İnsanın Doğayı Dönüştürmesi ve Peygamberlerin Kültür İçerisindeki Ayrıcalıklı Konumları

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1241 - 1262, 15.12.2020

Ferruh Kahraman

https://doi.org/10.18505/cuid.763115

Öz

Tefsirin çalışma alanlarından biri de Kur’ân kıssalarıdır. Kur’ân kıssalarında genellikle yaratılıştan, insan ve mahiyetinden ve tarihte yaşamış olan çeşitli toplumlardan bahsedilir. Kıssalarda ana tema inanç ve inançsızlık olsa da açık ve zımnî olarak toplumsal yapılara ve kültürel özelliklere de temas edilir. Ancak müfessirler bu kıssaları daha çok inanç ve inançsızlık bakış açısıyla ele almışlar; kültürel gelişmeler üzerinde fazla fikir beyan etmemişlerdir. Pozitif bilimler ise müfessirlerin aksine insanoğlunun sahip olduğu kültür, ilim ve teknoloji üzerinde pek çok çalışma yapmış; ancak kültürel gelişmeleri ilâhî rahmeti göz ardı ederek açıklamışlardır. Oysa kutsal bilgilere bakıldığında insanlık kültür, ilim ve teknoloji alanındaki gelişmesini sadece aklıyla gerçekleştirmemiş, aklın yanı sıra ilâhî bir lütfun varlığı ile tekâmül etmiş ve bu tekâmülde peygamberlere ayrı bir görev verilmiştir. Bu çalışmada peygamberler ve onlara atfedilen bazı icat ve meslekler, modern bilimin sunduğu bakış açısından farklı bir bakış açısı ile ele alınmıştır. Dolayısıyla kültür, ilim ve teknoloji alanındaki gelişmelerin ilâhî bir lütuf ve peygamber fetâneti ile açıklanıyor olması çalışmanın önemi arasındadır. Zira bilimsel tespitler incelendiğinde ilk kültürel etkinliklerin ve medenî gelişmelerin peygamberler coğrafyasında vuku bulduğu görülmektedir. Yine görülmektedir ki kültür ve kültürel gelişmelerin pozitivist bakış açısı ve empirik paradigmayla açıklanmasının birtakım eksiklikleri vardır. Makalenin amacı kültürel gelişmeleri, kutsal verilerle açıklamaktır. Çalışmada nitel yöntem seçilmiş, doküman inceleme tekniği uygulanmıştır. Kültürel etkinliklerle beraber zikredilen peygamberler ve çalışmaları ele alınmış; klasik ve modern tefsir kaynaklarının yanı sıra tarih kitaplarına, ahilik alanındaki eserlere ve fütüvvetnamelere müracaat edilmiştir. İnsan, Yüce Allah tarafından diğer varlıklardan farklı ve üstün bir donanımla yaratılmıştır. Kendisine bütün isimler öğretilmiştir. İsimler; varlığı tanıma-sınıflandırma-isimlendirme becerisine, akıl ile muhakeme etme kabiliyetine, doğayı dönüştürme ve kültürü aktarma yetisine sahip olma anlamlarına gelmektedir. “O’na tüm isimleri öğretti” âyetinin anlamı, Hz. Âdem’e eşyanın bilgisinin ve insanın medenî bir şekilde yaşamasının genel bilgisinin