İslam’da Akılcı Yaklaşımın Rivayet Felsefesi (Kādî Abdülcebbâr Örneği)

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1017 - 1037, 15.12.2020

Abdulvasıf Eraslan

https://doi.org/10.18505/cuid.701358

Cited By: 2

Öz

İslam’ın ikinci kaynağı olan sünnetin taşıyıcısı olan rivayetler, raviler tarafından farklı düzeylerde aktarılmıştır. Rivayetlerin aktarılma düzeyi arasındaki farklılığın sebepleri başta Muʿtezilî âlimler olmak üzere kelam ve usûlcüler tarafından araştırma ve tartışma konusu olmuştur. Bu konulardan biri de rivayetin/haberin aktarılmasına etki eden faktörler ile aktarılmasına engel olan husuların ne olduğudur. Bu konuya farklı bir boyut kazandıran âlimlerin başında Kādî Abdülcebbâr (öl. 415/1025) gelmektedir. O, mensubu bulunduğu akılcı/rasyonalist mezhebin yaklaşımı doğrultusunda hareket ederek haberin rivayeti konusunda felsefi bir bakış açısı geliştirmiştir. Buna göre bir rivayetin aktarılma sıklığı; haberin dini bir niteliğe sahip olup olmaması, muhatap üzerindeki etkisi, sıradanlaşması, kendisine duyulan ihtiyaç gibi konular çerçevesinde ele alınmalıdır. Dolayısıyla bu çalışmada, Kādî Abdülcebbâr’ın görüşleri doğrultusunda haberin nakli etkileyen unsurlar üzerinde durulmuştur. Diğer bir ifadeyle bir haberin / rivayetin, toplumun bireyleri tarafından dillendirilmesini ve tekrar edilmesini sağlayan etkenler ile bir sözün naklledilmesine engel olan sebeplerin ne olduğu veya ne olabileceği hususları üzerinde durulmuştur. Kādî Abdülcebbâr rivayetlerin/haberlerin naklini veya tekrarını etkileyen unsurları; insanın toplumsal, psikolojik ve inanç yönüyle ilintili olarak ele almış ve örneklendirmeye çalışmıştır. Bu etkenler iki yönlü bir etkiye sahiptir. Kimisi haberin nakledilmesini gerektirirken kimisi de haberin yayılmasını ve nakledilmesini engellemekte veya zayıflatmaktadır. Bu etkenler kaynak itibariyle insanın psikolojk yönüyle alakalı olsa da eylem sürecinden farklılaşmaktadır. Bunlardan birincisi haberin naklini gerektiren etkenler olup Kādî tarafındanالداعي şeklinde isimlendirmiştir. İkincisi de haberin naklini engelleyen etkenler olup الصوارف diye isimlendirilmiştir. Kādî Abdülcebbâr’dan önce bu kavramları sözlük anlamıyla kullananlar olduğu gibi bunları haberin nakliyle bağlantılı bir şekilde kullananlar da olmuştur. Örneğin Ebu’l-Hasan el-Eş’arî (öl. 324/935) ve el-Kelâbâzî (öl. 380/990) bu kavramları sözlük anlamıyla kullanırken Cessâs (öl. 370/981) ise bunları haberin nakliyle irtibatlandırmıştır. Kādî’nın çağdaşı Bâkıllânî (öl. 403/1013) de bu kavramları Kādî’yla yakın bir anlamda kullanmıştır. Kādî Abdülcebbâr ile birlikte bu kavramalar daha sık kullanılmış ve terimsel bir anlam kazanmıştır. Ondan sonra yazılan kelam ve usûl eserlerinde bu kavramlar daha sistematik bir şekilde kullanılmıştır. Kādî’nın öğrencilerinden el-Basrî (öl. 436/1045), Şerîf el-Murtazâ (öl. 436/1045) ayrıca Hârûnî (öl. 424/1032), İbn Hazm (öl. 456/1064), Ebû Yâ’lâ (öl. 458/1066), Şîrâzî (öl. 476/1084) ve Cüveynî (öl. 478/1086) de bu kavramları haberlerin nakliyle bağlantılı bir şekilde kullanmıştır. Bir eylemin yapılmasına veya yapılmamasına yönelik dâʿîler, birden fazla olabildiği gibi kuvvet açısından da birbirinden farklı olabilmektedir. Kişinin haberin nakline yönelik eylemi, dâʿîlerin gücü/kuvvetiyle doğru orantılıdır. Bir eyleme yönelik güçlü dâʿîler, kişiyi onu gerçekleştirmeye daha çok motive ederken, etki açısından daha zayıf olan dâʿîler ise daha az oranda kişiyi eylemi gerçekleştirmeye yönlendirmektedir. Dolayısıyla aynı dâʿîlere sahip iki haberin aynı oranda nakledilmesi gerekir. Çünkü bunların naklini sağlayan asıl unsur yani dâʿî aynı kuvvete sahiptir. Bu doğrultuda aynı durumu paylaşan ve aynı zaman diliminde bulunan iki haberden birinin nakledilip diğerinin nakledilmemesi doğru değildir. Yani bir şeyin nakli, âdet/العادة yasası çerçevesinde devâî/الدواعي ve ihtiyacın kuvveti doğrultusundadır. Haberlerin nakil durumu, onu nakletmeye yönelik eğilimlere veya nakletmekten alıkoyan hususlara bağlıdır. Bu etkenlerin içerisinde haberin naklini sağlayan ve bu konuda insanları güdüleyen hususlar dâʿî, insanları bunu aktarmaktan alıkoyan husus ve unsurlar da sârif kavramıyla ifade edilmiştir. Bunlar da haberi nakleden kişinin psikolojik durumu, haberin sıradanlaşması, habere duyulan ihtiyaç, haberin söyleniş zamanına olan uzaklığı, haberin dini bir niteliğe sahip olması ve aktaranları ilgilendiren bir korku durumunun bulunup bulunmadığıyla yakından alakalıdır. Buna göre habere dair dâʿî veya devâî varsa nakledilir, yoksa veya bu hususta sârif veya savârif varsa nakledilmez veyahut daha az nakledilir. Haberlerin sahip olduğu dâʿîler ve sârifler de aynı kuvvete sahip değillerdir. Bu doğrultuda haberlerin zarûrî bilgi ifade etmesi de haberde bulunan dâʿîlere bağlıdır. Haberin söylendiği ortam, ortamda bulunan yani olaya tanıklık edenlerin sayısı, haberin muhatabın dikkatleri üzerindeki etkisi, sonraki zamanlarda söylenen habere müracaat etme ihtiyacı, haberin işlevselliği, konusu, yayılmasını engelleyebilecek faktörler, söylendiği zamana olan uzaklığı gibi hususlar dikkate alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muʿtezile, Kādî Abdülcebbâr, Rivayet Felsefesi, Haberin Nakli

