Kelam İlminin Bilimsel Kimliğiyle İlgili Tartışmaların Memlük Coğrafyasındaki Yansımaları

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1059 - 1080, 15.12.2020

Murat Kaş

Öz

13.-15. yüzyıllar arasındaki zaman diliminde özellikle Şam-Mısır hattında hâkimiyet kuran Memlükler döneminde dinî düşüncenin nasıl bir seyir takip ettiği sorusu, çeşitli açılardan incelenmeyi hak etmektedir. Memlük topraklarını yoğuran düşünce, aynı zaman diliminde başta Konya, Kayseri, Sivas olmak üzere Anadolu coğrafyasından, Tebriz merkezli olarak Bağdat, Şiraz, Belh, Merv hattında hüküm süren İlhanlı topraklarından, Semerkant ekseninde Anadolu, Orta Asya ve İran coğrafyasına hâkim olan Timurlular’dan, Delhi merkez olmak üzere varlığını sürdüren Delhi Sultanlığına ait topraklardan ve Mağrib hattında varlığını sürdüren Endülüs’ten beslenen kanallara sahiptir. Bu kanallar, İslam coğrafyasında üretilen düşüncenin Memlükler’in hâkimiyeti altındaki Şam-Mısır havzasına aktarılmasında önemli bir rol oynamıştır. İslam düşüncesinin on ikinci yüzyıldan sonraki seyrini, İbn Sînâcı felsefeyle karşılaşan dinî düşüncenin kendi akacağı yatağı bulma arayışı olarak görmek mümkündür. Bu açıdan bakıldığında bir taraftan Fahreddîn er-Râzî’nin (öl. 606/1210) gerek İbn Sînâcı düşüncenin imalarını açığa çıkarmaya gerekse kelam ilmine felsefî bir hüviyet kazandırmaya yönelik çabaları, diğer taraftan İbn Arabî’nin (öl. 638/1240) teori ve yöntem açısından meşşâî ve kelamî düşünceye yönelttiği eleştiriler, dinî düşüncenin o dönemdeki krizini aşmaya yönelik arayışları temsil etmektedir. Memlükler, söz konusu arayışların dinî düşüncenin hassasiyetleri ve duyarlılıkları açısından test edilip tartışıldığı bir süreçte tarih sahnesinde kendisine yer bulmuştur. Bu tabloda kelam düşüncesi açısından cevaplanmayı bekleyen soru, kelam ilminin, temel iddia ve kabullerini terk etmeden İbn Sînâ metafiziğinin temel kavram ve nosyonlarıyla dönüştürülüp geliştirilmesine yönelik çabanın, dayanakları, yöntemi ve tazammunları açısından dinî düşüncenin temel kodlarıyla uyumlu, meşru bir zeminden hareket edip etmediğidir. Bu bağlamda, kelam düşüncesi özelinde, birbirleriyle etkileşim halinde olan üç çizginin varlığı göze çarpmaktadır: i. Şemseddîn Eykî (öl. 697/1298), Safiyyüddîn el-Hindî (öl. 715/1315), Şemseddîn İsfahânî (öl. 749/1349), İbn Şerefşah (öl. 715/1315), Tâceddîn Tebrîzî (öl. 746/1345), İbn Mübârekşâh (öl. 784/1382’den sonra), İbnü’l-Hümâm (öl. 861/1457), Şemseddîn Bisâtî (öl. 842/1439) gibi düşünürlerce temsil edilen felsefî teoloji. ii. Temsilini özellikle Tâceddîn Sübkî (öl. 771/1370) ve o çizgideki düşünürlerde bulan usûlü’d-dîn’i