öğretilmesidir. Bu genel bilgiler insanlar tarafından geliştirilerek çok çeşitli ve farklı nesneler üretilmiş; ilim ve teknik sürekli geliştirilmiştir. Bu ilmî ve teknolojik gelişmelere özellikle peygamberler büyük katkı sağlamışlardır. Böylece peygamberler iman, ibadet ve ahlak gibi manevî alanın yanı sıra ilmî ve maddî alanda da insanlara yol göstermişlerdir. Tarih boyunca peygamberler doğrudan veya dolaylı olarak bilimsel gelişmelere ışık tutmuşlar, mucizeleriyle insanlığın ulaşabileceği ilmî seviyenin sınırlarını göstermişlerdir. İslâmî ilimlere göre Hz. Âdem döneminde tohumları ehlileştirme ve hayvanları evcilleştirme işlemi başlamıştır. O, kendisi ve eşi için elbiseler üretmiştir. Hz. Âdem’in bir peygamber olması ile de O’nun döneminde bir din ve inanç sistemi oluşmuştur. Hz. İdrîs ile beraber daha güzel elbiseler örülmeye ve dikilmeye başlanmış, kalemle yazılar yazılmıştır. Hz. Nûh döneminde tarımın yanı sıra sanat da gelişmiş, heykeller ve gemiler yapılmıştır. Hz. Hûd döneminde ziraatın yanı sıra kentleşme faaliyetlerinde ilerleme olmuş köyler ve kasabalar oluşmaya başlamıştır. Hz. Sâlih döneminde ise ciddi anlamda kentler oluşmuştur. Bu sebeple Hz. Sâlih kıssalarında özellikle ev veya evler anlamına gelen dâr ve diyâr kelimelerine vurgu yapılır ve özellikle medîne kelimesi kullanılır. İslâmi ilimlerde Hz. idrîs’le beraber zikredilmeye başlanılan yazı, Hz. İbrâhim’le beraber Kur’ân’da da kullanılmaya başlanmış; Hz. Mûsâ döneminde ise kitap adıyla anılır olmuştur. Hz. Yûsuf döneminde para icat edilmiş, saat ve takvim kullanılmıştır. Yine İslâmî kaynaklarda kâğıdı ilk defa Hz. Yûsuf’un icat ettiği bilgisi de yer almaktadır. Hz. Şuayb döneminde hesap ilmi, ölçü ve tartı geliştirilmiş, bunlar ticarette yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. Hz. Dâvûd döneminde demir çok yaygın bir şekilde kullanılmış, Hz. Dâvûd, demirden ev eşyalarının yanı sıra savaş araç ve gereçleri de yapmıştır. Yine O’nun döneminde demir sanat alanında da kullanılmaya başlanmış başta heykel olmak üzere çeşitli eşyalar yapılmıştır. Hz. Süleyman ise demiri işlemeyi daha da genişleterek hayatın her alanına şamil kılmıştır. Hz. Îsâ ve Hz. Lokman döneminde de tıp ilerleme kaydetmiş; Hz. Îsâ doğuştan kötürüm hastalar için tedavi metotları geliştirmiş ve onları tedavi etmiştir. İslâm’la birlikte bu bilgiler, Kur’ân’da, Hz. Muhammed (s.a.s)’in şahsı ve hadîslerinde en ayrıntılı bir şekilde yer almış ve geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Medeniyet, Kültür, Peygamber, İnsan, Üretim

