Ahmed B. Hanbel’in el-Müsned’deki Bir Hadis İle İlgili Tavrı ve Değerlendirmesi

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 973 - 991, 15.12.2020

Hüseyin Kahraman

https://doi.org/10.18505/cuid.670973

Cited By: 1

Öz

Ahmed b. Hanbel, vefatıyla neticelenen hastalığı esnasında oğlu Abdullah’tan, şu hadisin el-Müsned’inden çıkartılmasını istemiştir: “Allah Rasûlü ‘Ümmetimi Kureyş’ten şu grup helâk edecek’ buyurunca oradakiler ‘(bu durumda) bize neyi emredersin?’ diye sordular. O da ‘İnsanlar onlardan uzak durup ayrılsalar!’ cevabını verdi”. Ahmed b. Hanbel bu hadisin, diğer rivayetlerle çeliştiğini düşünmektedir. Oğlu Abdullah’a göre bu hadisin çeliştiği rivayetler, Hz. Peygamber’in idarecilere itaat etmeyi ve onlardan kaynaklanan yanlışlara karşı sabırlı olmayı emrettiği haberlerdir. Ahmed b. Hanbel’in tavrı ve bunun sebebi esasen açık ve net gibi görünmektedir. Buna rağmen daha sonra gelen ilim adamları, onun bu tavrı ile ilgili farklı değerlendirmeler yapmışlardır. Bu değerlendirmelerden birine göre İmam’ın tavrı, kendi açıklamasında da dikkat çektiği üzere hadisin şaz olması yani halkın idarecilerle ilişkilerini düzenleyen diğer rivayetlerle çelişmesidir. Bu bakış açısı, İmam’ın açıklamasıyla uyum içinde olmasına ilaveten aynı hadisin Buharî ve Müslim gibi meşhur muhaddisler tarafından nakledilmesi açısından da önemlidir. Zira bu yorumun ulaştığı sonuca göre Buharî ve Müslim’in sadece sahih olan hadisler ihtiva ettikleri iddiasıyla takdim ettiği el-Câmi‘u’s-sahîh isimli eserlerinde, bu şarta uymayan rivayetler de bulunabilmektedir. Bununla birlikte söz konusu hadisin hem sened hem de metni üzerinde yapılan incelemeler şaz iddiasının doğru olamayacağını göstermektedir. Nitekim hadisi nakleden dört ravinin tamamı, içinde Ahmed b. Hanbel’in de bulunduğu münekkitler tarafından güvenilir bulunmuştur. Nitekim İmam, el-Müsned’inde bu ravilerin çok miktarda hadisine yer vermektedir. Hadisin metin açısından da şaz olmadığını söylemek mümkündür. Zira metnin birinci cümlesi olan “Ümmetimin helâki Kureyş’in elinden olacak” şeklindeki tespiti, farklı onlarca hadiste görebilmek mümkündür. Bu hadislerden pek çoğu el-Müsned’de bizzat Ahmed b. Hanbel tarafından da nakledilmiştir. Şaz addedilen kısmın “İnsanlar onlardan uzak dursalar” şeklindeki ikinci cümle olması da pek muhtemel görünmemektedir. Zira zalim idarecilere karşı bundan çok daha şiddetli tepkileri emreden hadislerden onlarcası yine bizzat Ahmed b. Hanbel tarafından nakledilmiş durumdadır. Ahmed b. Hanbel’in, bu hadisi kitabından çıkarmak istemesinin sebebi bağlamında