tesise yönelik teoloji. iii. İbn Teymiyye’nin (öl. 728/1328) felsefî kelam eleştirisi. Râzî ve takipçileri ile birlikte şekillenen birinci tavır, felsefî kelamın Memlük topraklarındaki yansımasını temsil etmektedir. Felsefî kelam projesi hem İbn Sinacı felsefenin imalarını ortaya koyup onunla hesaplaşmayı hem de kelam ilminin felsefî kavram ve kategorilerle dönüştürülmesini içeren iki yönlü bir süreci içeriyordu. Bunun iki yönlü oluşu, Memlük düşünürleri arasında ikinci ve üçüncü yaklaşımların ortaya çıkmasına yol açtı. İkinci yaklaşım, felsefî kelam projesinin dinî düşüncenin temel ilkelerini, hassasiyet ve duyarlılıklarını yok saydığını ileri sürenlere karşı, onun, usûlü’d-dîn’i inşa etmenin bir aracı olduğunu ortaya koymak suretiyle meşruiyetini savunan bir çizgiyi temsil etmektedir. Gerek mantığın bir araç olarak kullanılmasının gerekse felsefî kavram ve şemaların kelam ilmine entegre edilmesi sürecinin, kelamcılarla filozofları aynı meseleleri tartışabilecek bir zeminde buluşturması, bu tavrın en önemli ve güçlü yönü gibi görünmektedir. Diğer taraftan bu yaklaşımın yüzleşmek zorunda olduğu en önemli sorun, bir düşünce geleneğinin, farklı metafizik ilkelere dayanan bir felsefî dizgeden birtakım kavram ve kategorileri alarak dönüşmesinin onun aslî hüviyetini paradigmatik bir değişime uğratıp uğratmayacağıdır. Üçüncü yaklaşım, kelam düşüncesinin Fahreddîn er-Râzî ile birlikte geçirdiği dönüşümü düşünsel-tarihsel akışın doğal bir parçası olarak değerlendiren önceki iki görüşe karşıt olarak, bunu, dinî düşüncenin tarih boyunca içerisinde aktığı nehrin yatağını değiştirme çabası olarak gören diğer bir tavrı temsil etmektedir. Bu çalışmanın amacı felsefî kelamın hangi kanallarla Memlük coğrafyasına intikal ettiğini tespit ettikten sonra temel tavırları kelam ilminin bilimsel kimliği tartışması bağlamında ortaya koymaktır. Naslardaki verilerin temelinde yer alan rasyonaliteyi açıklığa kavuşturma arayışını temsil eden bu yaklaşım, kutsal metnin gerçekliğinde ve herkesçe benimsenen inançta tezahür etmiş olan dinî rasyonalitenin kendi kendine yeterliliği fikrine yaslanmaktadır. Bu tavır, herhangi bir bilimsel-fiziksel teoriden bağımsız, salt naslardan hareketle rasyonel bir teoloji inşa etmenin nasıl mümkün olacağı sorunuyla yüzleşmek durumundadır. Naslardaki verilerin temelinde yer alan rasyonaliteyi açıklığa kavuşturma arayışını temsil eden bu yaklaşım, kutsal metnin gerçekliğinde ve herkesçe benimsenen inançta tezahür etmiş olan dinî rasyonalitenin kendi kendine yeterliliği fikrine yaslanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Memlükler, Felsefe, Usûlü’d-dîn, Bilimsel Kimlik.

