altında üzerinde durulan diğer bir husus ise bahsi geçen gazelin çeşitli kaynaklarda Hüsâmî ve Lâmekân / Lâmekânî olmak üzere iki farklı mahlasla karşımıza çıkmasıdır. Metinlerden isabetli çıkarımlar yapabilmek için müellifinin kim olduğunu tespit etmek önemlidir. Bu yüzden literatürde birden fazla mahlasla karşımıza çıkan bu gazelin kime ait olduğu üzerinde durulmuştur. Giriş kısmından sonraki başlıkta Münîrî-yi Belgradî’nin Şerh-i Kasîde-yi Süleymân adlı risalesinde Lâmekânî’ye yöneltilen zındıklık suçlaması ele alınmıştır. Münîrî-yi Belgradî’nin yaptığı eleştirilerin zeminini tespit edebilmek için bu başlık altında ayrıca Münîrî’nin genel bir fikrî şablonu çıkarılmaya çalışılmış ve Münîrî’nin ehlullâh dediği fenâ fillâhçı sûfîlere belli bir toleransı olduğu, ancak Fusûsu’l-Hikem’den kinayeyle Fusûsî diye adlandırdığı kesrette vahdetçilere (vahdet-i vücûdculara) karşı katı bir muhalefet yürüttüğü anlaşılmıştır. İkinci başlıkta ise Vahdet-nâme adlı risalesinden hareketle Hüseyn-i Lâmekânî’nin genel bir portresini oluşturmak hedeflenmiştir. Bu bağlamda Bayramî-Melâmîleri için sıklıkla dile getirilen vahdet-i mevcûdculuk ve Hurûfîlik etkisinin Lâmekânî’de ne derecede etkin olduğu tahlile çalışılmış ve bu etkinin daha açık bir şekilde hissedildiği Oğlan Şeyh İsmâîl-i Maşûkî ile Hüseyn-i Lâmekânî arasında basit bir mukayeseye gidilmiştir. Vahdet-nâme’deki Fusûsu’l-Hikem etkisi ortaya konmaya çalışılarak Bayramî-Melâmî şeyhin portre-sinde etkin olanın vahdet-i mevcûddan ziyade Fusûsîlik olduğu sonucuna varılmış ve Hüseyn-i Lâmekânî’ye Münîrî-yi Belgradî tarafından yöneltilen zendeka ve ilhâd suçlamasının altında da Melâmî şeyhte göze çarpan Fusûsu’l-Hikem etkisi (yani Fusûsîlik) olabileceği düşünülmüştür. Makalenin son bölümünde Hüseyn-i Lâmekânî’nin tenkide uğrayan beyti Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin Miftâhu’l-vücûd ve Zeylü’l-kitâb adlı iki risalesi bağlamında okunmaya çalışılmıştır. Uşşâkî şeyhin bu iki risalesi, Hüseyn-i Lâmekânî’nin beytinde gönderme yapılan el-Fussilet 41/54, en-Nisâ 4/126 ve et-Tâhâ 20/5 âyetlerini esas alarak vahdet-i vücûdcu bir çizgiyle “Hakk’ın âlemi ne şekilde kuşattığı” ve “arşının neresi olduğu” meselesini izah ettiği için önem-lidir. Salâhaddîn-i Uşşâkî Zeylü’l-kitâb’da Allah’ın âlemi kuşatışıyla ilgili yeni bir iddia dile ge-tirmektedir. Buna göre Miftâhu’l-vücûd’da Hakk’ın, âlemi muhît oluşunu vücûdun (varlığın) mertebeleri ile (lâ-taayyün, taayyün-i evvel, taayyün-i sânî vd.) izah etmeye çalışan Uşşâkî şeyh, Zeylü’l-kitâb’da, Hakk’ın âlemi kuşatışına merkezî bir nokta lazım geldiğini belirterek bu merkezin hakîkat-ı Muhammediyye olduğunu vurgulamaktadır. Salâhaddîn-i Uşşâkî bu bilgi-nin kendisine rüyada İbn Arabi vasıtasıyla talim edildiğini belirtmektedir. Son olarak makale-nin bu başlığı altında Rahman’ın arşa kurulmasının ne anlama geldiği devir kuramı açısından da ele alınmıştır. Bu noktada Hüseyn-i Lâmekânî’nin ikinci kuşaktan halifesi olan Sun’ullâh-ı Gaybî’nin Keşfü’l-gıtâ adlı kasidesinden hareketle vahdetçi sûfîler nazarında Allah’ın arşının “insan” olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türk İslâm Edebiyatı, Hüseyn-i Lâmekânî, Münîrî-yi Belgradî, Salâhaddîn-i Uşşâkî, Tevhîd, Fusûsîlik, Vahdet-i vücûd.