ortaya atılan ikinci iddiaya göre İmam, dönemin yönetimiyle iyi geçinmek amacıyla böyle bir talepte bulunmuştur. Zira bu dönemde Abbasî iktidarı, hadisçileri büyük bir sıkıntıya sokan Mihne sürecine son vermiş, ulemaya karşı yumuşama politikası gütmeye başlamıştır. Ahmed b. Hanbel de yönetimin bu uzlaşma arzusuna olumlu cevap vermiş ve bu çerçevede idareciye karşı sergilenecek sert tutuma işaret eden hadisleri kitabından çıkarmak istemiştir. Fakat bu iddia da yaşadığı dönemde iktidara karşı takındığı tavır sayesinde toplum önderi haline gelmiş Ahmed b. Hanbel gibi bir şahsiyetle uyuşmaz. Zira o idareci ve toplum arasındaki ilişkilerin keyfiyeti ve sıhhati konusunda gerek tavsiyeleri gerekse fiilî tatbikatı ile örnek ve simge haline gelmiştir. Hayatını Hz. Peygamber’in mirası olan hadisleri nakletmeye ve doğru anlaşılmasına hasreden böyle bir şahsiyetin, sırf iktidarla iyi geçinmek adına, sened ve metin itibariyle usûl problemi olmayan rivayetleri el-Müsned’den çıkartılması emrini vermesi çok da doğru görünmemektedir. Bu konuda yapılan üçüncü yoruma göre Ahmed b. Hanbel’in bu hadise yönelik tavrı, manasının istismara müsait olmasıdır. Nitekim İmam’ın bizzat kendisi, ehl-i bid‘attan bazılarının bu hadisi delil getirip iktidara karşı toplumda ayrımcılık yaratacak davranışlara yöneldiğini söylemiştir. Elimizde bu son yorumu güçlendiren başka veriler de vardır. Nitekim o aynı tavrı, iktidara karşı silahlı mücadeleyi emreden başka hadisler hakkında da göstermiş; bunların kitabından çıkartılmasını istemiştir. Bu tavrından anlaşıldığına göre Ahmed b. Hanbel, zalim idareciye karşı, toplumda kargaşa ve fesada sebep olacak fiilî ve silahlı mücadeleye kalkışılmasını istememektedir. Öyleyse denilebilir ki İmam’ın söz konusu hadisle ilgili tavrı, hadisin özellikle “insanların böyle idarecilerden uzak durması” yönündeki ikinci cümle ile ilgilidir. Zira İmam’ın yaşadığı dönemde Mutezile ve Haricîler gibi bazı gruplar böyle hadisleri delil getirerek toplumda tefrikaya sebebiyet vermişlerdir. Bunu bilen ve bizzat gören İmam, böyle grupların toplumsal birlik karşıtı amaçlarına alet edilebilir düşüncesiyle idarecilere karşı “uzak durmaya çalışmak” gibi basit gibi görünen tepkilere yer veren hadislerin bile kitabından çıkarılmasını istemiştir. Sonuç olarak ifade etmek gerekirse onun bu hadis hakkındaki “diğer rivayetlerle çelişiyor” şeklindeki tavrını, “Müsned’imde oluşturmaya çalıştığım ideal idareci-toplum ilişkisi ile çelişiyor” şeklinde anlamak gerekecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ahmed b. Hanbel, Kureyş, idare, İdarecilik