Reflections of the Debates on the Scientific Character of Islamic Theology in Mamlūk Territory

Öz

The question of what course religious thought have taken between the thirteenth and fifteenth centuries, especially in Egypt and Damascus under the Mamlūks reign deserves to be examined from various aspects. The theological, philosophical and religious formations that shaped the theoretical discourse in Mamlūk lands has been influenced by cultural inputs from various cities such as the Anatolian cities, notably Konya, Kayseri, Sivas; the Tabrīz-centered Īlkhānate cities, especially Baghdād, Shīrāz, Balkh, Merv; the Samarqand-centered Tîmūrids which reigned over central Asia and Iranian lands; the Delhi Sultanate’s territories and from the Maghrib-centered Andalusia. These channels played an important part in transmission of scholarly knowledge to the Mamlūk lands. The course of Islamic thought after the twelfth century which witnessed a confrontation of religious thought with Avicennian philosophy is possibly considered as a quest for a riverbed to flow away. In this respect the endeavours of Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) to trace the Avicennian philosophy’s implications and to introduce philosophical character to Kalām on the one hand and Ibn al-Arabī’s (öl. 638/1240) criticisms against the peripatetic philosophy and Kalām discourse on the other represents the quests for resolutions to overcome the crisis of religious thought. The Mamlūks who ruled especially Syria and Egypt between the thirteenth and fifteenth centuries, appeared in the period in which the aformentioned quests have been tested. In this sense, the question that needs to be answered with regard to Kalām discourse is that: Is the attempt to appropriate of Avicenna’s metaphysics’ fundamental concepts and distinctions into Kalām compatible with basic codes and foundations of religious thought? In this context, with regard to Islamic theology (Kalām), three intellectual approaches draw attention: i. philosophical theology represented by scholars such as Shams al-Dīn Aykī (d. 697/1298), Safī al-Dīn al-Hindī (d. 715/1315), Shams al-Dīn al-Isfahānī (d. 749/1349), Ibn Sharaf Shāh (d. 715/1315), Tāj al-Dīn Tabrīzī (d. 746/1345), Ibn Mubārak Shāh (d. 784/1382), Ibn al-Humām (d. 861/1457), Shams al-Dīn Bisātī (d. 842/1439). ii. creedal theology, i.e. using speculative theology only in service for building the creed, represented by scholars such as Tāj al-Dīn al-Subkī (d. 771/1370). iii. Ibn Taymiyya’s (d. 728/1328) criticism for philosophical theology. The aim of this study is to determine the ways in which philosophical theology was transmitted and to analyse the two intellectual approaches toward philosophical theology within the debate on the scientific character of Islamic theology. The representatives of the first, i.e. the philosophical theology in Mamlūk lands reflect Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s followers’ legacy. The rise of philosophical theology after al-Rāzī and his followers contains a twofold process: The first is to trace Avicennian philosophy’s implications and encountering with them. The second aspect is the transformation of Kalām discourse by exercising philosophical notions and categories on it. This twofold process led to the second and third approaches among Mamlūk scholars. The second one is to defend the legitimacy of philosophical theology and reject the assertion that its philosophical aspect did not flourish from its exact nature indigenously and therefore led to contradictions with the fundamental principles of religious thought. The point this approach must face is whether the integration of some philosophical notions and categories with the science of kalam has led to a paradigmatic shift which would affect its structure and nature. The third is to suggest that the philosophical theology deserves to be labelled as a shifting riverbed in which the religious thought have been flew away. According to this point of view the thing to do is to elucidate the rationality underlying the data in the sacred texts. Beside the problem of constructing a rational theology merely on the basis of sacred texts, the point that this approach must face is whether this elucidation itself is a kind of philosophical theology.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mamlūks, Philosophy, Usūl al-dīn, Scientific Character

Kaynakça

• Abdelkader al-Ghouz. Brokers of Islamic Philosophy in Mamlūk Egypt: Shams al-Dīn Mahmūd b. ´Abd ar- Rahmān al-Isfahānī as a Case Study in the Transmission of Philosophical Knowledge through Commentary Writing. Bonn: Annemarie Schimmel Kolleg, 2015.
• Abdurrahman Câmî. Nefehâtü’l-üns min hadârati’l-kuds, trc. Lâmii Çelebi. İstanbul: y.y.; 1289.
• Âgâ Büzürg-i Tahrânî. Tabakātü a´lamiş-şîa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2009.
• Arıcı, Müstakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kādî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”, İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. 23-103. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İSAM Yayınları, 2017.
• Arıcı, Müstakim. “İslam Düşüncesinde Fahreddîn er-Râzî Ekolü”, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 167-202. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İSAM Yayınları, 2013.