A reading attempt of Bayramī Melāmī Sheikh Ḥuseyn-i Lāmekānī’s A Criticized Couplet About Tawhid With Tracts

Öz

Ṣūfī people, as well as the ulema (ʿulemā), discussed the issue of how God (Ḥaḳḳ) surrounds the universe (ʿālem) and where the ʿarş (arsh / the ninth heaven) in which God ensconces himself exists. The Ṣūfī people supporting the unity of existence (Wahdat al-wujud) concept claim that God surrounds the universe by his own being and so that the ʿarş (arsh) is all the creation / created beings by God moreover they argued that people who rejected this idea could attribute weakness or impotence to the power of God. On the other hand, commentators and scholastic theologians acknowledge the idea that God surrounds the universe not by his own being as Ṣūfīs claimed but God surrounds the universe by his knowledge (ʿilm) and power (ḳudret). They claimed that there was no physical connection of God with the universe. There-fore, this article discusses a couplet (beyit) written by Ḥuseyn-i Lāmekānī from Bayramī-Melāmī group in light of four different tracts (risāle). One of the four tracts was written by the author of the couplet Ḥuseyn-i Lāmekānī himself. The title of his tract is Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme). The other tract was written by Munīrī-yi Belgradī and the title of it is Şarḥ-i Qaṣīda-i Suleymān. The other two tracts analyzed in this article were written by Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī. These two tracts try to explain how God surrounds the universe from the unity of existence (Wahdat al-wujud) perspective. Therefore, they may help in understanding the men-tioned couplet written by Lāmekānī. The outline of the article is as follows: the introduction has the text of the ghazal including the mentioned couplet and discusses how the characteris-tics of Bayramī-Melāmī people were reflected in their poems. This part also tries to determine who wrote the mentioned ghazal as there were two different pen manes / pseudonyms (mah-las) for the same ghazal in various resources. To determine the original writer of the ghazal is crucial for proper interpretation of the texts. The next part of the article discusses the accusa-tion that Lāmekānī was an heretic in the Şarḥ-i Qaṣīda-i Suleymān tract by Munīrī-yi Belgradī. This part also tries to outline Munīrī-yi Belgradī’s mode of thought to discuss the background of his criticism about the couplets. According to his way of thinking, though Munīrī had some tolerance to Ṣūfī people believing fenā fillāh, he ironically harshly criticized the Ṣūfī group supporting Wahdat al-wujud entitled as Fuṣūṣī. In the second section, based on his work named Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme), it is aimed to create a general portrait of Ḥuseyn-i Lāmekānī. In this context, it discusses how Wahdat al-wujud and Hurufism, which are generally big issues for Bayramī-Melāmī, influenced Lāmekānī. Therefore, the comparison between Oglan Sheikh İsmāʿil-i Maʿşūḳī who was clearly influenced by Wahdat al-mavjud (vaḥdet-i mevcūd) and Hurufism, and Ḥuseyn-i Lāmekānī is realized in this part. It was figured out that adoration of Fuṣūṣ al-Ḥikem (Fuṣūṣīlik) was more influential in Bayramī-Melāmī Sheikh’s mode of thinking through the analysis of the effect of Fuṣūṣ al-Ḥikem in Wahdat-nameh (Vaḥdet-nāme). It was suggested that the reason behind the allocation of Munīrī-yi Belgradī for Ḥuseyn-i Lāmekānī was the effect of Fuṣūṣ al-Ḥikem which was salient for Melāmī Sheikh Lāmekānī. The final part of the article is about two tracts Miftāḥ al-vucūd and Zayl al-kitāb written by Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī. The criticized couplet was read under the light of these tracts. These two tracts are significant as they explain how God surrounds the universe and where the ʿarş (arsh) is located by referring to the verses of Quran al-Fussilet 41/54, al-Nisā 4/126 and el-Tāhā 20/5 mentio-ned in the couplet by Ḥuseyn-i Lāmekānī. Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī proposed a new argument about how God surrounds the universe in Zayl al-kitāb. According to this argument, in Miftāḥ al-vucūd Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī tries to explain God’s surrounding potent through the or-ders/grades of the existence. In Zayl al-kitāb, he claims that there must be a center for God’s surroundings of the universe and this center must be Ḥaḳīḳat al-Muḥammediyye. Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī stated that he did not acknowledge this information by himself but he acquired it from Ibn Arabī when he had a dream. Lastly, this part of the article discusses what Rahman settles in ʿarş (arsh) means in terms of circle (devir) theory. It was suggested that according to Ṣūfī people believing Wahdat (vaḥdetçi) God’s ʿarş (arsh) is the human being himself by drawing on the Kasf al-Gıtā (Keşfu’l-Gıtā) qasida written by Sunʿullāh-ı Gaybī who was a successor of Ḥuseyn-i Lāmekānī from the second generation.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic literature, Ḥuseyn-i Lāmekānī,, Munīrī-yi Belgradī, Ṣalāḥ al-dīn-i ʿUşşāḳī, Tevḥīd, Fuṣūṣī, Wahdat al-wujud

Kaynakça

• Abdullâh-ı Bosnevî. Tecelliyâtü arâisi’n-nusûs fî menassâti hikemi’l-Fusûs. Kahire: Bulak, Dârü’t-Tıbââti’l-âmire, 1252.
• Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ. nşr. Yûsuf b. Mahmûd el-Hâc Ahmed. 2 cilt. Dımeşk: Mektebetü’l-ilmi’l-hadîs, 1421.
• Algar, Hamid. “The Hamzeviye: A deviant movement in Bosnian sufism”. Islamic Studies 36-2/3 (Special Issue: Islam in the Balkans Summer/Autumn 1997), 243-261.
• Chittick, William. “Merkezî Nokta: İbn Arabî Ekolünde Sadreddin Konevî’nin Rolü”. çev. Betül Güçlü. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 23 (2009), 669-684.
• Dağlar, Abdülkadir. “Türkçe Mektupları Işığında Ebussuûd Efendi’nin Beşerî Münâsebetleri”. Osmanlı Araştırmaları 41 (2013), 279-320.
• Ebu’l-Alâ Afîfî. Tasavvuf: İslâmda Manevî Hayat. çev. Ekrem Demirli- Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Er, Şaban. Hayrabolulu Melami Şeyhi Ahmed-i Sarban Efendi Külliyatı (Divanı ve Mektubatı) ve Vizeli Şeyh Ala’eddin Ali Efendi’nin Şiirleri. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları, 2014.
• Er, Şaban. Melâmîlik ve Osmanlı Devri Melâmîleri. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2015.
• Ertuğrul, İsmail Fennî. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabi. sad. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınla-rı, 1997.
• Erünsal, İsmail E.. XV-XVI. Asır Bayrâmî-Melâmîliğinin Kaynaklarından Abdurrahman El-Askerî’nin Mir’âtü’l-Işkı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Fahruddîn er-Râzî. Tefsîr-i Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb. çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, 8. cilt, Ankara: Akçağ, 1990.
• Fahruddîn er-Râzî, Tefsîr-i Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb. çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, 19. cilt, İstanbul: Huzur Yayınevi, Tarihsiz.
• Ferişteoğlu, Saʻâdet-nâme (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OE_Yz_ 0656/4).
• Gel, Mehmet. XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Toplumunun Dinî Meselelerine Muhalif Bir Yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi ve Fikirleri Üzerine Bir İn-celeme. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası, 1931.
• Ilić, Slobodan. “Lâmekânî Hüseyin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/94-95. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• İlâhiyât-ı Lâmekânî. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OE_Yz_0970/2, 32a- 33b.
• İsen, Mustafa. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994.