Transformation of Nature by Human and Distinctive Positions of the Prophets in Culture

Öz

One of the areas of study of tafsīr is the stories in the Qur’ān. In the stories of the Qur’ān, generally creation, man, the nature of man and different societies that lived in history are mentioned. Although the main theme in the stories is belief and disbelief, social structures and cultural features are explicitly and indirectly mentioned as well. But the mufassirs approached the stories mainly from the point of view of belief and disbelief. They did not declare an opinion on cultural studies. Positive science applies the culture, science and technology that humanity has, only to the will and labour of man. However, when we look at the sacred texts, humanity has not only realized its development in the field of culture, science and technology, but also evolved by the presence of divine grace as well as the mind. In this evolution, the prophets were given a special task. This study covers the prophets and some inventions and professions attributed to them. The examination of the influence of divine grace and the Prophet’s fatānah (outstanding reasoning power) in the development of culture, science and technology is among the importance of the study. Because when scientific determinations are examined, it is seen that the first cultural events and civil developments occurred in the geography of the Prophets. Again, it can be seen that the explanation of culture and cultural developments with a positivist perspective and an empirical paradigm has some shortcomings. For this reason, the article aims to explain how cultural developments are formed based on sacred information data. In the study, the qualitative method was selected and the document examination technique was applied. Along with cultural activities, the prophets and their works were discussed; classical and modern tafsīr sources, as well as historical books, akhīlik (a guild system) works and futuwwatnāmas (rules and regulations of the guild) were addressed. Man was created by Almighty Allah with different and superior equipment than other beings. He has been taught all names. Names mean having the ability to recognize-classify-name the creature, to reason, to transform the nature and to transfer the culture. The meaning of the verse “he taught him all the names” is to teach the Prophet Adam the knowledge of things and the general knowledge of civilized life. The general knowledge was developed by people and various and different objects were produced; science and technique were constantly developed. Especially the prophets made a great contribution to these scientific and technological developments. Thus, the prophets guided people in the spiritual sphere such as faith, worship and morality, as well as in the scientific and material sphere. Throughout the history, the prophets have shed light on scientific developments directly or indirectly, showing the limits of the level of science that humanity can reach through their miracles. According to Islāmic Sciences, the process of domesticating seeds and taming animals began during the reign of the Prophet Adam. He produced dresses for himself and his wife. As a prophet, a religion and belief system was formed during his time. Along with Prophet Idrīs, more beautiful dresses began to be knitted and sewn, writing with pencil. In the era of Prophet Noah, besides agriculture, art was also developed; sculptures and ships were made. During Prophet Hoad period, there was progress in agriculture as well as urbanization activities, and villages and towns began to form. During the reign of Ṣāleḥ, cities were founded in a serious sense. For this reason, in Prophet Ṣāleḥ’s stories, emphasis is placed on the words dār and diyār, which means house or houses, and in particular the word medīna (city) is used. The inscription, which began to be mentioned with Prophet Idris in Islāmic Sciences, also began to be used in the Qur’ān along with Prophet Abraham/Ibrāhīm, and during the reign of Prophet Moses/Mūsā, it was referred to as the book. During the reign of Prophet Joseph, money was invented and the clock and calendar were used. Again, Islāmic sources also contain the information that Prophet Joseph/Yūsuf invented paper for the first time. During the period of Prophet Shu‘ayb, the knowledge of account, measurement and weighing were developed, and they began to be used extensively in trade. During the reign of Prophet David/Dāwūd, iron was very widely used, and Prophet David, made household items out of iron, as well as war tools and equipment. Prophet Solomon/Sulaymān, on the other hand, expanded the processing of iron further, making it widely in all areas of life. During the reign of Prophet Jesus/ʿĪsā and Luqmān, medicine also made progress; Prophet Jesus developed and treated methods of treatment for crippled patients. Along with Islām, this information has been included and developed in the most detailed way in the Qur’ān, the personality of Prophet Muhammad (PBUH) and the Hadīth.

