Özgürlük ve Sorumluluğun Sınırları Açısından Kelâm’da Tevlîd Nazariyesi

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1113 - 1134, 15.12.2020

Mücteba Altındas

https://doi.org/10.18505/cuid.686675

Öz

İnsan hürriyeti sorunu Kelâmcılar tarafından insan fiilleri bağlamında ele alınmış, irade ve diğer unsurlarla ilişkisi açısından tartışılmıştır. Bu bağlamda insanın kendi fiilinde irade ve kudret sahibi olup olmadığı, irade ve kudretin sınırları, insanın fiildeki rolü ve sorumlulukları farklı tartışmalara neden olmuştur. Mu‘tezile tarafından ileri sürülen tevlîd teorisi, insanın fiillerdeki özgürlüğünün kapsamı ve sınırlarının belirlenmesi açısından oldukça önemlidir. Mu’tezile kelamcılarının tevlîd teorisini savunmaları iki önemli nedene dayanmaktadır. Birincisi insanın kendi dışında meydana getirdiği fiillerin mahiyeti ve sınırlarını ortaya koymak, diğeri ise ahlaki sorumluluk açısından insanın bu tür fiillerle olan ilişkisini açıklamaktır. Zira her iki konu da Mutezile’nin adalet ilkesi açısından oldukça önemlidir. Tevhid ve adalet açısından insanın fiilleri ile olan sebep-sonuç ilişkisini aklî ve ahlakî zemine oturtma çabası teorinin ortaya çıkış nedenidir. Bu açıdan insan fiili ve tabiat arasında nedensellik ilişkisi kurmayı sağlayan bu teorinin amacı, fâil ve fiili arasındaki özgürlük ve sorumluluğu temellendirme gayesine yöneliktir. Bu çalışmada öncelikle tevlîd kavramının tanımı ve anlam alanı ortaya konularak dolaylı fiillerin fâili hakkındaki tartışmalar ele alınmış, daha sonra ise Ehl-i sünnetin tevlîd konusuna getirdiği eleştiriler üzerinde durulmuştur. Konu, kelâmî tartışma geleneğinin ağırlıklı kısmını oluşturan Mu‘tezile ve Ehl-i sünnet arasındaki fikir mücadelesi bağlamında ana hatlarıyla ele alınmıştır. Bu açıdan çalışmanın ana gayesi, özgürlük ve ahlâkî sorumluluğun bir gereği olarak dolaylı fiillerin insana aidiyet sınırlarının nasıl çizildiği ve anlaşıldığının ortaya konulmasıdır. Konu hakkında tek tip bir düşünceye sahip olmamakla birlikte tevlîd nazariyesinde yarı-determinizmi kabul eden Mu‘tezile kelâmcıları, cisimlerdeki tabiatların varlığını kabul etmişler, sebebi fiilin bir vesilesi olarak görenler ise bunu kabul etmemişlerdir. Fiillerdeki arazların sürekliliğini kabul ederek iradi fiiller ile tabii fiilleri birbirine bağlamışlar, doğrudan fiillerin insan iradesi ile diğerinin ise zorunluluk ilkesine göre gerçekleştiğini kabul etmişlerdir. Mu‘tezile’ye göre sebepler sadece bir vasıtadır. Onun için vasıta sonucu ortaya çıkan fiil, vasıtanın olmayıp sonuca ulaşmak için bu vasıtayı kullanan fâilin fiilidir. Bu nedenle insan mütevellid fiillerin de fâili olup iradeli olarak ortaya çıkan her türlü fiilinden ve sonuçlarından sorumludur. Ehl-i sünnet insanın fiilini ve bunun tüm sonuçlarını doğrudan Allah'ın kudretine bağlarken Mu‘tezile bu fiilleri Allah'ın insanda yaratmış olduğu ve fiillerin kaynağı olan insanın kudretine dayandırmıştır. Mu‘tezile’nin aksine Ehl-i sünnet, arazların sürekli olmayacağı fikrini kabul ederek sürekli bir araz olmayan kudretin ikinci bir fiil için devam etmesini mümkün görmemiştir. Bu açıdan Ehl-i sünnet’e göre fiillerin oluşumundaki sebep olan fâil ile ondan meydana gelen sonuç arasında zorunlu bir ilişki yoktur. Sebep-sonuç arasındaki ilişkiyi zorunlu kılacağı için arazın arazı doğurması anlamına gelen tevlîd fikrini kabul etmemişlerdir. Çünkü Mu‘tezile'nin insan fiillerinde tevlîd ismini verdiği bu ilişki, insanın sebebe yönelişinin hemen arkasından Allah'ın işleyiş kanunlarını (âdet) yaratmasından ibarettir. Bu nedenle Ehl-i sünnet düşünürleri tevlîdi, cansız bir varlığa fiil atfetmek anlamına geleceği ve âlemin işleyişinde sebep-sonuç arasında zorunlu bir ilişkiyi gerektireceği için reddetmişlerdir. Kişi sebebe başvurunca sonuç kendi fiiliyle meydana gelmese de yapana nisbet edildiği için fiilinden sorumludur. Mâtürîdîler tevlîd sonucu ortaya çıkan fiilleri insanın eseri olarak görmemişler, ancak ortaya çıkan eserin sebebi olması nedeniyle insanı sorumlu tutarak bir denge kurmaya çalışmışlardır. Eş‘arîler ise yaratılmış irade ve kudretin fiilin ortaya çıkmasında sadece bir mahal olduğunu düşünerek sebeplere gerçek anlamda tesir gücü vermekten uzak durmuşlardır. İnsanın fiili üzerinde iradesini o fiile yöneltmek dışında bir etkisi yoktur ve kişiyi sorumlu kılacak olan davranışı da bu iradeye dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu’tezile, Ehl-i sünnet, Tevlîd, Fiil, Özgürlük, Sorumluluk