The Narrative Philosophy of Rational Approach in Islam Abstract (The Case of Qāḍī Abd Al-Jābbār)

Öz

Sunnah is considered the second of the main sources of Islam. The reports, which are considered the carrier of the sunnah, have been conveyed by narrators at different levels. The reasons for the difference between the conveying narration levels were handled mainly as a subject of research and discussion by theologians and Muʿtazila scholars as well. One of these subjects is the factors affecting the conveying of the narration and what is preventing it from being conveyed. Qāḍī Abd Al-Jābbār (d. 415/1025) is one of the scholars who has a different account on this subject. He developed a philosophical perspective on the Islamic narrative case, acting in line with the rationalist sectarian approach. Accordingly, the frequency of conveying narration, whether the report is religious, its effect on the interlocutor, it's becoming ordinary. Therefore, ın this study, the factors which affect conveying of the khabar are emphasized in line with the opinions of Qāḍī Abd Al-Jābbār. In other words, the factors that ensure that a report is voiced and repeated by the members of the society and the reasons that prevent the transfer of a word are emphasized. Qāḍī Abd Al-Jābbār dealt with the factors affecting the conveying or repetition of khabar with the social, psychological and belief aspects of human and tried to exemplify. These factors have a two-way effect. Some of factors require the conveying of the khabar, while others are considered to prevent and weaken it. Although these factors are related to the psychological aspect of the person in terms of source, they differ from the process of action. The first of these factors that require the conveying of the khabar was named by Qāḍī Abd Al-Jābbār as الداعي. The second one is the factors that prevent the communication of the khabar, and it was named as الصوارف. The “dāʿi” for doing or not taking an action can be more than one and also different in strength. The action of the person towards the conveying of the khabar is directly proportional to the force of the “dāʿi”. Strong actions motivate the person to perform it more, whereas the weakest influence lead less people to perform the action. Therefore, two khabar with the same “dāʿi” should be conveyed at the same rate. Because the main factor is named “dāʿi” that provides their conveying has the same force. Accordingly, it is not correct whether one of the two khabar items that share the same situation and are in the same time period is not posted and the other is. In other words, the transfer of something is devāʿī / الدواعي and in accordance with the strength of the need within the framework of the custom / العادة law. The conveying of the khabar status depends on the tendency to post it or the issues that prevent it. Among these factors, the issues that enable the conveying of the khabar and motivate people in this regard are also expressed in terms of issues and elements that prevent people from conveying. These are closely related to the psychological situation of the person who conveyed the khabar, the ordinariness of the khabar, the need for the khabar, the distance to the time of the khabar, the religious quality of the khabar and whether there is a fear situation surrounding the conveying. According to this, if there is a “dāʿi / motive” and " devāī / motives" related to the khabar, it is conveyed but if there is any "sārif/ inhibitor" about it, it is not conveyed. The “dā’i / motive” and "sārif/ inhibitor" of the khabar do not have the same strength. Accordingly, to obtain neccecity in knowledge, the correctnes of khabar depends on the “dāʿi” in the khabar. Therefore, since the “dāʿi” owned by the “khabar from single persons / ahad khaber” are weaker than the “dāʿi” owned by the mutawatir khabar. Therefore, it cannot be expected to be transmitted at the same level