Anahtar Kelimeler

Civilization, Culture, Prophet, Human, Produce

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1351/1932.
• Adıvar, Adnan. Tarih Boyunca İlim ve Din. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1994.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrût: Dâru Sadr, ts.
• Ahmed Cevdet Paşa. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-ı Hulefâ. İstanbul: Başbakanlık K.M. Kültür Yayınları,1972.
• Akpınar, Ali. Kültür Dünyamızdaki Kur’ân Motifleri. Konya: Serhat Kitabevi, 2010.
• Âlûsî, Ebussenâ Şihâbüddin. Rûhu’l-meânî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-bârî. Beyrût: Dâru’l-ma’rife, 1409/1989.
• Ata, Ulvi. Peygamberlerin Düşünce ve Ahlakın Gelişimine Katkıları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Ayanoğlu, İsmail Fazıl Ok Meydanı ve Okçuluk Tarihi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, ts.
• Aydar, Hidayet. “Kur’ân’da Kitap Kavramı ve Bir Kitap Olarak Levhi Mahfuz”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2/2000, 63-141.
• Aydemir, Abdullah. İslâmî Kaynaklarına Göre Peygamberler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Aydın, Mehmet Şevki. “Muallim peygamberler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Hazi-ran 1996), 57-64
• Aydın, Süavi - Erdal, Selim. Antropoloji. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Begavî, Ferrâ. Meâlimü’t-tenzîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1423/2002.
• Beğavî, Ebû Muhammed. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Abdürezzak el-Mehdî, Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Beydâvî, Nasıruddin. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Âdem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Braidwood, Robert John. Tarih Öncesi İnsanları. çev. Bilgi Altınok. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995.
• Braidwood, Robert John. Tarih Öncesi İnsanları. çev. Bilgi Altınok, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh. “Tefsîr”, Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Bumin, Kürşat. Demokrasi Arayışında Kent. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1990.
• Burckhardt, Titus. İslâm Sanatı, Dil ve Anlam. çev. Turan Koç, İstanbul: Klasik, 2005.
• Cehşiyârî, Muhammed. el-Vüzerâ ve’l-küttâb. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1980.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1413/1993.
• Childe, Vere Gordon. Kendini Yaratan İnsan: İnsanın Çağlar Boyunca Gelişimi. çev. Filiz Ofluoğlu, İstanbul: Varlık Yayınları, 2001.
• Çağatay, Neşet. Ahilik Nedir? Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
• Çetin, Nihat Mehmet. “Arap”, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dikmen, Mehmet. Peygamberler Tarihi. İstanbul: Cihan Yayınları, 1985.
• Dineverî, Ebu Hanife. el-Ahbâru’t-tıvel. nşr. Abdülmünım Amir, Kahire: Mektebetü’l-Müsennâ, 1377/1960.
• Dolukhanov, Pavel. Eski Ortodoğuda Çevre ve Etnik Yapı. Ankara: İmge Yayınları, 1998.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥit. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1403/1983.
• Ekici, Yusuf. Ahilik. İstanbul: Talat Yayınevi, 1991.
• Elmalılı, Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Kitabevi, ts.
• Ergur, Ali -Gökalp, Emre–Güven, Zeynep. Kültür Sosyolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Fîrûzabâdî, Mecdüddin. el-Kāmûṣu’l-muḥît. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1407/1987.
• Frangipane, Marcella. “Doğu Anadolu’da Kentleşme Modelleri”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
• Güç, Ahmet. Dinlerde Mabet ve İbadet İlişkisi. İstanbul: Esra Fakülte Kitabevi, 1999.
• Güngör, Mevlüt. “Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Lokman” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (Ankara, 1996), 168, 169.
• Güvenç, Bozkurt. İnsan ve Kültür, İstanbul: Remzi Yayınevi, 1979.
• Harman, Ömer Faruk. “Havvâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Harman, Ömer Faruk. “İdrîs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Harman, Ömer Faruk. Metin, Muhteva ve Kaynak Açısından Barnaba İncili. İstanbul: Basılmamış, 1994.
• Hâzin, Alaüddin Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl. Thk. Muhammed Ali Şahin, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.
• Heredot, Tarih. çev. Müntekim Ökmen, İstanbul: Remzi Kitapevi, 1973.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddime. nşr. Abdüsselam eş-Şeddâdî, Dâru’l-Beydâ: Beytü’l-Fünûn ve’l-Ulûm ve’l-Adab, 1426/2005.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Mektebetü’l-Maarif, 1387/1966.