The Theory of Tawlīd in Kalâm in terms of the Limits of Freedom and Responsibility

Öz

The problem of human freedom have been addressed by al-Mutakallimūn (Islamic theologians) in the context of human acts and discussed from the point of view its relation with the will and other elements. At this point, whether the human has will and power in his own act, the limits of his will and power, the role of human in the act and his responsibilities have prompted to different debates. The theory of tawlīd put forward by Mu‘tazila is very crucial in terms of determining the scope and limits of the freedom of human in acts. Mu‘tazila’s tawlīd theory defenses based on two important reasons. The first is to present the nature and limits of the acts that man did them outside himself. The other is to explain the relationship of human with such acts with regards to moral responsibility. Because both issues are very important in the principle of justice of Mu‘tazila. The effort to put the cause-effect relationship of human with his acts in terms of tawhīd and justice on the rational and moral ground is the reason for emergence of the theory. In this respect, the purpose of this theory which enables establishing a causality relationship between the human act and nature is aimed at the justification of freedom and responsibility between agent (fā‘il) and act.In this study, firstly, the definition of the concept of tawlīd and its meaning area have been presented and tackled the discussions about the agent of indirect acts. And then it has been discoursed upon the criticisms of Ahl al-Sunna about the subject of tawlīd. The subject has been outlined in the context of the intellectual discussion between Ahl al-Sunna and Mu‘tazila which constitute the dominant part of theological dispute tradition. In this respect, the main purpose of the study is to reveal how the limits of indirect actions belonging to human by force of freedom and moral responsibility are drawn and understood.Although they did not have a uniform thought about the topic, Mu‘tazila theologians who accepted semi-determinism in the theory of tawlīd acknowledged the existence of natures in the substances. Those who admitted the reason as a means of the act did not approve this. By accepting the continuity of the accidents in the acts, they twisted together the voluntary acts and the natural acts, and accepted that directly acts were realized through the human will and the other according to the principle of necessity. According to Mu‘tazila, causes are only means. Hence, the act emerging as a result of the means is the act of the agent who used this means to reach the result, not the means. Therefore, man is the agent of engendered acts and responsible for all kinds of acts that arise as a reflection of the will and their consequences. While Ahl al-Sunna has directly associated the action of man and all its consequences with the power of Allah, Mu‘tazila has based these actions on the power of man, which Allah has created in man and has been the source of the acts. Contrary to Mu‘tazila, the continuance of power which are not a constant accident is not possible for a second act from the point of Ahl al-Sunna since they have accepted the idea that the accidents will not be continuous. In this respect, according to Ahl al-Sunna, there is no compulsory relationship between the agent that caused the formation of the acts and the result supervening from them. They did not accept the idea of tawlīd, which its meaning is that accident gives birth to accident, because it would oblige the relationship between cause and effect. Because this relationship, which Mu‘tazila gives the name of tawlīd in human acts, is made up for that Allah has created His laws right after the orientation of human to the cause. In this respect, Ahl al-Sunna thinkers rejected tawlīd because it would mean attributing an act to an inanimate being and require a mandatory relationship between cause and effect in the functioning of the universe. Although the result does not occur with his own act when the person applies to the cause, he is responsible for his act because it is related to the person who did it. Māturīdī tradition did not accept the acts that emerged as a result of tawlīd as the production of man, but they tried to establish a balance by holding the person responsible because he is the reason for the outcome that emerged. As for the Ash‘arites, they avoided giving a real effect of the will and power to the causes by considering that created will and power is only a locus in the emergence of the act. The person has no effect on his act except for directing his will to that act and his behavior which will make the person responsible is based on this will.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu‘tazila, Ahl al-Sunna, Tawlīd, Act, Freedom, Responsibility