• Altaş, Eşref. “Felsefî Kelamın Mahiyeti: Müteahhirûn Kelamında Mezc ve Telfikî Tedâhülü Nasıl Anlamalı?”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 35-54. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Bâ Mahreme, Abdullah et-Tayyib b. Abdillah b. Ahmed el-Yemenî el-Adenî eş-Şâfiî. Kılâdetü’n-nahr fî vefeyâti a ´yâni’d-dehr, thk. Bûcumʾa Mekrî-Halid Zevvârî. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2008.
• Bedevî, Ahmed Ahmed. el-Hayâtü’l-´akliyye fî ´asri’l-hurûbi’s-salîbiyye bi-Mısr ve’ş-Şâm. Kāhire: Dâru Nahdati Mısr, 1972.
• Berkey, Jonathan. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo. New Jersey: Princeton University Press, 1992.
• Bori, Caterina. “Ibn Taymiyya wa jama´atuhu: Authoritiy, Conflict and Consensus in Ibn Taymiyya’s Circle”, Ibn Taymiyya and His Times. ed. Yossef Rapoport-Shahab Ahmed. 23-52. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• Bori, Caterina. “Theology, Politics, Society: the missing link. Studying Religion in the Mamlūk Period”, Ubi sumus? Quo vademus? Mamlūk Studies States of the Art. ed. Stephan Comermann. 57-94. Germany: Bonn University Press, 2013.
• Cezerî, Muhammed b. İbrahim. Târîhu havâdisi’z-zamân. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut: el- Mektebetü’l-Asriyye, 1998.
• Endress, Gerhard. “Reading Avicenna in the Madrasa: Intellectual Genealogies and Chains of Transmission of Philosophy and the Sciences in the Islamic East”. Arabic Theology Arabic Philosophy: From the Many to the One: Essays in Celebration of Richard Frank. ed. James E. Montgomery. 371-422. Leuven: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies, 2006.
• Hansârî, Muhammed Bâkır b. Zeynilâbidîn b. Cafer el-Mûsevî. Ravzâtü’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. thk. Esedullah İsmailiyyân. Kum: Mektebetü İsmailiyyân, 1391.
• Faris al-Ahmad. Corruptions, Imitations and Innovations: Tropes of Ibn Taymiyya’s Polemics. Newyork: The City University of Newyork, The Graduate Faculty of Middle Eastern Studies, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Hoover, Jon. “Perpetual Creativity in the Perfection of God: Ibn Taymiyya’s Hadith Commentary on God’s Creation of this World”. Jourrnal of Islamic Studies 15/3 (Eylül 2004), 287-329.
• Hoover, Jon. Ibn Taymiyya’s Theodicy of Perpetual Optimism. Leiden and Boston: Brill, 2007.
• İbiş, Fatih. “İbn Teymiyye’nin Razi Algısı ve İzdüşümleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Dârulfunun İlahiyat], 31 (2014), 57-86.
• İbn Abdülhâdi, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed es-Sâlihî ed-Dimaşkî. el-ʾUkûdü’d-dürriyye fî menâkıbı Şeyhilislam Ahmed İbn Teymiyye. thk. Ebû Musab Talat. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Fazlullâh el-Ömerî, Şihabuddin Ahmed b. Yahya. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. thk. Kamil Süleyman el-Cebûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbn Habib el-Halebî, Ebû Muhammed Bedreddîn el-Hasan b. Ömer b. el-Hasan b. Ömer ed-Dımaşkî. Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kāhire: el-Hey’etü’l- Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1982.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihabuddîn Ahmed b. Ali b. Ali b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî a´yâni’l- mieti’s-sâmine. nşr. Muhammed Salim Krenkovî, Haydarabad: y.y., 1348.