• İbn Kesîr. Tefsîru’l-Kur’ân’il-‘Azîm. Beyrût: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1413/1993.
• İbnü’l-Cevzî. Zâdü’l- mesîr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• Jean, Jeorges. Yazı İnsanlığın Belleği. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs. Subhu’l-A‘şâ fî sınaati’l-inşâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407/1987.
• Karaman, Hayreddin – Çağrıcı, Mustafa, Dönmez, İbrahim Kâfi – Gümüş, Sadreddin. Kur’ân Yolu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Kastalânî, Ebu’l-Abbâs. İrşâdü’s-sârî. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1410/1990.
• Kaya, Mahmut. “Mikyâsu’n-Nîl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Keskioğlu, Osman. Peygamberler Tarihi. Konya: İslâmi Neşriyat Yayınevi, 1976.
• Kırca, Celal. “Âd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kırca, Celal. “Semûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Korkmaz, Arif. Din Sosyolojisi. Ankara: bs. 2012.
• Köksal, Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh el-Ensârî. el-Câmi‘li aḥkâmi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1430/2010.
• Kuzgun, Şaban. İslâm Kaynaklarına Göre Hz. İbrahim ve Haniflik. Kayseri: SE-DA Yayınları, 1985.
• Lee, Richard–Dally, Richard. The Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Maşalı, Mehmet Emin. “İbn Haldûn’un Gözüyle Mushaf İmlâsı”, Usûl: İslâm Araştırmaları. Sakarya, 22 (2014/2), 9. (7-24)
• Merçil, Erdoğan. Türkiye Selçuklularında Meslekler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Mevlana Celâleddin-i Rûmî. Divân-ı Kebîr. çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1959.
• Muhammed Ataürrahman. Bir İslâm Peygamberi Hz. Îsâ. çev. Kürşat Demirci, İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• Muḳâtil b. Süleymân. Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. Beyrût : Dâru iḥyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn. “Zühd” 40. Sahîhu’l-Müslim. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslâmda Düşünce ve Hayat, çev. Fatih Tatlıoğlu, İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
• Nesefî, Ebu’l-Berakât, Medârikü’t-tenzil. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1418/1998.
• Nişancızâde, Muhammed b. Ahmed. Mirâtü Kâinât. çev. Faruk Meyan, İstanbul: Berekât Yayınları, 1987.
• Oral, Osman. “Hoca Ahmed Yesevî’ye Göre Peygamberlerden Alınacak Hikmetler”. Uluslararası Rusya Araştırmaları Dergisi 9/2 (Aralık 2016), 1-25
• Özdoğan, Mehmet. “Kulübeden Konuta, Mimaride İlkler”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleş-me. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
• Özer, Yusuf Ziya. Mısır Takvimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Özkaral, Tuğba Cevriye. “Eskiçağda Yazı, Kitap ve Kütüphanenin Oluşum Süreci; Günümüz Eğitimine Katkı-ları”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 34 (Konya, 2015), (371-384).
• Ragıb el-İsfehânî. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrût Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Râzî, Fahruddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.
• Sarıkaya, Saffet. 13. Ve 16. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnâmelere Göre Dini İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002.
• Suyûtî, Celalüddin. ed-Dürru’l-Mensûr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1414/1993.
• Şeriati, Ali Sanat. çev. Ejder Okumuş. İstanbul: Şura Yayınları, 1999.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir. Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kurân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009/1431.
• Tarus, İlhan. Ahiler. Ankara: Çalışma Bakanlığı, 1947.
• Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvetnâmeler Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998.
• Uzluk, Feridun Nafiz. Genel Tıp Tarihi 1. Ankara: AÜ Tıp Fakültesi Dergisi 1958.
• Ünal, Sadettin. “Kâbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ünver, Süheyl. Lokman Hekim. İstanbul: Lokman Sağlık Yayınları, 1972.
• Wensinck, Arent Jan .“İdrîs”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Yayınları, 1968.
• Yenişehirlioğlu, Filiz - Mülayim, Selçuk. Kültür Tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Yıldırım, Mustafa- Çelik, Sümeyye. “Peygamberlerin Sanatsal Faaliyetleri Üzerine”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (Haziran 2010), 67-94
• Yıldız, Nuray. Eskiçağda Yazı Malzemeleri ve Kitabın Oluşumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım, el-Keşşâf. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1407/1997.