Aḥmad b. Ḥanbal's Attitude of a Ḥadith in al-Musnad and it’s Evaluation

Öz

Aḥmad b. Ḥanbal (d. 241/855), during his illness which ended with his death, asked his son ʽAbdallāh to remove the following ḥadith from al-Musnad: “When the Messenger of Allah said "This group from the Quraysh will destroy the Ummah", they asked "What would you order us (in this case)?". He replied "If so people should stay away from them!" Aḥmad b. Ḥanbal thinks that this ḥadith contradicts other narrations. According to his son ʽAbdallāh, the narrations that this ḥadith contradict it is the hadiths that the Prophet ordered to obey the administrators and be patient with the mistakes caused by them. However, the scholars who came later made different evaluations about this attitude. According to one of these evaluations, Imam's attitude is that the ḥadith is contradictory, as it draws attention in its own statement, that is, it contradicts with other narrations that regulate people’s relationship with the administrators. This interpretation is important in terms of narrating the same ḥadith by famous ḥadith scholars like Bukhārī (d. 256/870) and Muslim (d. 261/875). Because, according to this interpretation, non-authentic narrations can be found in the works of Bukhārī and Muslim, al-Câmi‘u’s-saḥîḥ. However, these two authors claim that their books contain only authentic ḥadiths. However, the examinations made on both the narrator chain and its text show that the contradiction claim cannot be true. As a matter of fact, all four people who narrated the ḥadith were considered reliable by both narrator critics and Ahmet b. Hanbel. Thus Aḥmad b. Ḥanbal includes a large number of ḥadiths of these narrators in his al-Musnad. It is possible to say that the ḥadith is not contradictory in terms of text. For, dozens of hadiths similar to both the first and second sentences of the hadith were reported by Ahmed in al-Musnad. According to the second claim, the reason for Aḥmad b. Ḥanbal to take this ḥadith out of his book is political. According to this claim, Imam made such a request in order to get along well with the administration of the period. Because, in this period, Abbasid government ended the Mihna process, which had put the ḥadith scholars in great trouble, and began to pursue a softening policy against them. Aḥmad b. Ḥanbal also responded positively to the management's desire for reconciliation, and for this reason he wanted to remove the ḥadiths that ordered to take a hard attitude towards the cruel ruler. But this claim does not comply with Aḥmad b. Ḥanbal, because at that time he became a community leader thanks to his attitude towards power. According to the third comment on this issue, Aḥmad b. Ḥanbal's attitude towards this ḥadith is that it could be abused. As a matter of fact, Imam himself personally said that some of ahl al-bid‘ah brought this ḥadith as evidence and took harsh attitudes towards power. Essentially, we have other data that reinforce this final interpretation. As a matter of fact, Ahmet removed other hadiths that ordered the armed struggle against power from his book. As it is understood from this attitude, Aḥmad b. Ḥanbal does not want the actual and armed struggle against cruel rulers to cause chaos and mischief in society. So it can be said that Imam's attitude regarding the ḥadith in question is about the concerns in the relationship between society and the administrator. However, this anxiety concerns especially the second sentence that recommends that “people stay away from such administrators”. Because, during the period of Imam's life, some groups such as al-Mu‘tizilah caused social disintegration by using such ḥadiths as evidence. In short, in the case under study here, his concern about “contradicting other narrations” should be understood in light of the ideal administrator-society relationship he attempts to establish in his al-Musnad.