• İbn Hacer el-Askalânî. Ref´u’l-isr ´an kudâti Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kāhire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasan el- Hadramî el-Mağribî. Târîhu İbn Haldûn. nşr. Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• İbn Kādî Şühbe, Ebu’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî ed-Dımaşkî. Tabakātü’ş-Şâfi ´iyye. nşr. Hâfız Abdülhalim Han. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1979.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbuddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Receb, Ebu’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdirrahman el-Bağdâdî ed-Dımaşkî. ez-Zeyl ´alâ Tabakāti’l-Hanâbile. nşr. Muhammed Hamid el-Fıkî. Kāhire: Matbaaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1952.
• İbn Tağrîberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemaleddîn Yusuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yaşbugavî ez-Zâhirî. el-Menhelü’s- sâfi ve’l-müstevfî ba´de’l-Vâfî. thk. Muhammed Emin Emin. Kāhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. Kāhire: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1929.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddîn Abdüsselâm el-Harrânî. Der’ü te ´âruzi’l-´akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşad Salim. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslamiyye, 1991.
• İbn Teymiyye. er-Red ´ale’l-mantıkıyyîn. thk. Abdüssamed Şerefeddin el-Kütübî. Beyrut: Müeessesetü’r-Reyyân, 2005.
• İbn Teymiyye. Mecmû´atü’l-fetâvâ. thk. Enver el-Bâz-Amir el-Cezzâr. Mansura: Dâru’l-Vefâ, 2005.
• İbn Teymiyye. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. thk. Muhammed Reşad Salim. (Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1986.
• İbn Tolun, Ebu’l-Fazl Şemseddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkî. es-Sağru’l-bessâm fî zikri men vülliye kazâe’ş-Şâm. thk. Salahaddin el-Müncid. Dimaşk: Mecmeu’l-İlmi’l-Arabî, 1956.
• İbnü’d-Devâdârî, Seyfeddîn Ebû Bekr b. Abdillah b. Aybek ed-Devâdârî. Kenzü’d-dürer ve câmiʾu’l-gurer. thk. Bernd Ratke. Kâhire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 1982.
• İbnü’l-Hanbelî, Ebû Abdillah Radıyyüddîn Muhammed b. İbrahim b. Yusuf el-Halebî el-Hanefî. Dürrül-habeb fî târîhi a´yâni’l-Haleb. thk. Mahmud Muhammed el-Fâhûrî-Yahya Zekeriyya Abbâre. Dımaşk: Menşûrâtü Vizâreti’s-Sekâfe, 1972.
• İbnü’l-İbrî, Ebu’l-Ferec Cemaleddîn Yuhanna Mâr Grigorius b. Tâceddîn Ehrûn el-Malâtî. Târîhu muhtasari’d- düvel. nşr. Muhammed Ali Baydun. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Salihî el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnâut-Mahmud Arnâut. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddîn Abdürrahim b. el-Hasan b. Ali el-Ümevî. Tabakâtü’ş-Şâfiʾiyye. thk. Abdullah el-Cübûrî. Riyad: Dâru’l-Ulûm, 1981.
• Kütübî, Ebû Abdillah Salâhuddîn Muhammed b. Şâkir b. Ahmed el-Kütübî ed-Dârânî ed-Dımaşkî. Fevâtül- vefeyât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973.
• Leblî, Ebû Cafer Şihâbuddîn Ahmed b. Ebi’l-Haccâc Yusuf b. Yakub b. Ali b. Yusuf el-Fihrî. Fihristü’l-Leblî. thk. Yasin Yusuf Ayyaş-Avvad Abdurabbih Ebû Zîne. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1988.
• Makkarî, Ebu’l-Abbas Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî et-Tilimsânî el-Fâsî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Michot, Yahya M. “A Mamlūk Theologian’s Commentary on Avicenna’s Risâla Adwahıyya: Being a Translation of a Part of the Dar’ al-Ta´ârud of Ibn Taymiyya with İntroduction, Annotation and Appendices”. Journal of Islamic Studies, 14/2 (2003), 149-203.
• Michot, Yahya M. “An Important Reader of al-Ghazālī: Ibn Taymiyya”. The Muslim World, 105 (2013), 131-160.