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1910.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebûbekir Muhammed. Kitâbu’t-Temhîd. Kahire: 1947.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslâmiyyîn. Beyrut: 1973.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli. İstanbul: 2000.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. Bulak: Matbaatu'l-Âmire, 1266.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Abdülmelik. İnanç Esasları Kılavuzu/Kitabü’l-İrşâd, çev. Komisyon. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Demir, Osman. “Tevlîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/38-39. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demir, Osman. “Tevellüd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/4-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demir, Osman. “Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu‘tezile'de Tevlîd Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (2009), 63-82.
• Demir, Osman. Kelamda Nedensellik-İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Birlik Yayınları, 1982.
• Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/325-327. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslamiyyîn ve ihtilâfu’l-Mûsâllîn. thk. M. Abdülhamîd, Kahire: 1969.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâil. Kitâbu’l-Luma’ fi’r-redd alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid‘a. Mısır: Matbaatu Mısr, 1954.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Ankara: Nur Matbaası, 1962.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İtikadda Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: AÜİF Yayınları, 1971.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbu’l-İntisâr. thk: Albert Nasri Nâdir. Beyrut: 1957.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. Kitâbu’l-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihâl. Mısır: Matbaatü'l-Edebiyye, 1320.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemalüddin Muhammed. Lisânü’l-Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât ve meahû uyûnu’l-mesâil ve’l- cevâbât. thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer / Amman: Dâru’l-Feth, 2018/1439.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: el-Mahlûk. thk. Tevfîk et-Tavîl – Sâid Zâyid. c.8. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-te’lif ve’t-terceme, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr. Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. Kitâbü’t-Tevlîd min kitâbi’l-Muğnî (Nedensellik Kitabı). Metin- çeviri, Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-Nazar ve’l-Maârif. thk. İbrahim Medkur – Taha Hüseyin. c.12. Kahire: ts.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muhît bi’t-teklîf. nşr. Ömer Seyyid Azmî–Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Karaağaç, Hilmi. İslam Kelâmında Tevlîd Nazariyesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kılavuz, Ahmet. Saim. Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: 1987.
• Kılavuz, Ulvi Murat. İslam Düşüncesinde Dolaylı Fiil ve Davranışlar (Tevlîd-Tevellüd). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd/Beyrut: Dâr Sâder, 1422/2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV İsam Yayınları, 2009.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Mekhûl. Tebsıratü'l edille fî usûli'd-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed b. Mekhûl. et-Temhîd fî usûli’d-dîn, nşr. Abdülhay Kâbîl. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1407/1987.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed b. Mekhûl. Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd/Tevhidin Esasları, çev. Hülya Alper, İz Yayıncılık, İstanbul, 2013.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. nşr. H. P. Linss. Kahire: 1963.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Sabri, Mustafa. İnsan ve Kader. çev. İsa Doğan. İstanbul: Kültür Basın Yayın Birliği, 1989.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn/Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
• Sönmez, Vecihi. “Mu’tezilî Düşüncede Mütevelled (Dolaylı) Fiiller ile Mübâşir (Doğrudan) Fiiller Arasındaki Fark”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28 (2015), 95-122.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Fethullah Bedran. Mısır: Matbaatü'l-Ezher, 1947.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-Akâid-Kelâm İlmi ve İslam Akâidi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1980.
• Tritton, Arthur Stanley. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: A.Ü. Basımevi, 1983.
• Turhan, Kasım. Bir Ahlak Problemi Olarak Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1996.
• Watt, William Montgomery. İslam’ın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: 1996.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. London: Harvard University Press, 1976.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstitâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/59-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. Ankara: Akid Yayınları, 1988.
• Yeprem, Mustafa Saim. İrade Hürriyeti ve İmam Mâtürîdî. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1997.