Anahtar Kelimeler

Ḥadith, Muʿtazila, Qāḍī Abd Al-Jābbār, Narration Philosophy, Conveying of Khabar

Kaynakça

• Agitoğlu, Nurullah. Hadîs ve Bağlam. İstanbul: Kitabi Yayınları, 2015.
• Arı, Mehmet Salih. “Câhiliye Toplumundan Medenî Topluma Geçiş Süreci: Yeni Bir Sosyal Düzenin Doğuşu”. İstem 2/4 (2004), 173-188.
• Aslan, İbrahim. Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: OTTO Yayınları, 2014.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. İʿcâzu’l-Ku’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Meârîf, 2009.
• Bâkıllânî, Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca’fer b. el-Kâsım Ebû Bekir. Kitâbu’t-Temhîd. tsh. Richerd Yusuf Mekariji el-Yesû’î. Beyrût: Mektebet’şŞarkiyye, 1957.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. et-Tayyib el-Basrî. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muammed Hamidullâh, Ahmed Bekîr, Hasan Hanefî. Dimeşk: el-Maʿhedu’l-İlmiyyi’l-Frensiyyi li’d-Dirâseti’l-Arabiyyi, 1965.
• Buḫârî, Muḥammed b. İsmâʿîl Ebû ʿAbdillâh. . el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Züheyr b. Nâṣir. Beyrût: Dâru Ṭavḳu’n-Necât, 2001.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Evvel el-heyevân. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Mısır: Mektebetu Mustafâ, 1966.
• Cengiz, Yunus. Mu’tezile’de Eylem Teorisi. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Cessâs, Ahmed b. Alî Ebû Bekir er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sihâh/Tâcu’l-Luğa ve ṣiḥâḥu’l-ʿarabiyye. Kahire: Daru’lHadîs, 2009.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbu’l-İrşâd. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbu’t-telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullâh Cûlum en-Nebâlî, Beşîr Ahmed el-Ömerî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Demir, Osman Kādî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi- Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri-. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Eraslan, Abdulvasıf. Kādî Abdülcebbâr’da Haber Nazariyesi. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1976.
• Halîlî, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Hüseyin b. el-Ferrâ. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed b. Alî Seyr el-Mubârekî. Riyad: Y.y., 1990.
• İbn Hanbel, Ahmed. Müsned. thk. Şuayb el-Arneût vd. Beyrût: Müessesetu’r-Risale, 1999.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Mufredât fî ġarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed- Dâvudî. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Kādî, Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muḫtaṣar fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed Umâra. (Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde). Kâhire: Dâru’ş-Şurûk, 1987.
• Kādî, Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerḥu’l- uṣûli’l-ḫamse. trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kādî, Abdülcebbâr b. Ahmed. Tesbitu delaili’n-nübüvve. çev. Mehmet Şerif Eroğlu, Ömer Aydın, ed. Hüseyin Hansu. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kādî, Abdülcebbâr b. Ahmed. Müteşābihu’l-Kur’ân. thk. ʿAdnān Muḥammed Zerzūr. Kâhire: Dāru’t-Turās, 1969.
• Kādî, Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnī fi ebvâbi’t-tevḥidi ve’l-ʿadl. thk. Ḫıdır Muḥammed Nebhâ. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2012.
• Kelebâzî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebî İshâk. et-Taʿarruf li mezhebi ehli’l-ḥak. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kurtûbî, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endülüsî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-a aḥkam. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• Mâturîdî, Muhammed Ebû Mansûr. Tefsîru’l-Mâturîdî/Te’vîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslûm. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye 2005.
• Memiş, Murat. Mu’tezili Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Mustafâ, İbrâhîm. Ziyâd, Ahmed. Abdulkâkîr, Hâmid. Neccâr, Muhammed. el-Mu’cemu’l-vesît. Mısır: Dâru’d- Da’ve, ts.
• Müslim, İbn el-Ḥaccâc Ebu’l-Ḥüseyin en-Neysâbûrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Fuâd Abdülbâḳî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-ʿArabiyyi, ts.
• Râzî, Muhammed Fahru’d-Dîn. Tefsîru’l-Kebîr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Şerîf el-Murtazâ. ez-Zerîʿa ilâ uṣûli’ş-şerî’a. thk, İmâm Sâdık Müessesesinin İlim Heyeti. Kum: İmâm Sâdık Müessesesi, ts.
• Şerîf el-Murtazâ. Resâilu’l-Murtażâ. Kum: Dâru’l-Ku’âni’l-Kerîm, 1985.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. et-Tabsire fî uṣûli’l- fıḳh. thk. Muhammed Hasan. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1972.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fi te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. B.y.: Müessesetü’r- Risâle, 2000.
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh. Tefsîru’l-Tüsterî. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Zebîdî, Muhammed b. Abdurrazzak el-Hüseynî Eb’ul-Feyd. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. thk. Heyet. B.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemaşerî, Ebû Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan ḥakâiki ġavâmiżi’t-tenzîl. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1986.