• Muhammed Râgıb el-Halebî. İ´lâmü’n-nübelâ bi-târîhi Halebi’ş-şehbâ’. nşr. Muhammed Kemal. Halep: Dâru’l- Kalemi’l-Arabî, 1989.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbullah el-Ulvânî el-Hamevî ed-Dımaşkî. Hulâsatü’l-eser fî a ´yâni’l-karni’l-hâdi ´aşer. Kāhire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, ts.
• Necmeddîn Gazzî, Ebu’l-Mehâsin Muhammed b. Muhammed el-Âmirî ed-Dımaşkî. el-Kevâkibü’s-sâire bi-a ´yâni’l-mieti’l-´âşire, nşr. Muhammed Ali Baydun. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Nüveyrî, Ebu’l-Abbas şihâbuddîn Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l- ereb fî fünûni’l-edeb. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Salâhuddîn Halil b. İzzeddîn Aybeg b. Abdillah. A´yânü’l-´asr ve a´vânü’n-nasr. Ali Ebû Zeyd vd. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muasır-Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1998.
• Safedî. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvut-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyau’t-Türasi’l-Arabî, 2000.
• Sancar, Faruk. “Ehl-i Hadis’in Kelamî Akılcılığa Bakışı: İbn Teymiyye’nin Râzî’ye Yönelik Metodik Eleştirileri Üzerinden Bir Okuma”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/27 (2015), 223-244.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemseddîn Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi´ li-ehli’l-karni’t-tâsi ´. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sellâm, Muhammed Zağlûl. el-Edeb fi’l-´asri’l-Memlûkî. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1971.
• Sübkî, Tâceddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Mu´îdü’n-ni´am ve mübîdü’n-nikam. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1986.
• Sübkî, Tâceddîn. Ref´u’l-hâcib ´an muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1999.
• Sübkî, Takıyyüddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Abdülkâfî b. ali b. Temmâm. es-Seyfü’s-sakîl fi’r-red ´alâ İbn Zefîl. nşr. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kāhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Süyutî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Hâvî li’l-fetâvî fi’l- fıkh ve ´ulûmi’t-tefsîr ve’l-hadîs ve’l-usûl ve’n-nahv ve’l-i´râb ve sâiri’l-fünûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Süyûtî. Buğyetü’l-vu´ât fî tabakāti’l-lügaviyyîn ve’n-nuhât thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kāhire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Süyûtî. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kāhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kāhire: Dâru İhyai’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed es-San´ânî el-Yemenî. el-Bedru’t-tâli´ bi-mehâsini men ba´de’l-karni’s-sâbi´. Kāhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Tamer, Georges. “The Curse of Philosophy: Ibn Taymiyya as a Philosopher in Contemporary Islamic Thought” Islamic Theology, Philosphy and Law: Debating Ibn Taymiyya and Ibn Qayyim al-Jawziyya. ed. Birgit Krawietz-
• Georges Tamer in collaboration with Alina Kokoschka. 329-374. Berlin: Walter de Gruyter, 2013.
• Tûfî, Ebu’r-Rebî Necmeddin Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerim b. Saîd el-Hanbelî. el-İşârâtü’l-ilâhiyye ile’l- mebâhisi’l-usûliyye. thk. Ebû Asım Hasan b. Abbas b. Kutb. Kāhire: el-Faruku’l-Hadîse, 2002.
• Zehebî, Şemseddîn. Mu´cemü’ş-şüyûh: el-Mu´cemü’l-Kebîr. thk. Muhammed Habib Hîle. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1988.
• Zehebî, Şemseddîn. Siyeru a´lâmi’n-nübelâ. thk. Beşşar Avvad Ma’rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî, Şemseddîn. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a´lâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahya Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Hazrecî. Fethu’r- Rahmân Şerhu Luktati’l-´aclân. thk. Adnan Ali b. Şihâbuddîn. Ürdün: Dâru’n-Nûru’l-Mübîn, 2013.