• Kemikli, Bilal. “Hüseyin Lâmekânî’nin İnsân-ı Kâmil Görüşü: Risâle-i Vahdet-nâme”. Dost İlin-den Gelen Ses. İstanbul: Kitabevi, 2017, 157-166.
• Kemikli, Bilal. “Türk Tasavvuf Edebiyatında Devriyye ve Sunʻullâh-ı Gaybî’nin Devriyyesi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 13/2 (2000), 217-226.
• Kemikli, Bilal. Oğlanlar Şeyhi İbrahim: Müfîd ü Muhtasar. İstanbul: Kitabevi, 2003.
• Kemikli, Bilal. Sun’ullâh-ı Gaybî Divanı İnceleme-Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 2000.
• Kılıç, Rüya. “Bir Tarikatın Gizli Direnişi: Bayramî Melâmîleri veya Hamzavîler”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 10 (2003), 251-272.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. nşr. Mustafa Tahralı- Selçuk Eraydın. 4 Cilt. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, 2005.
• Kur’an-ı Kerim Meali. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Lâmekânî Hüseyin. Mektub Sureti. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OE_Yz_ 0537/3, 101b-1,3a.
• Lâmekânî Hüseyin. Vahdetname. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OE_Yz_0059/3, 76b-78b.
• Lâmekânî Şeyh Hüseyin Efendi. Divan. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitap-lığı, Osman Ergin, OE_Yz_0059/1, 1b-75a.
• Mecmua. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 800.
• Münîrî-yi Belgradî. Şerh-i Kasîde-yi Süleymân. Çorum: Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 668/1(a), 1b-34a.
• Nesîmî. “Mukaddimetü’l-Hakâyık”. Hurufi Metinleri 1. nşr. Fatih Usluer. Ankara: Birleşik Yayın-ları, 2014, 53-93.
• Nevʻîzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-şakâ’ik: Nevʻîzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli. nşr. Suat Donuk, 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 4. Basım, 2013.
• Sabitoğulları, Selim. Balkanlarda Melâmîlik ve Osmanlı Yönetimi (XVI.-XVII. Yüzyıllar). Anka-ra: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Soysal, Ayşe Asude. XVII. Yüzyılda Bir Bayramî Melâmî Kutbu: Oğlan(lar) Şeyh(i) İbrahim Efendi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyla Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Şahin, Oğuzhan. İki Sûfînin Mücadelesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Şeyhülislâm İbn Teymiye. İbn Teymiye Külliyatı. çev. Yusuf Işıcak, Ahmet Önkal, Sait Şimşek, İ. Hakkı Sezer, Mustafa Kara. ed. Edip Gönenç. İstanbul: Tevhid Yayınları, 1987.
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-Hikemde Tezadlı İfâdeler ve Vahdet-i Vücûd”. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. mlf. Ahmed Avni Konuk. 2/9-38. nşr. Mustafa Tahralı- Selçuk Eray-dın. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
• Tan, M. Nedim. “Topçuzâde Mehmed Ârif Bey’in Ankâu Muğrib, el-İnsânü’l-Kâmil ve Miftâhu’l-Vücûdi’l-Eşher’den Yaptığı Tercümeler”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 33 (2014), 151-223.
• Tek, Abdurrezzak. Bayramî Melâmîlerine Dâir Melâmet Risâleleri. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Tosun, Necdet. İmâm-ı Rabbânî Risaleleri. İstanbul: Sufi Kitap, 2013.
• Tuğluk, İbrahim Halil. Lâ-mekânî Şeyh Hüseyin: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Türer, Osman- Cengiz Gündoğdu. “Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin Vahdet-i Vücûd’la Alâkalı İki Risâle-sinin Arapkirli Hazmî Tarafından Yapılan Tercümesi”. Tasavvuf-İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 23 (2009), 601-639.
• Usluer, Fatih. Hurufîlik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayıncı-lık, 2009.
• Yananlı, H. Rahmi. Hazret-i Dil-i Dânâ Oğlan Şeyh İbrahim Efendi Külliyatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Yavuz, F. Betul. The Making of a Sufi Order between Heresy and Legitimacy: Bayrami-Malamis in the Ottoman Empire. Houston, Texas: Rice University, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İslâm Düşüncesinde Hulûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/341-344. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstivâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/402-404. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.