Anahtar Kelimeler

Ḥadith, Aḥmad b. Ḥanbal, Quraysh, al-Musnad, Ḥadith of Management

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybânî. Kitâbü’l-Vera‘. thk. Semîr b. Emîn ez-Zührî. Riyad: Dâru’s-Samî‘î, 1418/1997.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybanî. Kitâbü’z-Zühd. nşr. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybanî. el-Müsned. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1421/2001.
• Albânî, Muhammed Nâsiruddin. Silsileti’l-ehâdîsi’z-zaîfe ve’l-mevzû‘a. 14 cilt. Riyad: Dârü’l-Meârif, 1412/1992.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılâhları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Beşîr Ali Ömer. Menhecü’l-İmâm Ahmed fî i‘lâli’l-ehâdîs. 2 cilt. Medine: Vakfü’s-Selâm, 1425/2005.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Delâilü’n-nübüvve ve ma‘rifetü ahvâli sâhibi’ş-şerî‘a. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 5 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr el-Atekî el-. el-Müsned. Thk. Âdil b. Sa‘d. 18 cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l- Hikem, 1988-2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil el-. et-Târîhu’l-kebîr. 8 cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meârifi’l- Osmaniyye, ts.
• Dârimî, Ebû Amr Osman b. Saîd. es-Sünenü’l-vâride fi’l-fiten ve gavâiluhâ ve’s-sâ‘atu ve eşrâtihâ. thk. Rızaullah b. Muhammed el-Mübârekfûrî. 6 cilt. Riyad: Dârü’l-Âsime 1416.
• Durmuş, Üzeyir. “Ahmed b. Hanbel’den Rivâyet Edilen Sahîhayn Hadislerinin Müsned’deki Rivâyetlerle Mukâyesesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2018/Ağustos. 9/2. 389-406.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Dâvûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdilmuhsin. 4 cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistanî. Mesâilü’l-İmâm Ahmed. thk. Tarık b. Avzillah b. Muhammed. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1420/1999.
• Ebû Mûsa Muhammed b. Ömer el-İsfahânî el-Medînî. Hasâisu Müsnedi’l-İmâm Ahmed. 1 cilt. Beyrut: Mektebetü’t-Tevbe, 1410/1990.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. el-Müsned. Thk. Hüseyn Selîm Esed, Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Goldziher, İgnaz. “Müslümanlarda Rivayet Literatürüne Dair Yeni Materyaller”. çev. Hüseyin Akgün, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015/Haziran. 81-119.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. Kitâbü’s-Sünne. thk. Adiyye ez-Zehrânî. 7 cilt. Riyad: Dâru’r- Râye, 1410/1989.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. “Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, Hadis-Sünnet Özel Sayısı, 10/1-4, 1-14.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hadis Tedkikleri. Ankara: Otto Yay., 2012.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. “İslam’da İlk Siyasî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşîliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1973/23. 121-213.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed el-Büstî. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdulkerim İbrahim el-Gurbâvî. 3 cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1402/1982.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed el-Absî. el-Musannef. thk. Kemâl Yusuf el-Hût. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1415.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Kitâbü’s-Sikât. 4 cilt. Haydarabat: Dâiratü’l-Mearifil- Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sahîh. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebü’l- İslâmî, 1419/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d el-Basrî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-Arabî, Ahmed b. Muhammed b. Ziyâd el-Basrî. Mu‘cem. thk. Abdülmuhsin b. İbrahim. 3 cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1418/1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Keşfü’l-müşkil min hadîsi’s-Sahîhayn. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbnü’l-Mulakkîn, Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Mısrî. et-Tavzîh li şerhi’l-Câmi‘i’s-Sahîh. 36 cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezurî. ‘Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. 1 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• İslam Düşünce Enstitüsü. “İDE Akademi yeni Dönem Açılış Dersi”. YouTube. 22 Ekim 2019. https://www.youtube.com/watch?v=eSahfiJZuk0
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa el-Yahsubî. İkmâlü’l-mu‘lim bi fevâidi Müslim. thk. Yahyâ İsmail. 8 cilt. Mısır: Dârü’l-Vef, 1419/1998.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1985.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ eşkele min telhîsi kitâbi Müslim. thk. Muhyiddin Dîb Misto. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Molla Gürânî, Ahmed b. İsmail. el-Kevserü’l-cârî ilâ riyâdi ehâdîsi’l-Buhârî. thk. Ahmed İnayet. 11 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1429/200.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Özafşar, M. Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: Otto Yay., 2015.
• Sââtî, Ahmed b. Abdurrahman el-Bennâ. el-Fethu’r-rabbânî li tertîbi Müsnedi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş- Şeybânî. 24 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Abdülvehhâb Abdullatif. 2 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîsiyye, ts.
• Sübkî, Tâceddin Abduvehhâb b. Takiyyiddîn. Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanahî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 cilt. Beyrut:1413.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’s-sagîr. thk. Muhammed Şekûr Mahmûd el-Hâcb. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Târık b. Avzullah. 10 cilt. Kahire: Dârü’l- Haremeyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecid es-Silefî. 20 cilt. Musul: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem,1404/1983.
• Yermakov, Dmitri Vladimiroviç. “Ahmed İbn Hanbel’in Müsned’inde Yönetici Ve Toplum”. çev. Kudret Artikbaev, Dini Araştırmalar Dergisi. 2014/2, 188- 193.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü’l-huffâz. thk. Zekeriyya Umeyrât. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1419/1998.